Erromanizazioa Erromak beste lurralde bat bereganatzeko prozesuari deitzen zaio. Erromarena ez zen izan konkista militarra bakarrik, bere kultura, hizkuntza eta ezaugarri orokorrak ere ezartzen baitzituen inperio osoko egoera bateratuz.
Erromanizazioa k.a. II. Mendetik k.o. V. mendera arte eman zen gure lurraldeetan eta ondorioz Antzinaroa erromanizazio garaiarekin hasi zela esan dezakegu, ordukoak baitira gure lurraldeko tribuei buruzko lehen idatziak.
Erromanizazioa euskal lurraldeetan
Erromanizazioa ez zen modu berean egin leku guztietan. Iparraldean adibidez, nahiko ahula izan zen, hegoaldean berriz sakona eta eraginkorra izan zen.
Erromatarrek lurraldea bi multzo nagusitan antolatu zuten: ager vasconum eta saltus vasconum.
Ager delakoa, gutxi gorabehera, isurialde mediterraneoak hartzen duen lurraldea izango litzateke. Lur horiek egokiak ziren, erromatarrek lantzen zuten nekazaritzarako, ardoa, garia eta olioa lantzeko, alegia.
Saltus delakoa, isurialde atlantikoa alegia, menditsuagoa zen eta basoz betea zegoen. Uste zenaren aurka, azken urteotako indusketa arkeologikoetan laboreak, garia, garagarra, oloa, eta abar aurkitu dituzte; beraz maila apalean bada ere, nekazaritza mota hori ere ezagutzen zuten. Itsaso aldeko eremu geografiko horretan garrantzi handiagoa izan zuten abeltzaintzak, meatzaritzak eta baita esklaboak eta mertzenarioak lortzeko ahaleginek ere.
Erromanizazioa gure artean k.a. II. Mendetik k.o. V. mendera arte eman zen, eta garai horretan hainbat erromatar ohitura gure artean zabaldu ziren.
Hizkuntza
Latina batez ere erromatar Inperioak hedatu zuen. Latina hizkuntza ofizial bakarra zen eta administrazioarekin harremanetarako ezinbestekoa. I. mendetik aurrerako inskripzio guztiak latinez agertzen dira eta pixkanaka alfabeto latinoa lurralde guztian zehar zabaldu zen.
Euskara eta latina elkarrekin bizi izan ziren mende askotan, eta horrek ondorioak ekarri zituen. Batetik, latina goi mailakoen eta Elizaren hizkuntza bihurtu zen , boteretsuen ezaugarri bihurtu baitzen. Bereziki Ebro arroan jende askoren artean zabaldu zen Bestetik, herritarren artean euskara zen ia hizkuntza bakarra. Dena den ezin dugu ahaztu latinak euskaran oso eragin handia izan zuela, hiztegian batez ere.
Janzkera eta apaindura
Erromatarren jantziak (tunika, estalkiak, togak, sandaliak, legionarioen armadurak…) jende-talde jakin bati zegozkion: hirietan bizi zen biztanleriaren goi mailako jendeari.
Hiriez kanpo, nekazari-guneetan, gehienek bertako janzkera tradizionala mantendu zutela dirudi. Euskal biztanle gehienak, seguru asko, ortozik edo abarken tankerako oinetakoekin ibiliko ziren. Nolanahi ere, erromatar moldeko oinetakoak ere azaldu dira; adibidez Oiasso hirian oinetako baten zola azaldu da.
Garai hartako aztarnetatik ondoriozta daiteke, ehotzea eta jostea ohiko jarduerak zirela. Landare-zuntzetan lihoa, eta animalia-zuntzetan artilea ziren lehengai arruntenak garai hartan. Larruzko jantziak ere erabiltzen zituzten.
Gizonezkoak depilatuta joatea zen erromatarren moda. Arruntena gizon bakoitzak pintza batekin bere gorputza depilatzea zen.
Aztarnategietan brontzezko eta beirazkoapaingarriak (eraztunak, eskumuturrekoak, lepokoak eta kateak) eta zeramikazko edo beira-orezko lepoko aleak topatu dira, baita urrez egindako bitxiak.
