Gizarte-antolamendua

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: hirugarren estamentua

Oso gizarte talde desberdina zen. Talde horretan sartzen ziren, adibidez, bai burgesik aberatsenak, bai nekazaririk apalenak. Ezaugarri hauek zituzten den-denek: ezin zuten kargu politikorik izan; ez zuten inolako pribilegiorik; eta estatuko ia gastu guztiak haien zergen bidez ordaintzen ziren. Hirugarren estamentuaren barruan, goi-burgesia talde berezia zen: burges garrantzitsuenek osatzen zuten, eta eragin handiko oso talde boteretsu bilakatu zen. Kasu batzuetan, nobleziaren parekoa izan zela esan daiteke.

Merkataritzak eta hiriak handitzeak burgesiaren eragina hazi egin zuen. Bereziki Europa iparraldean, baina baita Euskal lurraldeetan ere, artisau eta merkatarien kopuruak eta garrantziak gora egin zuen. Talde horretan sartzen ziren, aipatutakoaz gainera, bankariak, lantegi-jabeak, inbertsiogileak, errege etxean administrari-lanetan zihardutenak, legegizonak… Burgesiari dagokionez, batzuetan emakumeak ere aritzen ziren jarduera zehatz batzuetan, adibidez, oihalgintza eta garraio-lanetan. Horiekin batera aipatzekoak ziren, alargundu ondoren haien senar ohien lanbideekin jarraitu zuten emakumeak.

Mendeek aurrera egin ahala, bi gauza eskatu zituen burgesiak: batetik, nobleziaren pribilegioak ezeztatzea; eta bestetik, beraiek bizitza politikoan parte hartzeko eskubidea izatea. Burgesia botere ekonomikoaren jabe bihurtu zen hainbat gunetan, baina, hirugarren estamentukoak zirenez, herrialde gehienetan burgesek ez zituzten hainbat kargu eta pribilegio jaso. Dena den, noble txirotuekin ezkonduz edo erregeari, diru-beharrean zegoenean, tituluak erosiz, noble bihurtu ziren asko eta asko.

Baina hirietako biztanle gehienak behe-mailako eskulangileak ziren.

Nekazaritza zen ekonomiaren oinarri nagusia, eta lurraren jabetza gizartea antolatzeko irizpide nagusietakoa. Bestalde, iraupen-ekonomiaren barruan nekazariek zuten egoera oso desberdina zen lur-jabea, maizterra edo jornaleroa izan. Europako lurraldeetan, lurren jabetza oso esku gutxitan bilduta zegoen; noble eta erakunde erlijiosoen eskuetan gehienbat, baina euskal lurraldeetan batez ere, lurren jabetza oso sakabanatua zegoen. Batzuk lur-jabeak ziren eta besteak maizterrak.

Lur-jabe ugari egoteak lurren hedadura txikia izatea eragin zuen. Horrek bi ondorio izan zituen: alde batetik nekazari haiek beste jarduera batzuekin osatu behar izatea haien jarduerak (burdinoletan, adibidez). Eta bestetik, maiorazkoaren sistemaren bidez lurren jabetza gero eta esku gutxiagotara biltzeko joera. Nekazari maizterren egoera, bestalde, okertu egiten zen krisi garaian, presio handia egiten zietelako lur-jabeek, jauntxoak oro har, errentak igota.

Horren guztiaren ondorioz, nekazari askok emigratu egin behar izaten zuen, Amerikara, Iberiar penintsula erdialdera, hirietara… Era berean, egoera okertze horrek XVII. mendean matxinada ugari eragin zituen.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: kleroa

Kleroak, nobleziak bezala, gizarte-maila pribilegiatua zuen. Estamentu horretako jendeak, nobleziak bezala, zerga-salbuespenak zituen, bai eta abantaila judizialak ere; esate baterako: epaiketa eta auzitegi berezietarako eskubidea zuten. Baina alde handia zegoen goi-kleroaren (apezpikuak, artzapezpikuak, kardinalak, etab.) eta behe-kleroaren (fraideak eta erretoreak) artean. Goi-kleroa familia nobleetako edo familia aberatsetako pertsonek osatzen zuten. Behe-klerokoen bizitza-baldintzak, aldiz, herri xehearen baldintzen antzekoak ziren.

Apaiz gehienak nekazariek ordaindutako hamarrenetatik bizi ziren. Euskal lurraldeetan behe-kleroa maiz jauntxoen mende egoten zen; izan ere, askotan, nobleak ziren eliza edo ermiten jabeak, eta hamarrenak jaso eta soldata ordaindu ohi zioten apaizari.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: noblezia

Nobleziak gizarte-piramidearen goi-goian jarraitu zuen, eta, oro har, botere ekonomikoari eutsi zion. Nobleziaren botere ekonomikoa lurren jabetzan eta tituluen ondorioz jasotzen zituzten errentetan oinarrituta zegoen, batik bat. Monarkei esker, gizarte talde horrek eragina eta nagusitasuna izaten jarraitu zuen. Izan ere, monarkiari emandako laguntzari esker, nobleek goi-goiko karguak zituzten politikan, armadan eta elizan.

