Kategoria: Erdi Aroa

Erdi Aroko artea: arte islamiarra

Erlijio islamiarra oso azkar hedatu zen Asian, Afrikan eta Europan. Horrekin batera arte islamiarra ere zabaldu zen. Arrazoi erlijiosoak direla medio, arte islamiarrak oso gutxi garatu du irudigintza, eskulturan nahiz pinturan. Arte horren gailurra arkitektura eta eraikinen apainketa dira, apainduraren arloak garapen bereziki aipagarria izan zuen. Arkitekturari dagokionez, eraikin garrantzitsuenak otoitz egitekoak dira: meskitak, alegia. Eraikin zibilak ere aipagarriak dira, Al Andaluseko Granadako Alhambra jauregia eta Kordobako Medina Azahara hiri-jauregia dira horren adibide. Arkitektura islamiarraren ezaugarri nagusiak hauek dira:

• Gehien erabiltzen duten materiala adreilua da.

• Zutikako elementuen artean, zutabeak eta pilareak dira aipagarri.

• Arkuak bi motatakoak dira: ogiba-arkua edo zorrotza, eta bisigodoengandik ikasitako ferra-arkua. Aurrerago gingil-arkua agertu zen.

• Sabaia eta ganga erabiliena gurutze-ganga da.

• Apaindura oso aberatsak dituzte. Hormetan, igeltsuz egindako landare itxurako irudiak, Koranetik hartutako pasarteak, etab.

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: hiriak

1000. urtean euskal lurraldeetan, hiri dei genitzakeen guneak hiru besterik ez ziren: Iruñea, Baiona eta Tutera. Gune horiek, gainera, hiri gisa aski txikiak ziren, 2.000 biztanle inguru zituzten.

Iruñea, jakina, erromatar garaiko Pompelo hiritik zetorren. Pompaelo apezpikuen egoitza bihurtu zen erromatarren garaiko azken partean, IV. mende amaieran edo V. mende hasieran, eta geroztik estatus hori mantendu zuen. Ezaugarri horrek, hau da, apezpikua gisako kargu garrantzitsu bat hirian kokatuta egoteak, posible egin zuen Iruñeak hiri mailari eustea Goiz Erdi Aro osoan.

Baionak ere erromatar hiri batean zuen jatorria, Lapurdum hirian. Gainbehera joan bide zen Goiz Erdi Aroan, eta ziurrenik Andelos, Veleia edo Oiasso bezala amaituko zuen, ez balitz izan IX. mendean apezpiku egoitza bertan ezarri zelako. Horrek suspertu eta indartu zuen Baiona, Iruñearen pareko bihurtuz 1000. urterako.

Tuteraren kasua aurrekoetatik bestelakoa zen. Erromatarren garaian ez dirudi han hiririk egon zenik, baina bai herrixka bat eta agian baita Ebro ibaia zeharkatzen zuen zubi estrategiko bat ere. Musulmanak iritsi zirenean, oinarri horien inguruan hiri bat sortu zuten eta eskualdeko hiriburu bihurtu. Funtzio politiko-administratibo horrek hiriaren hazkundea eragin zuen. Ez zen Al Andalusko beste hiri musulman batzuen mailara iritsi, baina bere inguruan garrantzia izan zuen.

Berant Erdi Aroan hiriek izan zuten goraldia zela eta 1400. urtean euskal hiriak ere handitu egin ziren. Handienak, Iruñeak, sei mila biztanle inguru izango zituen. Iruñearen atzetik Baiona eta Tutera zeuden, bost mila biztanlera gerturatzen zirenak. Donostia, Bilbo eta Gasteizen kasuan baliteke bakoitzak lau mila biztanle inguru izatea. Beste hirixka aipagarri batzuk Lizarra, Guardia, Durango, Zangoza eta Urduña ziren, bizpahiru mila biztanle ingurukoak. Euskal Herriko biztanleriaren % 88-95, herrietan bizi zen, betiere, gaur egungo hiri/herri bereizketa konbentzionala baliatzen badugu (bost mila biztanletik gora edo behera).

Erdi Aroko munduko hiriak

Berant Erdi Aroan munduko hiririk handienak ekialdean zeuden. Txinako Nanjing hiria, Ming dinastiako erresumaren hiriburua, guztietan populatuena zen, milioi erdi inguru biztanlerekin. Gertu zituen Indiako Vijayanagara hiria eta Egiptoko Kairo; azken hori Erdi Aro osoan eta geroago ere, musulman hiri nagusietakoa. Europa mendebaldeko hiriak ondoren zetozen, Paris denen buru, baina Brugge ez zen askoz atzerago geratzen, eta Italiako hiriak, bereziki Genova ere handia zen. Ezin utzi aipatu gabe Granada, Iberiar penintsulan geratzen zen azken erresuma musulmaneko hiriburu distiratsua.