Sinismenak
Erromatar Inperioaren toki gehienetan politeismoa (jainko ugari gurtzea ) zen nagusi eta tokian tokiko jendearen sinesmenak, erromatarrentzat arriskutsuak ez ziren neurrian, errespetatu egiten zituzten. Datu horiekin pentsa liteke euskal biztanleriaren gehiengo zabala, bereziki nekazaria eta abeltzaina, betiko sinesmenen jarraitzailea zela, eta erromatar ereduko erlijioa batez ere hirietan, goi-mailakoen artean zabaldu zela.
Erromatarren ikuspegi tradizionalean jainko-jainkosek zeru-lurrak gobernatzen zituzten.
Artea: Arkitektura
Hiri nagusietan oso garrantzitsu bihurtu ziren eraikin publikoak: foroak, teatroak, zirkuak, termak… Horrelako eraikinek probintzietako biztanleei Erromaren handitasuna eta edertasuna erakusten zizkieten. Horren adibide ditugu euskal lurraldeetan topatutako bai monumentu handiak (Lodosako akueduktua, Oiassoko termak, Andeloseko ur-biltegia) eta baita hainbat mosaiko, pintura, terma, etab. ere.
Villa bateko termak (Arkaia)
Hileta-errituak
Hileta erriturik ohikoena errausketa zen, bai bertako jendearen artean, baita erromatarren artean ere. Hildakoak erretzeko ohitura erromatarrak iritsi aurretik zegoen errotuta. Gorpua sutan kiskaltzen zen lehenik eta ondoren errautsak kontu handiz bildu eta zenbait objekturekin batera lurperatu egiten ziren toki berezi batean.
Errauts-ontzia (Ama Xantalengo nekropolia)
Bertakoen eta erromatarren errituen artean baziren desberdintasun batzuk. Euskaldunen ohitura errautsak harrespila (edo tumulu) batean ehorztea zen. Erromatarrek berriz nekropolietan (hilerrietan) biltzen zituzten. Hildakoaren errautsak buztinezko errauts-ontzi batean sartzen zituzten eta ontzi hori lurperatu egiten zuten.
Errauts-ontziaren aldamenean edo barruan zenbait objektu sartzen ziren: beirazko ukendu-ontzitxoak, txanponak, gezi-puntak, metalezko apaindurak, kolorezko beira-bolatxoak, etab. Aberatsek beren errauts-ontziaren aldamenean hilarri landu bat jar zezaketen.
Erromatarrak menderatu zituzten lurraldeetatik ahalik eta etekinik handiena ateratzen saiatu ziren, baita euskal lurraldeetan ere. Horretarako, konkistatutako lurraldeak berrantolatu egin zituzten, bakoitzak eman zezakeen onuraren arabera.
Jarduerak
Nekazaritzarako egokiak ziren lurraldeetan, lanak egiteko moduak erabat aldatu zituzten. Berrikuntza nagusien artean ureztatze-lanak, goldea, ongarrien erabilera etalursailen hirurteko txandatze-sistema aipatu behar dira. Horrek guztiak aldaketa handia ekarri zuen; izan ere, lehen aldiz uzta handiak lortzen hasi ziren; beraz, soberan zutena saldu eta irabaziak lortzeko aukera izan zuten. Euskal lurraldeetan, batez ere Ebro eskualdean garatu zen egoera hori.
Produktu berri ugari ekarri zituzten erromatarrek: garia, olioa, mahatsa…, fruta-arbolak ere sartu zituzten, besteak beste, gerezia eta pikua. Edarietan garagardoa, ardoa eta sagardoa egiteko teknikak ere ekarri zituzten. Ehunak egiteko zenbait landare (kalamua eta lihoa bereziki) erromatarrei sor dizkiegu.
Zenbait lekutan, meatzaritza landu zuten, urrea, beruna, eztainua, kobrea, burdina eta merkurioa lortzeko. Arditurritik (Aiako Harria) adibidez, zilarra, kobrea eta burdina atera zituzten. Oiassoko (Irun) portutik bideratzen zuten mearen garraioa.
