Kategoria: Erlijio-sinesmenak eta kultura

Ilustrazioak euskal lurraldeetako kulturan eta garapen orokorrean eragin handia izan zuen. Hemengo historian, aurreneko aldiz, zenbait pertsonak zalantzan jarri zuen elezahar eta tradizioetan oinarritutako kultura, eta logika eta arrazoimena lehenetsi zituzten, garapen zientifikoari garrantzi handia emateaz gain. Dena den, biztanle gehienek eta elizak tradizioari heldu zioten; izan ere, elizak arrazoimena fedezko sinesmenaren aurkako mehatxua zela uste zuen.

Euskal lurraldeetako Ilustrazioaren pertsonarik garrantzitsuenetakoa Frantzisko Xabier Maria Munibe izan zen; Peñafloridako kondea, alegia. Haren jauregian, zenbait ilustratu (Azkoitiko Zalduntxoak) biltzen zen, eta, 1765ean Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu zuten. Elkarte horren helburuak honako hauek ziren:

– Kultura eta artea sustatzea.

– Zenbait ohitura zuzentzea eta ezjakintasuna deuseztatzea.

– Hezkuntzaren bidez, aurrerapen teknikoak eta zientifikoak sustatzea.

– Nekazaritza, industria eta merkataritza garatzea.

– Euskal Herriko probintzien arteko lotura estutzea.

Bergarako Errege Mintegia euskal lurraldeetako prestakuntza humanistikoa eta goi-mailako prestakuntza teknikoa emateko sortu zen Ilustrazioaren garaian. Besteak beste, Fausto eta Joan Jose Elhuyar anaiak aritu ziren han irakasle. Anaia horiek wolframa aurkitu eta kobrea lortzeko prozedurari buruzko ikerketak egin zituzten.

XVIII. mendea Argien Mendea edo Ilustrazioaren garaia izan zen. Ilustrazio hitzaren bidez, ezaugarri nagusitzat giza arrazoimenaren boterearen sinestea zuen joera filosofikoa deskribatzen zen. Intelektual ilustratuek adierazten zuten, gizartearen funtzionamendu ona eta gizakiaren zoriona lortzeko, arrazoiaren arauek zuzendu behar zutela gizakiaren bizitza.

Politikaren arloan, ilustratu gehienak absolutismoaren aurka zeuden, baina uste zuten herria ez zegoela bizitza politikoan parte hartzeko moduan. Formula politiko honi Despotismo ilustratua deitzen zaio. Despotismo ilustratuaren planteamenduak ezin hobeto laburbiltzen ditu esaldi honek: Dena herriarentzat, baina herririk gabe.

Katolikoen eta protestanteen arteko desberdintasunik handienak, doktrinari (sinesmenaren oinarriak), kultuari (ospakizunak) eta antolaketari zegozkion.

	KATOLIKOAK	PROTESTANTEAK
DOKTRINA	Salbamena fedearen eta ekintza onen bidez lortzen da.	Salbamena fedearen bidez soilik lortzen da.
	Zazpi sakramentu: bataioa, jaunartzea, aitortza, sendotza, ezkontza, apaiztea, oliadura	Bi sakramentu: bataioa eta jaunartzea
	Ama Birjina eta santuak gurtzea	Fededunek ez dute ez Ama Birjinarengan ez santuengan sinesten
KULTURA	Meza da ospakizun nagusia.	Mezaren ordez, Biblia irakurtzen da, sermoiak eta kantuak.
	Elizkizun handiak	Ospakizun xumeak
	Elizkizunak elizetan egiten dira, aldarea buru dela. Irudiak gurtzen dira.	Ospakizunak tenplu soiletan egiten dira, aldarerik eta irudirik gabe.
	Kultua apaizen eskuetan dago eta ezkongabe egon behar dute.	Artzainek fededunak gidatzen dituzte eta ezkon daitezke.
ANTOLAKETA	Erromako aita santua elizako buruzagi nagusia da.	Ez zaio aita santuari men egiten.
	Eliz hierarkia handia dago (apezpikuak eta kardinalak).	Ez dago ez apezpikurik ez kardinalik.

 

Erreforma protestantea Europan oso azkar zabaltzen ari zela ikusita, agintari erlijiosoek hura geldiaraztea erabaki zuten. Horretarako, bi bide aukeratu zituzten: batetik, protestanteei jazartzea, eta bestetik, eliza bera berritzea.

Elizako sinesmenetatik urruntzen zirenei jazartzeko, aita santuak Inkisizioa berrezarri zuen 1542an, Italian eta Espainian batez ere. Inkisizioa eliz auzitegia zen, heretikoak harrapatzeko eta zigortzeko.

Elizako hierarkiak elizaren barnean berrikuntza mugimendua sustatu zuen; horri Kontrarreforma esaten zaio. Elizako akatsak zuzentzea zuen xede eta, batez ere, fede katolikoaren sinesmen arauak babestea. Trentoko kontzilioak finkatu zuen Kontrarreforma; bilkurak 1545etik 1563ra egin ziren.

Kontzilioak doktrina katolikoaren dogma edo oinarrizko sinesmen nagusiak berretsi zituen. Fedea garrantzitsua zela aldarrikatu zuen, baina salbamena ekintza onen bidez ere lortu beharra zegoela. Horrez gain, elizako administrazioa eta diziplina berritzeko borondate garbia ere azaldu zuen. Horrela, hainbat neurri hartu ziren: induljentziak saltzea debekatu zen, apaizgaitegiak sortu ziren, apaizen prestakuntza egokia ziurtatzeko; apaizak bizitza eredugarria eramatera eta zelibatoa gordetzera (apaizak ezkontzea ez zuten baimendua).

Kontrarreformako ideiak hedatzeko ordena edo talde katoliko berriak sortu ziren; esaterako, Jesusen Lagundia, San Ignazio Loiolakoak 1537an sortutakoa.

Zenbait pertsonek abusuzko jarrera haiek guztiak kritikatu eta benetako erlijio-sinesmen baten alde egin zuten, Bibliaren irakurketan oinarrituta. Testuinguru horretan, 1517an, Martin Luther eliza kritikatzen hasi zen, doktrina edo sinesmen katolikoa eta elizako hierarkia salatuz. Luther-en Erreformak funtsezko hiru oinarri zituen: fedeak ekarriko du salbamena eta ez ekintza onek; apaizgo unibertsala eta Bibliaren autoritatea. Beraz, fededun bakoitza bere buruaren apez izango da eta bere kasa interpretatuko du Biblia, kontzientziaren arabera, elizaren interpretazioari men egin beharrik gabe. Luther-ek hedatu zuen protestantismoa. Eta bere ideiak azkar zabaldu ziren Alemanian, Suedian, Danimarkan, Norvegian, Herbehereetan, Ingalaterran eta Suitzan.

Erdi Aroaren bukaera aldean, gizarteko talde askotan nola halako haserrea zegoen, elizak hartua zien ibilbideak eraginda. Hainbat arrazoik eragin zuten haserre hura:

– Elizako goi-hierarkia neurrigabeko luxuz bizitzeak.

– Eliz karguen salerosketak, ez erlijio sinesmenak eraginda, diru irabaziak lortzeko baizik.

– Bekatuen barkamena diruz lortu zitekeen (bulda eta induljentzia agiriak erosiz).

Testuinguru horretan, XVI. mendean, eliza katolikoa aldatzeko Erreforma protestantea mugimendua sortu zen. Eta horri aurre egiteko XVI. mendearen erdialdean sortutako Kontrarreforma edo eliza katolikoak garatutako barne-erreforma.