Antzinaroa – Infogunea

Antzinaroa iberiar penintsulako iparraldean

Gure inguruko lurralde hauei buruz dagoen lehen erreferentzia historikoa K.a. 195. urtekoa da, Katonena.

Penintsulako iparraldean, Pirinioetatik Ozeano Atlantikora, hainbat herri zeuden: baskoiak, kantabriarrak, asturiarrak eta galaikoak. Jatorri indoeuroparra zutela dirudi. Hizkuntza bat baino gehiago hitz egiten omen zituzten, baina euskararen kasua izan ezik, ez da ia hizkuntza horien aztarnarik gelditzen.

Ingurune honek, hainbat herrialderen ibilera jaso zuen, zelta herriena bereziki, eta horien eraginez metalaren erabileran trebatu ziren K.a. 1000. urtetik aurrera.

Elkarren arteko inbasioak eta borrokak ugariak ziren, eta harresiz inguratutako herrietan bizi ziren gehienetan. Hiri gutxi osatu zituzten eta txikiak ziren, gainera. Batzuetan errege edo agintariren bat izan ohi zutela dirudi.

Leinu edo klanetan antolaturik zeuden, baina borroka-garaietan tribuak elkartu egiten ziren, armada handiagoak osatzeko.

Tribu erako antolaketa zuten, hirigintza oso urria, lurralde eta jabetza komunala zen nagusi, eta leinuetako buruzagien batzorde batek osatu ohi zuen agintaritza. Ekonomia abeltzaintzan oinarritzen zen bereziki, eta lusitaniarrak adibidez, oso pobreak zirenez, inguruko herrien lurrak eta abereak lapurtzen zituzten sarritan.

Europako iparraldetik etorritako herrien eraginez, soldadu onena leinuen buru ezartzeko ohitura ere hartu zuten. Buruzagiek funtzio erlijiosoak izan zitzaketen. Aginte-sistema bat ere ezarri zuten: Zaharren kontseiluak osaturiko gobernua.

K.a. 19. urtean Oktavio Augusto, Erromako enperadoreak penintsulako kantabriar lurraldeak konkistatu zituen eta ordutik aurrera Erromako Inperioaren zati izan ziren inperioa erori zen arte.

Erromanizazioa euskal lurraldeetan

Erromanizazioa Erromak beste lurralde bat bereganatzeko prozesuari deitzen zaio. Erromarena ez zen izan konkista militarra bakarrik, bere kultura, hizkuntza eta ezaugarri orokorrak ere ezartzen baitzituen inperio osoko egoera bateratuz.

Erromanizazioa k.a. II. Mendetik k.o. V. mendera arte eman zen gure lurraldeetan eta ondorioz Antzinaroa erromanizazio garaiarekin hasi zela esan dezakegu, ordukoak baitira gure lurraldeko tribuei buruzko lehen idatziak.

Erromanizazioa euskal lurraldeetan

Erromanizazioa ez zen modu berean egin leku guztietan. Iparraldean adibidez, nahiko ahula izan zen, hegoaldean berriz sakona eta eraginkorra izan zen.

Erromatarrek lurraldea bi multzo nagusitan antolatu zuten: ager vasconum eta saltus vasconum.

Ager delakoa, gutxi gorabehera, isurialde mediterraneoak hartzen duen lurraldea izango litzateke. Lur horiek egokiak ziren, erromatarrek lantzen zuten nekazaritzarako, ardoa, garia eta olioa lantzeko, alegia.

Saltus delakoa, isurialde atlantikoa alegia, menditsuagoa zen eta basoz betea zegoen. Uste zenaren aurka, azken urteotako indusketa arkeologikoetan laboreak, garia, garagarra, oloa, eta abar aurkitu dituzte; beraz maila apalean bada ere, nekazaritza mota hori ere ezagutzen zuten. Itsaso aldeko eremu geografiko horretan garrantzi handiagoa izan zuten abeltzaintzak, meatzaritzak eta baita esklaboak eta mertzenarioak lortzeko ahaleginek ere.

Antzinako Txina: kultura eta artea

Erlijioa

Erlijio nagusiak konfuzionismoa eta budismoa ziren, sineskera tradizionalekin nahasten ziren: eguzkia, ilargia, zerua… Mitologia atalean ere hainbat jainko azaltzen ziren, Nüwa eta Fuxi, adibidez. Horrez gain, badira beste hainbat animalia mitologiko, tradizio txinatarrean sarritan agertzen den herensugea, kasu.