Elikagaien transformazioari lotutako jarduerak aipa daitezke azkenik. Erribera aldean olioa egiteko prentsak aurkitu dira. Ardoa ere toki askotan egiten zen. Bai ardoa eta bai olioa anforetan garraiatzen zen.
Tresna berriak
Jarduera berriekin lotuta hainbat tresna berri ekarri zituzten erromatarrek. Nekazaritzan golde erromatarra erabiltzen hasi ziren, goldeak lurra errazago biratzea ahalbidetu zuen, horrela, uzta handiagoak eta hobeak lortuz.
Ureztatze-sistemari dagokionez, ubideak dira aipagarrienak, haien bitartez ura noranahi eraman zezaketen: soroetara, landareak ureztatzeko, nahiz etxeetara, etxeko ur beharrak asetzeko.
Akueduktu erromatarra ( Lodosa)
Erromatarrek ekarritako tresna eta teknika berriei esker arrantza- jarduerek ere loraldia izan zuten. Arraina kontserbatzeko lantegiak sortu ziren; horrez gain beste ekoizpen berezi bati ekin zioten: arrainetatik ateratzen zuten saltsa bat, garum izenekoa, erromatar munduan oso preziatua. Anfora ontzietan garraiatzen zuten. Horrelako lantegien aztarnak aurkitu dira Getarian (Lapurdi).
Erromatarrek artisautzaere indartu zuten. Horren eredu terra sigillata motako zeramika ekoizten zuten tailer txikia aurkitu da Pompaelo-n (Iruñea). Era berean, zenbait eskulangintza-tailer egon ziren garai hartan, bereziki hiri inguruetan: arotzak, harginak, teilaginak, beiragileak, oihalgileak, larrugileak, jostunak, etab.
Elikadura
Garai hartan euskal lurraldeetako biztanle gehienen elikadura etxean bertan ekoitzitako edo bildutako produktuetan oinarritzen zen: etxean hazi eta etxean jan. Dietaren parterik handiena, landare jatorrikoa zen, haragia eta arraina eskasak ziren.
Garia, garagarra, artatxikia, oloa, baba, ilarra, mahatsa eta beste landare batzuk aspalditik ziren ezagunak euskal lurraldeetan. Gariak garrantzia berezia zuen lurralde osoan, ogia egiteko lehengaia baitzen, barku formako eskuzko errotak erabiltzen zituzten gari-alea eho eta irina lortzeko.
Zereal eta barazki horiei erromatarrek ekarri zituztenak erantsi zitzaizkien: aza, tipula, baratxuria, porrua, dilistak…
Bildutako fruituak eta landareak osagarri gisa maiz jaten zituzten. Horrela, basoan edo etxe inguruko fruta-arboletan sagarrak, hurrak, intxaurrak,masustak,basaranak eta ezkurrak biltzen ziren jateko, gaztainak ere bai, seguru asko.
Aipaturiko fruituei erromatarrek ekarritakoak erantsi behar dizkiegu: olibak, gereziak, pikuak, almendrak, pinoiak, aranak eta melokotoiak. Horien guztien arrastoak aurkitu dira aztarnategietan. Garaiko dietan abelazkuntzak ere bazuen garrantzirik. Abere motarik ohikoenak behiak, ardiak, ahuntzak, txerriak eta oiloak ziren. Abere horietatik, esnea, gantza , arrautzak eta haragia lortzen zituzten.
Edaritan ardoa zen estimatuena, Estrabon historialariak aipatzen zuen menditarrek garagardo moduko bat ere egiten zutela.
Jakien prestaketa
Janari prestatzeko nagusiki metalezko eltzeak edo pertzak, lapikokoak egosteko balio zutenak, bai kobrezkoak eta bai burdinazkoak erabiltzen zituzten.
