Thomas Hunt Morgan (1866-1945) amerikar biologoak egindako ikerketek, bestalde, geneak bizidunen kromosometan kokatzen zirela zehaztu zuten. 1933. urtean, herentziaren teoria kromosomikoa adierazi zuen Morgan biologoak. Honela dio teoria horrek:
Kromosometan lerrokaturik dauden locus izeneko leku jakinetan proteina bat eratzeko nahikoa informazio duten partikula batzuk daude. Partikula horiek geneak dira.
Kromosomek gordetzen dute informazio genetikoa eta informazio hori ondorengo belaunaldiei transmititzeko gai dira.
Ikusi duzunez, teoria horren arabera, kromosomaren barruan dauden partikula batzuei deitzen zaie gene (hori da hitzaren esanahia, zentzu zehatzenean), eta gene horiek gai dira proteina eratzeko. Bestalde, DNAz osatutako kromosomak dira informazio genetikoa gorde eta ondorengoei transmititzen dietenak.
Kromosomen kopurua espezifikoa da, hau da, espezie bakoitzak kromosoma kopuru jakin bat du (Kromosoma grekozko chroma (kolorea) eta soma (gorputza) hitzetatik dator: kolorezko gorputza). Izaki baten zelula bakoitzak kromosoma kopuru hori bera izango du. Gizakiari dagokionez, zelula bakoitzak, zatiketa-garaian, 46 kromosoma ditu, gametoek edo ugal zelulek izan ezik; horiek zelula arrunten kromosoma kopuruaren erdia dute.
Espezie diploideetan, gizakian adibidez, kromosoma bakoitzak bere homologoa du; hau da, morfologiari dagokionez berdin-berdina den beste kromosoma bat. Hori dela eta, zelula barnean kromosoma-bikote homologoak taldekatzen dira. Hala, giza zelula batek 23 bikote homologo izango ditu. Homologo bat amarengandik jasoa da, eta bestea, aitarengandik.
Zelula bateko bikote homologoak neurri handienekotik txikienekora ordenatzen dira eta kariotipoa izeneko irudikapena osatzen dute.
Kromosomen bikote horietatik 22 autosomikoak dira (hau da, sexualak ez direnak), eta 23. bikotea, berriz, sexuala da. Hogeita hirugarren bikote horretan, emakumezkoaren kromosomak biak berdinak dira (XX), eta gizonezkoarenak, aldiz, desberdinak (XY). Gizonezkoaren bikote horretan kromosomak beso bat (Y) laburragoa du.
Bikote sexualetan arruntena bi kromosoma izatea da (XX edo XY), baina kromosomen kopurua aldakorra izan daiteke zenbaitetan; hala ere, ez da inoiz X kromosomarik gabeko kromosoma-multzorik izaten. Hemen dituzu adibide batzuk:
| KARIOTIPOA | KANPO ITXURA |
|---|---|
| 22 kromosoma-pare + XO | Emakume antzua eta adimen-atzerapena duena (Turner-en sindromea). |
| 22 kromosoma-pare + XXX | Adimen-atzerapena duen emakumea. |
| 22 kromosoma-pare + XXY | Gizon antzua (Klinefelter-en sindromea) |
| 22 kromosoma-pare + XYY | Gizon normala |
| 21. bikotean 3 kromosoma (trisomia) | Down sindromea. Nerbio-sistemaren garapena afektatua. Atzerapen mentala. |
Zelula eukariotoetan ez bezala, zelula prokariotetan herentziaren informazioa daraman materiala kromosoma bakuna izaten da, DNA molekula biribil bakarrak osatzen du eta zitoplasman sakabanaturik egoten da (gogoratu zelula prokariotek ez dutela benetako nukleorik).
Zelula prokarioten kromosomaren luzera zelula motaren araberakoa izaten da, baina zelula baino ehunka mila bider luzeagoa da, beti. Hori dela eta, DNA behin eta berriz tolesten da zitoplasmaren barruan.
Zelula eukariotoetan DNA nukleoaren barruan dago. Nukleo horretan lerro moduko molekula ugariek eta proteina batzuek kromatina osatzen dute. Nukleoa zatitzen ari ez denean, DNA sakabanaturik dago kromatina horretan, baina zelula zatitzen hasten denean, kromatina paketetan biltzen da, gero eta laburragoa eta lodiagoa egiten da, mikroskopioan ikusita makila itxura hartzen du, eta makilatxo horiek kromosomak dira.
Zelula eukarioto normaletan (anomaliarik ez dutenetan) kromosomak binaka agertzen dira beti, eta bikotekide bakoitzari kromosoma pare homologo edo homologo esaten zaio. Espezie bereko zeluletan kromosomen kopurua beti bera izaten da zelula bakoitzean, baina ugalketa-zeluletan, erdia.
 |
| Hala ere, ez pentsa izaki denek kromosoma bikote kopuru berbera dutenik, espezie batetik bestera kopuru hori aldatu egiten baita. Esate baterako, ozpin-euliak (fruta-euliak ere deituak) 4 bikote besterik ez ditu, 8 kromosoma; gizakiak 23 pare, 46 kromosoma; matxinsaltoak 30 kromosoma, arratoiek 42, ardiek 54, ahuntzek 60, untxiek 44, zaldiek 64, zenbait tximeletak 400… |