Zientzia eta idazkera

Txina munduko herrialde garatuenetakoa izan zen zientzian eta teknikan Erdi Aroa arte. Horrela, Han dinastian asmatutakoak dira, inprenta, konpasa eta papera. Papera izan da, seguru asko, txinatarren asmakizunik garrantzitsuenetakoa, eta horri gehitu behar zaio garai hartan lortu zen idazkeraren batasuna.

Artea

Txinatarrentzat kaligrafia garrantzitsua zen, eta idazketa piktografikoa erabiltzen zuten . Bestalde, zein materialetan idazten den garrantzi handikoa da. Horregatik, brontzea, jadea, zeramika eta terrakota erabiltzen zituzten artelanak egiteko.

Arkitektura aldetik, artelan ezagunena Qin dinastiaren garaian eraiki zen, sei mila kilometro luzeko Txinako Harresi Handia da, Txina arerioetatik babesteko eraikia.

Eskulturan, garai horretakoak dira terrakotazko soldaduen eta zaldien irudiak, 1974an aurkituak; tamaina errealeko 7.000 zaldi eta gerlariren irudiak Qin enperadorearekin berarekin lurperatu zituzten.

Hezkuntza mailan, eskola zazpi urterekin hasten zen eta bitartean haurrek etxeko heziketa jasotzen zuten. Gero hamalau urte bitarte, haurrek idazten eta irakurtzen ikasten zuten. Gutxi batzuek, hamazortzi urte arte ikasten jarraitzeko aukera izaten zuten, poesia, filosofia eta historia, bereziki. Azterketa gainditu eta gero, estatuaren funtzionario bihurtzen ziren.

Antzinako Txina: ekonomia-jarduerak

Ibaien inguruko nekazaritza garrantzitsua zen, bereziki arroza, garia, garagarra, azukre kanabera eta tea lantzen zituzten. Zetazko harrarentzat masustondoak ere landatzen zituzten. Abeltzaintzan behiak, txerriak, ardiak, eta oiloak zituzten. Zaldi ugari zituzten gauzak eta pertsonak garraiatzeko eta gurdiak tiratzeko.

Metalgintzaren artisautza ongi ezagutzen zuten, bereziki brontzea, burdina, beruna, kobrea eta urrearen lanketa.

Merkataritza suspertzeko, inperioaren bazter guztietara hedatzen zen komunikazio-sarea antolatu zen. Unitate guztiak, pisua eta txanpona gehien bat, estandarizatu ziren. Txina osoan legeria bera izatera iritsi ziren.

Garai hartan sortu zen Zetaren bidea. Gainera, Txinak zetaren monopolioa zuen eta hari buruzko argibideak inperiotik kanpora zabaltzeak heriotza-zigorra zekarren. Hasiera batean, zetaren erabilera enperadorearen pribilegioa zen. Gero, gizartearen goi-mailakoen artean ere hedatzen joan zen. Zetaren bidearen bidez merkataritza Persiaraino eta Erromaraino iritsi zen.

Antzinako Txina: gizarte-antolaketa

Txinako gizartea oso mailakatua zegoen eta talde bakoitzak zegokion janzkera berezia erabiltzen zuen.

Erregea edo Enperadorea piramidearen gorenean kokatzen zen. Agintari gorena zen, erabateko boterea zuen eta lurrak jauntxoen artean banatzen zituen.
Gorteko noblezia, enperadorearen familiak, buruzagi militarrek eta lur-jabe handiek osatzen zuten. Erregeak emandako lursail aberatsak zituzten gehienetan. Erregeari zergak ordaintzen zizkioten. Erregearen armadan borrokatzen zuten, armak, oinezko soldaduak eta gurdiak eraman behar zituzten. Batzuek jauregi handietan bizi ziren eta ehizan aritzen ziren.
Mandarinak edo gobernadoreak, obra publikoen, justiziaren eta segurtasunaren ardura zuten, heziketa goreneko ofizialak maila horretakoak ziren eta .
Nekazariak. Biztanleria gehiena zuten. Herri txikietan bizi ziren. Nobleen lurrak lantzen zituzten eta noble eta erregeentzako lan egin. Bizirauteko soilik geratzen zitzaien.
Artisauak klase sozial txikia osatzen zuten. Brontze eta jade langileak, zeramikagileak eta harriarekin lan egiten zutenak osatzen zuten. Brontzearen artisauak armaz gain, erlijio-errituetan erabiltzeko ontzi dekoratuak ere egiten zituzten.
Merkatariak. Batzuk oso aberatsak ziren, merkataritzak garrantzi handia zuelako. Gizarte mailan nekazariek baino estatus baxuagoa zuten, besteen lanak aberasten zituelako.
Gizartetik kanpo esklaboak zeuden. Agintarientzat edo aberatsentzat lan egiten zuten, baita artisautza tailerretan ere.

Emakumeen egoera

Txinako neskek mutilek baino balio eskasagoa zuten. Emakumea aitaren edo senarraren mende zegoen, etxeari eta gizonari atxikia. Haren egiteko nagusia etxeko lanak izaten ziren.

Antzinako Mesopotamia: artea

Mesopotamiako artearen garapena eta ugaritasuna oso handia izan zen.

Arkitektura.

Eraikuntzan erabilitako material nagusia adreilua izan zen; buztina eta lastoa nahastu eta gero egosi egiten zuten. Adreilu horiek esmaltezko lauzez apaintzen ziren.

Eraikuntza arloan eginiko ekarpenik handienak eraikinak estaltzeko arkua eta ganga izan ziren.

Bi dira eraikin nagusiak: tenpluak eta haiei atxikita zeuden zigurat dorre antzeko eraikinak, eta jauregiak. Azken horiek oso eraikin konplexuak ziren, terraza, patio, lorategi eta gela askorekin. Ezin dugu ahaztu, horrez gain, hirigintzak lortu zuen garapena: Babilonia edo Ninive (asiriarren hiriburua) oso hiri jendetsuak izan ziren eta antolamendu berezia behar izan zuten.

Eskultura

Ezagutzen ditugun lehenengo irudi sumertarrak, jainkoen eta erregeen irudiak dira. Ikusgarriak dira asiriarren jauregietan agertzen diren erliebeak; ehiza, gerrak eta eguneroko bizimodua azaltzen dituzte. Esfingeak ere aipagarriak dira: erdi gizaki erdi animalien irudiak.

Beste arteak

Beste arteen artean jauregietako eta tenpluetako hormak estaltzen zituzten esmalteak aipatu behar dira.

Antzinako India: kultura eta artea

Antzinako Indian bi erlijio nagusi izan ziren:

Brahmanismoa, lehen hinduen erlijioa. Brahma, mundua eta gizakiak sortu zituena zuten jainkotzat. Arima hilezkorra zela uste zuten eta behin eta berriro haragiztatzen zela: gizakiren batean hildakoak bizitza zintzoa eraman bazuen, animalia batean bekatuan bizi izan bazen.
Budismoa, Budak sortu zuena. Gizakiaren kasten zatiketari aurre egin zion eta karitatea, ona, egia eta amodioa aldarrikatu zituen. Gaur egun, 500 milioi lagunek jarraitzen diote budismoari.

Literatura mailan, hinduek idazlan handiak utzi dizkigute, Mahabarata, Ramayana eta Veda bereziki. Mitologia eta erlijioa uztartzen dituzten epopeiak dira.

Ehungintza eta artea lotu zituzten: tapizak…

Arte aldetik, pinturan eta eskulturan eragin handia izan zuen erlijioak eta artelanen iturri nagusi bihurtu zen.

Arkitektura alorrean ere sekulako maisu-lanak utzi dizkigute, tenpluetan bereziki.

Antzinako India: ekonomia-jarduerak

Lanbide nagusiak nekazaritza eta abeltzaintzari lotuak zeuden.

Nekazaritzan garia, garagarra sesamoa eta kotoia lantzen zituzten, eta arioen etorrerarekin, baita arroza ere. Bufaloak, gameluak eta ahuntzak hazten zituzten.

Artisauek, brontze, kobre, berun eta eztainuzko lan bikainak sortzen zituzten, lur azpiko ubide eta ura lortzeko putzu ugari eraiki zuten. Indiako industria oihalgintzarekin lotuta egon zen beti. Horrez gain, zeramika eta bolia lantzen iaioak izan ziren.

Merkataritzak indar handia hartu zuen Ashokaren garaian Egipto, Pertsia eta Greziarekin gehienbat. Garraiorako elefante-karabana luzeak erabiltzen omen ziren.

