Grezia – Infogunea

Antzinako Grezia: emakumeen egoera

Atenasko emakumeek ez zuten eskubide politikorik, ezta legearen aurrean ere; beraz, ezin zuten politikan parte hartu, ezta ondasunik izan ere.

Bizitza osoan adin txikiko edo esklabo baten pareko estatusa mantentzen zuen emakumeak. Beti gizonen baten mendean bizi zen: lehendabizi aitaren mende, ondoren senarraren mende eta, alargunduz gero, semea edo beste senitartekoren bat izaten zuen tutorea.

Ezkontzea eta umeak izatea zen gizartearen aurrean emakumeak zuen eginkizun bakarra, eta, oro har, 15 eta 18 urteko adin-tartean ezkontzen zen. Handik aurrera senarrarekiko leialtasuna erabatekoa izan behar zuen; aldiz, senarrak etxean bertan beste emakume bat izan zezakeen.

Emakumeen agerpen publikoak erlijioarekin lotutakoak izaten ziren, ostean ia bizitza osoa ginezeoan, emakumeentzat berezia zen gelan, igarotzen zuen.

Emakumeen artean analfabetismoa oso hedatua zegoen; izan ere, jasotzen zuten hezkuntza apurra inguruko emakumeengandik jasotakora mugatzen zen.

Muga horiek izanda, bere eginkizuna etxeko lanetara mugatzen zen, etxea eta umeak zaindu eta etxekoen arropak ehuntzen zituen. Etxeko ekonomian laguntzeko artisautza-lanak egiten zituen eta barazki edo fruituak ekoiztu, senarrak saltzeko.

Antzinako Grezia: artea

Greziako artea izan da, erromatarrengandik hasita gaur arte, mendebaldeko zibilizazioak edertasun eredu hartu duen erreferentzia nagusia. Greziarrek artea egiteko hartu zuten erreferentzia gizakia eta bere errealitatea izan ziren.

Arkitektura

Arlo horretan bereziki tenpluak eraiki zituzten. Tenpluak maila batzuen gainean eraikitzen ziren. Ezaugarrien arabera, tenplu mota bakoitzak bere izena zuen: hipetroa, sabairik gabe; prostiloa, zutabedun sarrera edo portikoa zuena; peripteroa, zutabez inguraturik zegoena, etab.

Tenpluak eredu edo oinarri zehatz batzuen arabera eraikitzen ziren. Eredu horiek gaur arte iritsi diren ordena edo estilo arkitektonikoak dira. Bereziki eraikinetan erabiltzen diren zutabe eta kapitelen arabera sailkatzen dira hiru ordena horiek: doriarra, joniarra eta korintoarra.

Tenpluez gain beste eraikin batzuk ere aipa daitezke: antzokiak edota jauregiak, besteak beste.

Eskultura

Ezaugarririk garrantzitsuena giza gorputzaren irudikapena da. Irudikapen horretan badago edertasun eredu bat, kanon edo proportzio batean oinarritua; oro har, erreferentzia nagusia buruaren tamaina izaten zen.

Pintura

Heldu zaigun pintura zeramika-ontzietan margotu zutena da; gehienetan, irudi gorriak ontzi beltzaren gainean, nahiz irudi beltzak ontzi gorriaren gainean agertzen dira. Irudi horietan ere eskulturan agertzen diren edertasun ereduak mantentzen dira. Gaiak ere oso ugariak dira: eguneroko bizimodua, mitologia, kondairak etab.

Antzinako Grezia: kultura

Erlijioa

Greziarrak, antzinateko ia herri guztiak bezala (salbuespen bakarrak judutarrak izan ziren), politeistak ziren, jainko askorengan sinesten zuten, eta hainbat sinesmen mota batera bizi ziren.

Greziar guztiek Olinpo mendi gainean egoitza zuten jainko eta jainkosengan sinesten zuten. Ezagunenen artean aipa ditzakegu Zeus (zeruetako erregea eta jainko-jainkosa guztien aita), Hera (Zeusen emaztea eta lurraren jainkosa), Ares (gerraren jainkoa) eta Afrodita (maitasunaren jainkosa).

Hiri bakoitzean jainko edo jainkosa bati gurtza berezia egiten zitzaion. Esate baterako, Atenasen Palas Atenea (jakinduria, artea eta zientzien jainkosa) zen jainkosa nagusia, eta hura gurtzeko eraiki zuten tenplu greziar famatuena.