Munduko hiru hiri populatuenak eta beste batzuk 1400 urte aldera (biztanleria)

 

Nanjing (Txina)                           487.000

Vijayanagara (India)                    400.000

Kairo (Egipto)                              360.000

…

Paris (Frantzia)                            275.000

Brugge (Flandria)                        125.000

Genoa (Italia)                              100.000

Granada (Al Andalus)                   100.000

…

Iruñea (Euskal Herria)                 6.000

 

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: azokak

Gazteluaren harresietatik kanpora, jaunak emandako lurrak lantzen jarraitzen zuten nekazariek. Nekazariek soberakinak lortzen zituzten, nekazaritzaren garapenaren eraginez. Gazteluko eta inguruko herrietako bizilagunen beharrei erantzuteko, merkatuak sortuz joan ziren; merkatuetara nekazariak, artisauak eta kinkilariak agertzen ziren, eta hori baliatuz, nekazariek beharrezko zenbait produktu lortzen edo trukatzen zituzten: nekazaritza-tresnak, ehunak, zeramikak…

Hasieran, artisauak eta kinkilariak aldizka joaten ziren merkatura, baina, geroago, harresien ondoan betiko jartzea erabaki zuten batzuek. Lantegi txikietan, gazteluko eta herriko bizilagunei saltzeko produktuak egiten zituzten. Denboraren poderioz, ugaritu egin ziren artisauen eta merkatarien etxe iraunkorrak.

Zenbait nekazari ganadua, nekazaritza-produktuak eta egindako produktuak (ogia, esaterako) saltzera edo trukatzera joaten ziren azokara. Haien bezero ohikoenak han bertan bildutako artisauak eta kinkilariak izaten ziren.

Azokara joaten zirenen beharrak asetzeko, ostatuak, tabernak… jarri zituzten. Burgua edo herria etengabe ari zen hazten, eta, bizilagunak babesteko, beste harresi bat eraiki behar izan zuten. Hasieran, herri gehienak feudoaren zati ziren, eta jaun edo gotzain baten agintepean zeuden. Denborarekin, jaunek askatasun eta eskubide batzuk onartzea lortu zuten burguetako bizilagunek, hiri-foruaren bitartez.

 

Erdi Aroko hirien sorrera

Berant Erdi Aroan, hiri handietan, artisau eta merkatari ugariz gain, unibertsitateak sortzen hasi ziren, eta katedral ugari eraiki ziren; Goiz Erdi Aroan, lehen mendekoaz oso bestelako bizimodua zabaldu zen. Hiribilduak sortzeko arrazoi asko izan ziren. Batzuek gune estrategikoan zeudelako eraiki zituzten: erresumen arteko mugak zehazteko, arrazoi politikoengatik (Segura, Ordizia, Tolosa), defentsarako (Uxue, Arguedas, Caparroso, Peñalen…), merkataritzarako (Nafarroako salgaiak itsasoratzeko), kostaldean (Hondarribia, Donostia, Bartzelona…), Gaztelako artilea kanporatzeko (Santander) eta Donejakue Bidearen inguruan.

Hiribilduak errege edo beste jaun handi baten eskutik hiri-gutuna jaso zuten biztanleguneak ziren (agiri horri fundazio-gutuna eta udal-forua ere deitzen zaio; gaztelaniaz carta puebla, carta fundacional edo fuero municipal). Gutun hori jasotzean, hiribildua fundatuta geratzen zen, hau da, lege-ikuspegitik existitzen hasten zen. Izan ere, hiri-gutuna agiri ofiziala zen, latinez edo erromantzez idatzia, hiribildua sortzeko eta populatzeko baimena ematen zuena, eta hiribilduaren baldintza legalak zehazten zituena. Agiri horretan jasotzen ziren hiribilduari zegozkion lurrak zein ziren, baita bertan biziko zirenen zenbait eskubide, zerga-salbuespen, pribilegio eta betebehar ere. Hiri-gutunaren emailea eta bermea erregea zen (edo gutuna eman zuen jauna): arazorik gertatuz gero hiribilduaren eta beste talde sozialen artean (adibidez, inguruko nobleekin), hiribilduak hiri-gutuna argudia zezakeen bere eskubideak zaintzeko eta erregearen babesa eskatzeko.

Erregeek eskubide ugari eman zizkieten hiribilduei, foruen edo hiri-gutunen bidez (adibidez, hirien fundazio-agiriak): azoka edo merkatua egiteko eskubidea, hiribilduko edo hiriko administrazioaren neurri bateko ardura, gerrara joan beharrik eza, jauntxoei zergarik ordaindu beharrik eza, harresia eraikitzeko ahalmena, larre-eskubideak, merkataritza-monopolioa… Horri esker, bertako biztanleek abantaila handiagoak zituzten. Horrenbestez, landan baserritarrak oso bizi-baldintza txarretan bizi baziren ere, hiribilduak askatasun lekuak bihurtu ziren.

Euskal lurraldeetan, Nafarroako erregeek fundatu zituzten lehen hiribilduak. Ondoren, Gaztelako errege-erreginek eta, gero, Bizkaiko jaun/andreek jarraitu zuten hiritartze-prozesua.