Antzinako India: gizarte-antolaketa

Erregea, jaungoikoaren semea, monarkia despota eta absolutista baten buru zen.

Gainerako gizartea lau mailatan banatzen zen:

Brahmanak: apaiz gorenak. Goi-mailako biztanleek osatzen zuten. Botere handia zuten eta jakintzaren zaintzaileak ziren. Haien lana ikasketak eta meditazioa ziren. Mundua sortu zuen Brahma jainkoaren ahotik sortuak ziren.
Ksatriyak (Txatriak) goi-mailako gerlariak, Brahmaren besoetatik sortuak.
Vaisiak edo nekazariak eta merkatariak, Brahmaren izterretatik sortutakoak.
Sudrak (zerbitzariak), Brahmaren behatz-tartetik sortuak. Haien egiteko nagusia beste kastak zerbitzatzea zen.
Pariak edo kasta-gabekoak (ukiezinak izena ere ematen zitzaien)

Kasta sistema zeharo itxia zen, jaiotzez ziren kasta batekoak edo bestekoak eta ez zegoen kastaz aldatzeko modurik. Ezkontza guztiak kasta berekoen artekoak izan behar zuten.

Antzinako Erroma: artea

Arteak, greziar eragina izan zuen eta propaganda egitea zuen helburu.

Eskultura

Eskulturan proportzio klasikoak erabili zituzten eta gizaki eta jainko irudi biluziak egiten zituzten hainbat lekutan, apaingarri izan zitezen: hirian zehar, etxe partikularretan, anfiteatroetan, zirkuetan…

Eskulturaz apainduak zeuden garaipen-arkuak eta zutabeak eraikiak zituzten enperadoreek, gerraren bateko garaipenaren oroigarri, gerra istorioak deskribatzeko.

Pintura

Greziarren antzekoa zen, gizakien irudietan eta mitologian oinarritua. Eguneroko ekintzak eta mitologia-istorioak agertzen ziren, bai hormetan eta baita zoruan ere. Jauregietan eta patrizioen etxeetan erretratuak ere aurkitu izan dira.

Bestelako arteak.

Aipagarriena mosaikoa da. Mosaikoak maila gorena lortu zuen: Erroman asko erabili zuten hormak eta zoruak apaintzeko. Batik bat, eguneroko bizitza, eszena mitologikoak eta zirkuko eszenak irudikatu zituzten.

Arkitektura

Artearen barruan arlorik nagusiena izan zen. Bi atal nagusitan bana dezakegu:

a) Ingeniaritza mailako lan publikoak

Galtzadak edo errepideak. 90.000 km inguru zituen galtzada-sareak. Galtzaden sareak Inperio osoko gune nagusiak Erromarekin lotzen zituen, haren nagusitasuna bideratzeko (armadaren joan-etorriak erraztuz) eta merkataritza erosoago egiteko.

Zubiak eta akueduktuak galtzaden osagarriak ziren eta ugari eraiki ziren, hainbat galtzada eta hirietan. Akueduktuen bitartez hiriaren ur-beharrak asetzen ziren: edateko ura, bainuetxetarako ura, nahiz garbiketak egitekoa.

Akueduktuaren hasiera ura aurkitzen zen lekuan kokatzen da, iturbururen baten edo. Han ur-biltegi bat eraikitzen zen ura biltzeko, biltegitik ura akueduktuko ubidera isurtzen zen eta handik hirirainoko bidea egiten zuen urak. Akueduktua kontu handiz eraiki behar izaten zen, desnibel apur bat behar izaten zuen uraren mugimendua errazteko. Ubidearen euskarria porlanez, harriz edo adreiluz egindako arkuak osatzen zuten. Beharren arabera, arkuek altuera desberdina izaten zuten.

b) Eraikin handiak

Esanguratsuenak hiriko bizitza eta ikuskizunei loturiko eraikinak ziren.

Termak

Edozein hiri garrantzitsuk termak edo bainu publikoak zituen, esklaboek zainduak. Horietan, hiritarrek bainu beroak, saunak, masajeak, etab. hartzeko aukera zuten.

Hainbat espazioak izan ohi zituzten: gimnasia egiteko palestra deitzen zen patioa; caldarium-a, bainu beroa hartzeko igerilekua; frigidarium-a, bainu hotzak hartzeko kanpoko igerilekua; apodyterium-ak edo aldagelak, bankuren batekin eta arropa gordetzeko arasekin; eta laconicum-a edo lurrun-bainua hartzeko espazioa. Termen inguruan tabernae-ak zeuden, janaria eta edaria saltzen zituzten dendatxoak.