Zeusi, esan bezala, Olinpian egiten zitzaion gurtza, eta bere omenez lau urtetik behin ospakizun bereziak egiten ziren: Olinpiar jaiak, gaur egungo Olinpiar jokoen aitzindariak. Ospakizun haietan Greziako hiri guztiek hartzen zuten parte, eta bakoitzak bere kirolariak bidaltzen zituen lehiaketetan parte hartzera. Irabazleak ospea baino ez zuen irabazten, baina bere hiriak ondo eskertzen zion hiriari horrelako ospea emateagatik. Jai horietan gizonezkoek soilik har zezaketen parte.

Olinpiar joko horiek beste eginkizun bat ere izaten zuten. Greziarren egutegia joko horien arabera antolatzen zen, urteak zenbatu ordez, jokoak zenbatzen zituzten. Esate baterako, XXV. Olinpiadetako 3. urtea (Olinpiar jokoak K.a. 776. urtean hasi zirela kontuan izanda, data hori K.a. 673. urtea izango litzateke).

Emakumeentzat beste lehiaketa batzuk zeuden Olinpian bertan; Eraia izena zuten, Hera jainkosaren omenetan.

Filosofia eta zientzia

Greziarrei zientziaren sorrera eta garapena zor diegu, eta horrekin batera gure ikuspegi filosofikoaren oinarria.

Greziar kulturaren hasieran munduan eta gizartean gertatzen zirenak ulertzeko azalpen erlijiosoak erabiltzen ziren edo mitologiaren inguruko istorioak. Tales Miletokoak eta Pitagorasek, besteak beste, munduaren eta gizakiaren ulermenerako pentsamendu arrazionala proposatu zuten. Hori da pentsamendu zientifikoaren oinarria. Bide hori jorratu zuten filosofoak eta zientzialariak ugari izan ziren: Sokrates, Platon, Aristoteles…

Antzinako Grezia: gizarte-antolaketa

Greziako gizartean zegoen ezberdintasuna pertsona bakoitzak legearen aurrean zuen egoerak eragindakoa zen. Oro har, hiri gehienetan, salbuespenak salbuespen, bazegoen oinarrizko bereizketa bat: esklaboak eta askeak. Bereizketa horrez gain, pertsona askeen artean beste bat ere egiten zen: hiritarrak eta atzerritarrak.

Esklaboa bere jabearena zen (“tresna hiztuna”), ez zuen inolako eskubiderik. Dena den, arau batzuk egin ziren tratu txarretatik babesteko. Mota askotako jarduerak egiten zituzten, eta askotan esklaboek eta askeek batera egiten zuten lan, baita gaur egun funtzionario publikoen zeregin bezala hartuko genituzkeenetan ere.

Askeen artean hiritarren eta atzerritarren arteko bereizketa zen nabarmenena.

Atzerritarra, jatorria gora behera, hiri batean hiritarra izan gabe bizi zen edozein pertsona aske zen. Pertsona horiei, Atenasen esate baterako, metekoak deitzen zitzaien. Zerga bereziak ordaindu behar zituzten, eta ez zitzaien onartzen hiritarrei aitortzen zitzaien eskubide politikorik eta juridikorik. Ezin zituzten lurrak eskuratu (horregatik beren jarduera ekonomiko nagusiak artisautza eta merkataritza ziren), ezta bizitza publikoan parte hartu ere.

Hiritarra zen benetako protagonista. Hari aitortzen zitzaizkion hiritartasunari lotuta zeuden eskubideak eta betebeharrak: lurrak erosi ahal izatea, bizitza politikoan parte hartzea, kargu politikoak lortzea, etab. Eta betebeharren artean, besteak beste, gerrako gastuak ordaintzea eta soldadutza zeuden.

Atenasen ondo bereizten ziren hiritarrak, atzerritarrak eta esklaboak. Lehenak ziren eskubide politiko guztien jabe, baina beste biak ere aintzakotzat hartzen ziren, Atenasentzat funtsezkoak zirelako. Greziako demokraziaz hitz egiten dugunean, demokrazia hori hiritarrentzako baino ez zela jakin behar dugu.

Dena dela, puntu honetan emakumeen egoerari buruzko argibideak eman behar ditugu. Hiritartasuna aitortzen bazitzaien ere, emakumeak ez ziren inola ere benetako hiritar bezala hartzen, nahiz eta Atenasen, esate baterako, pertsona bati, hiritarra izateko, bere ama ere hiritarra izatea eskatzen zitzaion. Greziako zenbait etxetan ginezeoa zeukaten, emakumezkoentzat bereizten zen gela edo gelamultzoa. Horren ondorioz, bizitza publikotik aparte mantentzen ziren emakumeak, nahiz eta bazegoen salbuespenik.