Merkataritza
Erromatarren garaian euskal lurraldeak, galtzada eta itsas bideen bidez, Erromako merkataritza-sarean sartu ziren. Merkataritza ahalbidetzeko neurri eta txanponak sortu eta hedatu zituzten.
Garai hartan euskal lurraldeek Ebro ibarrarekin eta Galia (gaur egungo Frantzia) hegoaldearekin izan zituzten merkatal-harreman handienak, nahiz urrunagoko produktuak ere iristen ziren aldika. Horren erakusgarri da terra sigillata zeramika, Galiatik, Italia edo Afrika iparraldetik ekarritakoak aurkitu dira. Beirazko zenbait ontzi ere, adibidez Veleian aurkitu direnak, urrutikoak zirela dirudi.
Ildo berean, elikagaiaren parte handiena norbere ingurukoa izan arren, kanpotik ekarritako jaki eta edari batzuk lortzea ere nahiko arrunta zela dirudi.
Diruaren erabilera, Metal Arotik ezagutzen bazen ere, erromatarren garaian merkataritza-jarduerarekin batera hedatu zen. Batez ere hirietan erabiltzen zen, nekazaritza-eremuetan gutxiago erabiltzen zen. Zergak ere ezarri zituzten erromatarrek.
Produktuak garraiatzeko eta lurraldea kontrolatzeko galtzadak (gaur egungo autopistekin konparatu daitezkeen bideak) eta ibaiak zeharkatzeko zubiak eraiki zituzten. Ardoa, olioa eta garum-a garraiatzeko anforak erabiltzen zituzten. Anforak elikagaiak itsasontzietan garraiatzeko forma egokia zuten, behetik estua itsasontziaren hondora ondo egokitzeko.
Galtzada erromatarra (Ziortza)
Merkataritzaren mesedetan ezarri ziren pisu eta neurriak ere. Esate baterako, distantziak miliatan (mila pauso) neurtzen zituzten eta galtzadetan distantziei buruzko informazioa milia-harrietan (miliario izenekoa) jartzen zuten.
Denbora neurtzeko unitateak ere ezarri zituzten, hala nola Juliar egutegia (Julio Zesarrek proposatutakoa), urteari 365 eguneko iraupena ezarri eta guk ezagutzen ditugun hamabi hilabetetan banatu zuen: Ianuarius, Februarius, Martius, Aprilis, Maius, Iunius, Iulius, Augustus, September, October, November eta December.
Euskal lurraldeetako biztanleen eta erromatarren arteko harremanak onak izan omen ziren. Erromatarrek ez zuten arazo berezirik izan euskal lurralde guztiak konkistatu ondoren, beren biztanleak kontrolpean edukitzeko.
Erromatarren eta baskoien arteko harremanak adiskidetsuak izan ziren, eta horri esker baskoiek beren lurrak zabaltzea ere lortu zuten; adibidez, Ponpeio eta Sertorioren arteko gerran (K.a. 82-72), Pompaelo (Iruñea) fundatu zuen Ponpeiok. Ondoren, jasotako laguntza saritzeko Calagurris eta Cascantum eman zizkien baskoiei, eta badirudi Jaka eta inguruko lurraldeak ere baskoien eskuetara pasatu zirela.
Erromatarrak nagusitu zirenetik K.o. IV. mendera arte ez dugu inolako gerraren edo matxinadaren berririk; alderantziz, hemengo biztanleak erromatar armadan sartu ziren, eta Ingalaterrako edo Germaniako gerran ibili ziren. Nahiko ezaguna da karistiarrek, barduloek eta baskoiek osatutako armada taldea, “Cohors II vasconum”.
Erromatarrek euskal lurraldeetako biztanle guztiak izen beraren mendean bateratu zituzten. K.o. II. mendetik aurrera, aurreko barduloak eta autrigoiak baskoi bilakatu ziren.
Euskal lurraldeetan, gutxi edo asko, erromatar ereduko elementu politikoak, sozialak, ekonomikoak zein kulturalak, errotu egin ziren. Bertako eliteak (goi-mailako jendeak) erromatar boteretsuak imitatu zituen, baina herritar gehienek erromatarren hainbat ohitura bereganatu bazituzten ere, bertako ohiturak mantendu zituzten.