Termak eguerdian irekitzen ziren eta iluntzean ixten. Bainua hartzeko emakumeak eta gizonezkoak bereizi egiten ziren, bereizteko tokirik ez bazegoen txandakatu egiten ziren, ordu batzuk gizonezkoak eta beste batzuk emakumezkoak.

Termak harreman sozialak izateko leku aproposak ziren, maiz bilera informalak hantxe bertan egiten zituzten.

Teatroa

Teatroetan, batez ere, tragediak eta komediak antzezten zituzten, baina baita mimoa, pantomima eta antzerki laburrak ere.

Teatro erromatarrak zirkulu-erdi forma du eta honako zatiak bereiz daitezke: aurreko eszenatokia, scenae frons, normalean bi ilara zutabez osatua; haren aurrean proscaenium-a egoten zen, han egiten zen antzerkia; orchestra, zirkulu-erdia forma zuen espazioa eszenaren parean kokatzen zen, han agintariak esertzen ziren eta koroak abesten zuen; adituz, orchestra-ra iristeko pasabideak eta cavea ikusleen eserlekuak. Arkitekto batzuk lurraren aldapa baliatzen zuten cavea egiteko.

Teatro batzuek euria eta eguzkiarengandik ikusleak babesteko toldoak jartzen zituzten.

Teatrora hiritar guztiak joan zitezkeen: gizonak, emakumeak, umeak eta batzuetan baita esklaboak ere. Aktoreak aldiz gizonezkoak izan ohi ziren, eta maskarak eta ileordeak erabiltzen zituzten. Aktore lanbideak oso prestigio gutxi izaten zuen; horregatik, atzerritarrak eta esklaboak kontratatzen zituzten.

Anfiteatroa

Anfiteatroa bi teatro elkartuz egiten zen, gehienetan forma biribila edo obalatua zuen. Borrokak ikusteko aukera izaten zen, ezagunenak gladiadoreen borrokak ziren.

Anfiteatroak honako zatiak izaten zituen: arena, erdiko obaloa, han egiten ziren ikuskizunak, haren azpian sotoak zeuden, gladiadoreak arena-ra atera aurretik itxaroteko lekuak, baita animalien kaiolak eta dekoratuak mugitzen zituzten makinak ere; bestalde, ikusleentzako eserlekuak zeuden, cavea delakoak.

Anfiteatro batzuek euria eta eguzkiarengandik ikusleak babesteko toldoak jartzen zituzten.

Gladiadoreen arteko borrokaz gain, animalien artekoak (hipopotamoak, krokodiloak, elefanteak, tigreak eta hartzak), nahiz gladiadore eta piztien artekoak egiten ziren anfiteatroetan. Gladiadoreak gehienetan gerra presoak, heriotza-zigorra zutenak edota esklaboak izaten ziren. Borrokaldia desfile handi batekin hasten zen eta agintariaren aurrera iristen zirenean gladiadoreek Ave Caesar, morituri te salutant agurra egiten zuten; ondoren borrokan hasten ziren. Maiz borrokaldiak gladiadore galtzailearen heriotzarekin bukatzen ziren, galtzailea zaurituta geratzen bazen, ikusleek bizitza barkatzea eska zezaketen. Azken erabakia agintariaren esku zegoen

Erromako anfiteatroak, koliseoak (Coliseum), 50.000 ikuslerentzako tokia zuen.

Zirkua

Erromako ikuskizunik ospetsuenak eta gustukoenak zirkuan izaten ziren. Zirkuan, batez ere, zaldi-lasterketak eta gurdi-lasterketak egiten zituzten. Lasterketa horiek bi zaldikoak, hirukoak, laukoak (quadriga zen zabalduena) eta hamarrekoak ere izan zitezkeen. Lasterketak taldeka izan ohi ziren, eta taldeak arropen koloreen arabera bereizten zituzten. Kolore baten alde edo kontra apustu ugari izan ohi zen, eta talde batzuek jarraitzaile elkarteak ere sortu zituzten. Gurdien gidari irabazleak, diru-saria eta erramu-koroa jasotzen zuen.

Arrakasta horren adibidea Erromako Maximo zirkua da, 250.000 ikusle biltzera iritsi baitziren.