Antzinako Grezia: ekonomia-jarduerak

Nekazaritza

Antzinateko beste lekuetan bezalaxe, Greziako oinarri ekonomikoa nekazaritza zen. Nagusiki, hiru produktu ekoizten zituzten: garia, ardoa eta olioa. Produktu horiek kolonietan eta Mediterraneo inguruko beste herrialdeetan zabaldu zituzten, merkataritza-harremanak garatuz. Gainera, Greziako lurra oso emankorra ez denez, nekazaritzako produktu asko, garia bereziki, urrundik lortu behar izaten zuten.

Artisautza

Greziaren historian hasiera-hasieratik agertzen dira bai artisau-tailerrak eta bai merkataritza-harremanak. Ditugun datuen arabera, gehien garatu zen artisautza zeramika izan zen. Zeramika-ontzi gehienak olioa edota ardoa garraiatzeko erabiltzen zituzten.

Merkataritza

Merkataritza Mediterraneo inguruan garatzeak ondorio garrantzitsuak izan zituen, besteak beste itsasontzien garapena eta txanponaren garapena ekarri zituen. Hiri bakoitzak bere txanpona zuen, eta ezagunena Atenasko drakma izan zen. Era berean, txanponen erabilera Mediterraneo inguruko herrialdeetan zabaldu zuten.

Antzinako Grezia

Greziaren kokapen fisikoaren eraginez, Mediterraneo itsasoaren erdian eta oso menditsua, biztanleria isolatua bizi zen eta K.a. 900 urtetik aurrera, estatu-hiri deituriko hainbat estatu txiki (polis) aske sortzen hasi ziren… Bakoitzak bere lege, aginte-modu, sistema ekonomiko eta gizarte-antolaketa zuen. Hiri nagusiak Esparta, Korinto eta Atenas izan ziren. Greziako estatu hauek K.a. 346. urtean Alexandro Handiaren mende erori ziren.

Antzinako Grezia: bilakaera historikoa

Greziaren bilakaera historikoa bereziki K.a. I. milurtekoan garatu zen, bere jatorria beste milurteko bat lehenago koka badezakegu ere, Kretan eta Mizenasen.

Kreta (K.a. 2000-K.a. 1425)

Kreta Greziaren hegoaldean dagoen uhartea da. Egiptotik zein Asiako kostaldetik hurbil dago, eta bi esparru horietatik jaso zuen eragina. K.a. II. milurtekoaren hasieran nekazaritzan eta merkataritza-harremanetan oinarrituta, Kretan lehenengo egitura politikoak sortzen hasi ziren, jauregi ederren inguruan. Kretaren eragina ekialdeko Mediterraneo inguru osoan zabaldu zen itsas merkataritzako harremanetan oinarrituz.

Mizenas (K.a. 1600-K.a. 1150)

K.A. III. milurtekoan iparraldeko herri batzuk Grezian eta Kretan sartzen joan ziren. Herri horiek jauregi handien inguruan (Mizenas, Tirinto, Pilos…) estatu berriak sortu zituzten eta Grezia osoa ez ezik Kreta ere kontrolatzen hasi ziren. Anatoliako kostaldean koloniak ere sortu zituzten.

Grezia (K.a. 1150- K.a. 145)

Historialariek Greziaren historia lau epetan banatu izan dute: Aro Iluna, Aro Arkaikoa, Aro Klasikoa eta Aro Helenistikoa.

Aro Iluna (K.a 1150-K.a. VIII. m.)

Aro ilun edo ezezagun hartan buruzagi militar bakoitzak bere jauregi txikiaren inguruan bere nagusitasuna inposatu zuen. Garaiko Homeroren (K.a. IX. m) Iliadak (Troiako gerraren inguruan) eta Odiseak (gerra horretatik etxeratzean Odiseok edo Ulisesek bizi izan zituen abenturak) ondo azaltzen dituzte gizarte borrokazale haren ezaugarriak.

Aro Arkaikoa (K.a. VIII. m.-K.a. 500)

Epe honetan, bi gertaera garrantzitsu aipa daitezke: polis (hiria) delakoen sorrera eta kolonizazioa.

Greziarrek oso berandura arte ez zuten estatu bateraturik sortu. Alderantziz, greziarrek beraien lurralde txikietako independentzia gogor defendatu zuten. Era berean, hirietatik jendea ateratzen hasi zen Mediterraneo inguru osoan zehar koloniak sortuz. Kolonia horiek nekazaritza eta merkataritza arloko jardueretan aritzeko Greziatik kanpo sortutako eta antolatutako hiriak edo polisak zirela esan dezakegu.