Noblezia talde itxia zen eta jaiotzatik sartzen zen talde horretan. Baina, denborak aurrera egin ahala, maila baxuagoko beste talde batzuetako gero eta jende gehiago sartu zen nobleen taldean, zenbait merituri esker edo tituluak erosita. Behe-noblezia ere bazegon. Noble horiek ez zuten ez jabetzarik ez baliabide ekonomikorik, eta asko eta asko hirietan bizitzen jarri ziren, burgesekin eta maila baxuagoko beste pertsona batzuekin batera. Bestetik, monarkiaren absolutismorako joerak nobleen boterea mugatu zuen. Nobleek nekazariengan zuten boterea murrizten joan zen erregea.

Nobleziaren ondasunak babesteko, XVI. mendean maiorazko sistema sortu zuten Espainian. Sistema horren arabera, ezinezkoa zen familiaren ondasunak banatzea edo saltzea, eta aukeratutako oinordeko bat, gehienetan seme zaharrena, gelditzen zen lur sail guztien jabe.

XVI. mendean, Bizkaia osoan, Gipuzkoa osoan, eta Arabako nahiz Nafarroako hainbat lekutan, gizarte-berdintasun joera agertu zen. Foruetan kaparetasun unibertsal gisa agertu zen. Horren arabera, lurralde horietako biztanle guztiak nobleak ziren.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua

Aro Modernoaren hasieran, Europako gizarteak gizarte feudala izaten jarraitu zuen. Gizartea estamentuetan banatutakoa gizartea zen. Hiru taldek edo estamentuk osatzen zuten: noblezia, kleroa eta hirugarren estamentua. Baina garai hartan izandako gertaerek eragin handia izan zuten gizartean. Dena den, estamentu pribilegiodunek beren pribilegioei eutsi zieten.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: euskal lurraldeetako erakundeak

Erakundeei dagokionez, euskal lurraldeetan hiru antolamendu modu zeudela esan dezakegu.

Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Batzar Nagusiak
Nafarroako bi errealitateetako Gorteak
Lapurdi eta Zuberoako biltzarrak

Aipatzekoa da Hego Euskal Herriko erakundeak espainiar monarkiaren barruan aski sendoak izan ziren bitartean, Ipar Euskal Herriko erakundeak Frantziaren barruan askoz ahulagoak izan zirela; Frantziako erregearen ordezkariek botere handia zuten. Hegoaldeko foruak ere iparraldekoak baino askoz abantaila handiagoak zituzten.

Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan Batzar Nagusiak zeuden Batzar Nagusi hauek lurraldeko legebiltzar modukoak ziren.

Maiztasuna: Bizkaiko Batzar Nagusiak bi urtetik behin elkartzen ziren. Gipuzkoakoak urtean bitan, txandaka probintziako hainbat herritan. Arabako Batzar Nagusiak urtean birritan, behin Gasteizen eta beste behin Arabako beste kuadrillaburu edo eskualdebururen batean, txandaka. Hori ohiko bilkurei dagokionez: gerra-garaian edo bestelako larrialdietan ezohiko bilkura gehiago egiten ziren hiru herrialdeetan.
Partaideak: Batzar Nagusiek bi talde elkartzen zituzten: Alde batetik erregearen ordezkaria egoten zen, Bizkaian eta Gipuzkoan korrejidore izena zuena eta Araban Diputatu Nagusia zena. Bestetik, herrietako ordezkariak zeuden. Batzar Nagusietan ordezkari izateko ondasun-baldintza batzuk bete beharra zegoen.
Funtzioa. Batzar Nagusiek arlo askotako eskumenak zituzten: exekutiboak, judizialak eta hein batean legegileak. Berez, Batzar Nagusiek onartutako arauak lege bihurtzeko erregeak berretsi behar zituen, baina lege-proposamena egiteko eskumena zuten. Erregeak onetsitako euskal herrialdeetako legeei foruak deitu ohi zitzaien.

Batzar Nagusiak bilduta ez zeuden bitartean, haien ordezko organo bat jartzen zen martxan: Foru Aldundia edo Diputazioa. Batzar Nagusiak herrialdeetako legebiltzar modukoak ziren; eta Foru Aldundiak herrialdeko gobernu modukoak.

Gaztelako koroak Nafarroa konkistatu ondoren, Nafarroa eta Nafarroa Beherea bereizi egin ziren eta bi errealitate sortu ziren: alde batetik Nafarroako berezko erregeak Nafarroa Beherean jarraitu zuten eta Nafarroa Garaian izenez erresuma izaten jarraitu zuen, baina Espainiako koroari atxikitako erresuma gisa.