Jabetza
Lurra zen aberastasunaren seinale eta jabetza izugarriak lortu zituzten. Lurra, konkisten ondoren, soldadu-ohiei, erromatar nekazariei eta erromatarrekiko leial izandako euskaldunei banatzen zien.
Era horretara, modu askotako nekazariak sortu ziren, gehienak lur-jabe txikiak ziren eta batez ere etxerako ekoizten zuten. Lur-jabe handiek botere ekonomiko eta politiko handia zuten. Baziren lur-jabe txikiak ere, maiz lur-jabe handien lurretan lana egitera behartuta aurkitzen zirenak. Gehienetan, lurra esklaboen bitartez lantzen zuten, horrela etekin ekonomiko handiak ateratzen zituzten. Oro har, esklaboak lurra lantzeagatik ez zuten ordainik jasotzen, mantenua (jana eta jantziak) eta bizilekua bakarrik.
Herriak eta hiriak
Saltus, iparraldeko esparruan erromanizazioa ez dirudi oso sakona izan zenik. Egun hainbat hiri sortu zituztela ezagutzen dugu, hala nola: Lapurdum (Baiona), Oiasso (Irun), Forum (Forua), Menosca (Zarautz edo Getaria?), etab.
Ager, Ebro ibaiaren arroan, ordea, erromatarren eragina oso handia izan zen. Gure artean erromatarrek sortu zituzten harriz egindako lehen hiriak. Calagurris (Calahorra) eta Graccurris-ekin (Alfaro) batera badira beste batzuk ere: Pompaelo (Iruñea), Veleia (Iruña Oka), Andelos (Muruzabal Andion, Mendigorria), Cara (Santakara), Cascantum (Cascante), Ilumberri (Irunberri)…
Hiri horietan, foroaz (hiri erdiguneko plaza modukoa) gain, teatroak, termak (bainuak), anfiteatroak, tenpluak eta azokak ere eraiki zituzten, eta baita hirietara ura garraiatzeko ubide edo akueduktuak ere.
Erromatar garaiko hirien funtzio nagusia politikoa zen. Hiriak botere gunea ziren, goi-mailako jendea bizi zen tokia, eta nekazaritza-eremua gobernatzeko gunea. Aberastasuna ez zen hirian sortzen: hirian gastatu egiten zen.
Bizilekuak
Hiri edo nekazari ingurunetako etxebizitzak oso desberdinak ziren.
Hirietako eraikinakzurez, harriz eta morteroz egiten ziren, batzuetan adreiluz ere bai, eta teilatua buztinezko teilekin estaltzen zuten. Erromatar ereduko etxeak ez ziren kanpotik oso ikusgarriak izaten. Leiho gutxi eta txikiak izaten zituzten, garai hartan ez baitzen beira erabiltzen leihoetan. Etxe gehienek barruko atari bat zuten, atariak etxeari argitasuna ematen zion, eta gelak haren inguruan antolatzen ziren.
Maila sozialaren arabera, barruan hainbat apaingarri eta luxu izan zitzaketen; adibidez, zoruan jartzen zituzten mosaikoak, hainbat koloretako teselaz (kubo formako harriak) egindako marrazki ikusgarriekin.
Landa-edo nekazari eremuan baziren erromatar ereduko etxalde handiak, villa deituak, eta etxe apalagoak.
Villa gehienak erreka, ur-putzu edo antzeko tokietatik gertu egoten ziren, etxerako eta lurrentzat ura lortzeko. Inguruko paisaia ederra izaten zen eta galtzadetatik gertu zeuden.
Herritar xumeak etxoletan bizi ziren. Etxe biribil txiki hauek lastozko teilatua eta lurrez estalitako adarrez egindako hormak zituzten nagusiki. Etxolen barruan ez zen, gehienetan, gelarik bereizten. Txoko batean sua egoten zen janaria prestatzeko, beste batean lo egiteko oheak, beste batean janariak gordetzen ziren, etab.