Aro Klasikoa (K.a. 500-K.a. 338)

Aldi hau hartu izan da beti greziar zibilizazioaren gailurtzat. Egitura demokratikoaren eredu Atenas har dezakegu. K.a. 510. urtean Atenasek bere berezitasun nagusia izango zen erregimen demokratikoa ezarri zuen.

K.a. VI. mendean zehar, persiarren eta greziar hirien arteko borrokak ugariak ziren. K.a. 490.ean azkenean greziarrek persiarrak menderatu zituzten Atenas-etik hurbil, Maratonen. Irabazleek mezulari bat bidali zuten Atenasera berria ematera, eta mezulari horren omenez egiten dira gaur egun maratoi lasterketak. Garaipen horren ondorioz, greziarrek Mediterraneo inguruan nagusitasun osoa lortu zuten.

Gerra haietan Greziako bi hiri atera ziren bereziki garaile: Atenas eta Esparta. Bi hiri horien arteko lehia biziak gerra ere sortu zuen.

Aro helenistikoa (K.a. 338-K.a. 168)

Greziaren patuak Mazedoniako erresumarenarekin bat egin zuen. Alexandro Handiaren inperio zabala izan zen garairik nagusiena.

Alexandro hil ondoren, inperioa banatzea erabaki zuten eta erresuma helenistikoak sortu ziren: Egiptokoa, Siriakoa, Mazedoniakoa eta beste batzuk. Denetan greziar kultura nagusitu zen.

K.a. 168an Grezia erromatarren eskuetara pasatu zen, ordutik aurrera Grezia Erromatar Inperioaren mende geratuz.

Antzinako Grezia: Esparta

Atenas ez zen Greziako hiri nagusi bakarra. Esparta Atenasen aliatu izan zen Persiar Inperioaren aurkako gerra ugaritan, baina arerioa ere izan zen hainbatetan. Azkenean, bi hiriek ikuspegi ezberdinak zituzten, antolaketa politikoan eta sozialean ez zetozen bat eta, ondorioz, borrokan aritu ziren behin eta berriz.

Esparta borrokan oinarritutako gizarte bat zen era, diziplina zorrotzekoa eta hiritar bakoitza soldadu bat zen gunea. Zazpi urtez gero, mutilak gerrarako entrenatzen ziren. Gizonek hogei urterekin ezkondu zitezkeen baina ezin zuten emaztearekin bizi 30 urte arte, hori baitzen soldadu izatea uzten zuten adina. Hiria bere baitan itxirik zegoen eta ez zuten atzerritarrik onartzen.

K.a. 630. urteaz geroztik, Espartak hiritarren batzarra, apella, zuen, baina batzar horrek ez zuen egiazko botererik. Haren botere bakarra lege-proiektu baten proposamenaren alde edo aurka agertzea zen. Batzar horrek bost zaintzaile, eforo, aukeratzen zituen, eta horiek administratzen zuten hiria urtebetez. Espartan erregeak izan zirela badirudi ere, ez zuten egiazko botererik, Espartako botere politikoa, familia aberatsen esku zegoen. Haiek ezartzen zituzten beren hautagaiak baita eta legeak onarrarazi ere.

Espartak gerrate askotan parte hartu zuen historian bai Atenasen aurka, bai Persiar Inperioaren aurka ere. Dena den, aske iraun zuen, K.a. 219an Mazedoniako erresumaren esku erori zen arte.

Antzinako Grezia: Atenas

DEMOKRAZIAREN SORRERA

Atenasen originaltasuna , egitura politiko berri bat ezartzea izan zen: demokrazia. Demokrazia (demos+krator= herriaren agintea grezieraz) aginte-modu bat da, estatuaren zuzendaritza hiritarren eskuetan dago.

Hasiera batean, Atenasko hiri-estatua monarkia bat zen, (mono + krator= bakarraren agintea grezieraz) errege batek agintzen zuen.

K.a. 753. urtean lur-jabe handiek boterea kendu zioten erregeari eta egitura oligarkikoa ezarri zuten. Oligarkiarekin (oligos + arkia = gutxi batzuen agintea) , boterea esku gutxi batzuetan zegoen, pertsona edo familia zehatzetan. Lurraldeko pertsona eraginkorrenak ziren eta euren artean antolatzen zuten agintea. Horrela, oligarkia indarrean egon zen garai hartan, Atenasko aristokratak politika, armada eta justizia osoa kontrolatzera iritsi ziren. Lege idatzirik ez zegoenez, inork ezin zituen kritikatu. Estatu-hiriko administrazio politiko guztia berenganatu zuten eta armada zein justizia kontrolatu.

Pixkanaka, Atenasko politikan aldaketak gertatu ziren. Herria aberastu egin zen, merkataritza hobetu eta gerrarako bitarteko gehiago zituzten. Ez zuten jasan nahi oligarka haien menpe egotea eta haien kontrako altxaketak hasi ziren, baita idatzizko legeak eskatzen hasi ere.

K.a. 621. urtean Dracon legegileak legeak idatziz ezarri zituen Atenasko biztanleak ezagutu zitzaten. Hainbat lege oso zorrotzak ziren eta tiranoen (tyrannos= Jauna) bidez indarrez eta bortxaz inposatu ziren. Garai haietan mahastiak eta olibondoak ugaritu ziren, baita lan publiko handiak ere, langabezia murrizteko. Itsas merkataritzaren bilakaerari esker, aberatsen eta pobreen arteko desberdintasuna txikituz joan zen.

K.a 594. urtean Solon, merkatari aberats eta Atenasko estatu-gizona, erreforma politiko garrantzitsuak egiten hasi zen: bule (Boule) izeneko hiritarren batzarra sortu zuten, hiriko gaiak jorratzeko arduradun ziren hiritarrentzako bakarrik zena. Bertako partaideak zozketaz aukeratzen zirenez, ez zen berdintasunean oinarritutako egitura, baina demokraziaranzko lehen pausoak izan ziren.

Herri-epaimahai bat ere sortu zuen, Heliee, eta, horhistoria, antzin aroa, grezia, Atenas, demokraziaren bidez, herriak bere eskubideak errespetatuak izatea lortu zuen. Solonek, era berean, partaidetza politikoaren lehen arauak ezarri zituen. Horien ondorioz, magistratu izatea ez zen jaiotzaz gertatzen, aberastasunaren arabera baizik.

K.a 508. urtean, Klistenes aristokrata eta ideia berriko gizon politikoak Atenasko egitura politikoan aldaketak egitea erabaki zuen. Solonen erreformatan oinarrituta, Klistenesek erabaki zuen hiritar gehiagok parte hartzea bizitza politikoan eta baita Atenasko zuzendaritzari buruzko erabakietan ere. Lehen aberatsenak bakarrik parte hartzen zuten eta orain hiritar guztiek zuten horretarako eskubidea; hau da, gizonezko libre guztiak hasi ziren hiriaren agintean parte hartzen. Lege-gaitasunaren bidez, hiritarrek herriaren batzarrean edo ekklesian (ecclesia), parte hartzen zuten eta aurkezten ziren legeen alde edo aurka botoa ematen. Hiritar guztiek parte har zezaketen erakunde politikoetan; hala nola, bulean, edo ekklesian. Demokraziaren hastapenak ziren.

K.a. 451. urtean , Perikles, Atenasko estatu-gizonak, stratega (armadako komandantea) kargu garrantzitsua lortu zuen. Hamabost aldiz jarraian hautatua izan ondoren, bere buruzagitza militarra inposatu zen Atenasko bizitza politikoan. Herri-batzarrean, ekklesian, zuen botere handia baliatuta, Atenasko esperientzia demokratikoak gorena jo zuen. Aristokratei boterea murriztu zien eta egitura oligarkikoaren arrastoei amaiera eman. Gainera, erakunde politikoetan parte hartzen zutenei ordainsari bat ezartzea erabaki zuen, aberastasun gutxiago zuten hiritarrek ere hiriaren administrazioan esku hartzeko aukera izan zezaten. Aginte-postuak hiritar guztiek betetzen zituzten txandaka eta herri-batzarraren boterea erabatekoa izatera iritsi zen.

Atenasko esperientzia demokratikoak, mende bakarra iraun zuen. Espartarekin izandako gerrak eta gaixotasunak Atenasen ahuldadearen hasiera izan ziren, eta K.a. 411. urtean Atenasek egitura oligarkikoa berrartu zuen.

Pixkanaka, Mazedoniako errege Filipo II.ak Greziako lurralde guztiak eskuratu zituen K.a. 346. urtean. K.a. 336. urtean Alexandro Handia haren semeak, inperio handi bat sortu zuen, baina, 33 urterekin hiltzean, Greziako lurraldeak, erresuma helenistiko txikietan zatitu ziren.