Nafarroa garaiak, Gorteak (lege-biltzarra) izaten jarraitu zuen.
* Partaideak: Gortea beste lurraldeetan ez bezala, erakunde estamentala zen. Hiru adar zituen: nobleen adarra, kleroaren adarra eta herrien adarra. Erabakiak hartzeko hiru adarrak ados jarri beharra zuten. Gorteetan Espainiako erregearen ordezkariak, erregeordeak ere parte hartzen zuen
* Maiztasuna: Bizpahiru urtetik behin elkartu ohi ziren, edo sarriago, egoerak eskatzen bazuen. Iruñean edo merindadeen hiriburuetan (eskualdeburuetan) elkartu ohi ziren. .
* Funtzioak: Nafarroak foruak zituen, hau da, oinarrizko arau idatziak. Hartutako erabakiek erregearen onespena behar izaten zuten. Gorteak elkartzen ez ziren garaian Nafarroan ere Diputazio bat jartzen zen martxan gobernu antzean funtziona zezan.

Nafarroa Beherean ere Gorteak zeuden.
* Partaideak: Gorteak izaera estamentala zuten. Nafarroa Behereko erregearen ordezkariak, baile izenekoak, gorteak hartzen zituen erabakietan eragin handia zuen.
* Maiztasuna: Nafarroa Behereko Gorteak lehenengoz 1523an bildu ziren. 1620an eta ez zuten biltzeko epe jakinik.
* Funtzioa: Frantziako koroak bereganatu egin zuen Nafarroako erresuma, eta, handik aurrera, Frantziako erregea izan zen Nafarroako erregea. Foruek eta berezko erakundeek lehenean iraun zuten hasieran, baina Paristik eskumen horiek murriztu zituzten.

Lapurdin XVI. mendean herrietako ordezkariak biltzeko parlamentu moduko bat, Lapurdiko edo Uztaritzeko Biltzarra sortu zen.
* Partaideak: Lapurdiko Biltzarra ere ez zen estamentala. Erregeak Lapurdin zuen ordezkariari bailea deitzen zitzaion eta eragin handia zuen biltzarrean.
* Maiztasuna: Epe jakinik gabe biltzen ziren.
* Funtzioa: Eskumenak, hgoaldeko erakundeenak baino apalagoak ziren. Funtsean, udalerrien arteko politika koordinatzen zuen.

Zuberoan bi biltzar zeuden. Ordako Gortea eta Silbiet herritarren biltzarra. Bi erakunde horiek elkarrekin koordinatu beharra bazuten ere, Ordako Gorteek garrantzia handiagoa zuten.
• Ordako Gortea erakunde estamentala zegoen, epe jakinik gabe elkartzen zena eta nobleak eta kleroa biltzen zituena.
• Silbiet herritarren biltzarra, Iribarneko basoan biltzen zen.
Zuberoan, Frantziako erregearen ordezkaria Mauleko gazteluko kapitaina zen eta erabaki ahalmen handia zuen.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: erakundeak

Aro Modernoko biztanleak hainbat erakundetako kide ziren. Familiatik hasi eta Elizaraino.

Lehenengo mailan, familia zegoen, pertsonen artean osatutakoa. Etxe edota baserri batean bizi ziren eta familiaburuak Etxeko jauna edo Etxeko andrea ziren. Familiaburuek erabakitzen zuten noren eskutan uzten zuten etxea edo baserria, eta horri oinordeko edo maiorazkoa deitzen zitzaion. Gehienetan jabetza guztia maiorazkoak jasotzen zuen. Ordainetan, maiorazkoak gainerako senitartekoei dotea edo senipartea izenekoa ordaindu behar izaten zien. Dotea senitartekoek beste bizimodu bati ekiteko modukoa izan behar zen.

Familiak batzarretan edo kontzejutan antolatzen ziren. Batzarretan herriko etxe guztien ordezkariak elkartzen ziren herriarentzat garrantzitsuenak ziren erabakiak hartzeko.

Batzar horiek, goragoko mailan, probintzia maila edo lurralde mailako erakundetan biltzen ziren. Erakunde horiek Batzar Nagusiak ziren. Herri guztietako ordezkariak osatzen zuten eta lurralde horretan gobernatzen zuten.

Erakundeen maila gorena errege-erreginek zuzendutakoa zen. Erregea edo erregina, erresuma edo estatu baten burua zen. Errege-erreginek erresumako herritarrei babesa eskaini behar zien eta justiziaren arduradun nagusiak ziren. Erregeek herritarren eskubideak errespetatu behar zituzten eta horregatik lurraldeetako foruak beteko zituztela zin egiten zuten.

Bazen beste erakunde esanguratsu bat: eliza. Erresuma eta garaien arabera erlijio katolikoa edo protestantea zen nagusi lurralde horietan. Elizaren arabera, Errege-erreginen gainetik zegoen bakarra jainkoa zen, eta jainkoak izendatutakoak zirela pentsatzen zen. Botere handia zuen herritarren gain.