Hiriak ugaritu eta indartu ahala, ahaide nagusien boterea apaltzen hasi zen. Hiribilduen jaun bakarra erregea zen, legedi bakarra erregearena zen, eta haren aurrean bakarrik ziren erantzule hiritarrak. Zergak ordaintzeko garaian ere, erregeari bakarrik ordaindu behar zioten, inguruko nekazariek baino mendekotasun txikiagoa zuten, agintea ere beren eskuetan baitzegoen, kontzejuen bidez. Hiribilduek, beraz, jauntxoen boterea murriztu zuten, eta horrek, bereziki krisi-garaietan, gatazka ugari sortu zituen (Ahaide Nagusiek hiribilduei egindako erasoak, adibidez).

Erdi Aroko hiriak

XI. mendetik aurrera, mendebaldeko Europaren zati handienean, hiriak suspertzen hasi ziren berriro. Nekazaritzan ekoizpena hobetzeak demografiaren hazkundea ekarri zuen, elikagaiak ugaritzeak hilkortasuna jaitsarazi egin baitzuen. Era berean, elikagaiak sobera zituztenez, lan-banaketa zehazten joan ziren, merkataritzak eta artisautzak aurrera egin zuten eta horrek guztiak hiriak birsortzea eragin zuen.

Merkatariak leku seguruetan, herrixka zaharretako harresien inguruan, kokatu ziren, nekazaritzako eta artisautzako gaiak salerosteko. Gero, artisauak ere merkatarien inguruan finkatzen joan ziren. Gune horiek burgoak ziren eta haietako biztanleei burgesak deitu zitzaien. Erdi Aroko gizartean giza talde berri bat sortu zen. Hiriek artisautzaren eta merkataritzaren bilakaera geldiezina ekarri zuten. Artisauak gremiotan bildu ziren. Artisau maisuak bere lantegia izan ohi zuen, ofizial eta ikasleekin, eta baita denda bat ere, produktuak saltzeko.

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: artisautza

Arlo honi dagokionean, burdingintza, ontzigintza eta artisau jarduerak aipa daitezke.

Burdingintza, batez ere, burdinoletan egiten zen. Hasieran, mendietan kokaturik zeuden burdinolak, baina XIV. mendetik aurrera haranetan eraikitzen hasi ziren. Erdi Aroaren bukaeran hirurehun burdinola baino gehiago zeuden euskal lurraldeetan, horietako asko ahaide nagusienak. Nekazaritzako tresnak, arrantzarako arpoiak, ontzigintzarako tresnak, etab. egiten zituzten. Armagintzak ere garrantzi handia izan zuen. Burdina, Gaztelako artilearekin batera, Europa iparraldera esportatzen zuten nagusiki.

Gipuzkoan eta Bizkaian, orobat Lapurdin, izugarri hasi zen beste jarduera bat ontzigintza izan zen. Loraldi hori arrantzaren eta balea-ehizaren parean garatu zen, batez ere XIII. mendetik aurrera. Euskal itsasontziak gerrarako, arrantzarako zein garraiorako erabiltzen ziren, hainbat diseinu berezitu egonik. Ontziolarik handienak Bilbon zeuden, baina ontziola txikiagoak euskal kostalde osoan aurki zitezkeen, Bizkaitik Lapurdiraino.

Bestelako artisau-jarduerak batez ere hiriguneetan egiten ziren. Batzuk metalen lanketarekin lotuta zeuden (errementariak, sarrailagileak, eztainugileak, zilarginak, labangileak, armagileak…); beste batzuk ehunekin eta jantziekin (ilaginak, ehuleak, brodatzaileak, jostunak, zapatariak, sokagileak, uhalgileak…); edo larruarekin (zamarginak, tindatzaileak, poltsagileak, pergaminogileak…); eraikuntzarekin zein etxeko tresnekin (arotzak, harginak, tornulariak, pitxargileak…); etab. Artisau talde bakoitza gremio banatan antolatu ohi zen. Gisa hartako lanbideak hirietan zeuden. Lanbide horiek zeuden kaleek lanbideen izenak hartzen zituzten. Iruñean adibidez, izen hauek zituzten hiribilduko kaleek: Correría, Cuchillería, Carpintería, Zapatería, Herrería, etab. Eta gauza bera gertatzen zen beste hainbat hiritan ere (Gasteizko Correría, Cuchillería, etab).

Gremioak

Berant Erdi Aroan, hiriak eta artisautzak goraldi bat izan zuten, eta artisauen lana arautzen hasi ziren. Lanbide berean ziharduten pertsonek beren interesen alde egiteko elkarteak, gremioak, antolatu zituzten.

Gremio ezagunenak honako hauek ziren: errementariak, olagizonak, ehuleak, larrugileak, tindatzaileak, etxegileak, ontzigileak, armagileak, teilagileak, eta, Flandrian eta Italian nagusi zirenak, oihalgintzarekin lotutakoak. Esate baterako, Parisen, XIII. mendearen bukaeran, 130 gremio inguru zeuden araututa.

Gremioen araudietan gauza asko zehazten ziren (langile motak, lan egiteko era, salneurriak…). