Berant Erdi Aroan, hiri handietan, artisau eta merkatari ugariz gain, unibertsitateak sortzen hasi ziren, eta katedral ugari eraiki ziren; Goiz Erdi Aroan, lehen mendekoaz oso bestelako bizimodua zabaldu zen. Hiribilduak sortzeko arrazoi asko izan ziren. Batzuek gune estrategikoan zeudelako eraiki zituzten: erresumen arteko mugak zehazteko, arrazoi politikoengatik (Segura, Ordizia, Tolosa), defentsarako (Uxue, Arguedas, Caparroso, Peñalen…), merkataritzarako (Nafarroako salgaiak itsasoratzeko), kostaldean (Hondarribia, Donostia, Bartzelona…), Gaztelako artilea kanporatzeko (Santander) eta Donejakue Bidearen inguruan.
Hiribilduak errege edo beste jaun handi baten eskutik hiri-gutuna jaso zuten biztanleguneak ziren (agiri horri fundazio-gutuna eta udal-forua ere deitzen zaio; gaztelaniaz carta puebla, carta fundacional edo fuero municipal). Gutun hori jasotzean, hiribildua fundatuta geratzen zen, hau da, lege-ikuspegitik existitzen hasten zen. Izan ere, hiri-gutuna agiri ofiziala zen, latinez edo erromantzez idatzia, hiribildua sortzeko eta populatzeko baimena ematen zuena, eta hiribilduaren baldintza legalak zehazten zituena. Agiri horretan jasotzen ziren hiribilduari zegozkion lurrak zein ziren, baita bertan biziko zirenen zenbait eskubide, zerga-salbuespen, pribilegio eta betebehar ere. Hiri-gutunaren emailea eta bermea erregea zen (edo gutuna eman zuen jauna): arazorik gertatuz gero hiribilduaren eta beste talde sozialen artean (adibidez, inguruko nobleekin), hiribilduak hiri-gutuna argudia zezakeen bere eskubideak zaintzeko eta erregearen babesa eskatzeko.
Erregeek eskubide ugari eman zizkieten hiribilduei, foruen edo hiri-gutunen bidez (adibidez, hirien fundazio-agiriak): azoka edo merkatua egiteko eskubidea, hiribilduko edo hiriko administrazioaren neurri bateko ardura, gerrara joan beharrik eza, jauntxoei zergarik ordaindu beharrik eza, harresia eraikitzeko ahalmena, larre-eskubideak, merkataritza-monopolioa… Horri esker, bertako biztanleek abantaila handiagoak zituzten. Horrenbestez, landan baserritarrak oso bizi-baldintza txarretan bizi baziren ere, hiribilduak askatasun lekuak bihurtu ziren.
Euskal lurraldeetan, Nafarroako erregeek fundatu zituzten lehen hiribilduak. Ondoren, Gaztelako errege-erreginek eta, gero, Bizkaiko jaun/andreek jarraitu zuten hiritartze-prozesua.
Hiriak ugaritu eta indartu ahala, ahaide nagusien boterea apaltzen hasi zen. Hiribilduen jaun bakarra erregea zen, legedi bakarra erregearena zen, eta haren aurrean bakarrik ziren erantzule hiritarrak. Zergak ordaintzeko garaian ere, erregeari bakarrik ordaindu behar zioten, inguruko nekazariek baino mendekotasun txikiagoa zuten, agintea ere beren eskuetan baitzegoen, kontzejuen bidez. Hiribilduek, beraz, jauntxoen boterea murriztu zuten, eta horrek, bereziki krisi-garaietan, gatazka ugari sortu zituen (Ahaide Nagusiek hiribilduei egindako erasoak, adibidez).
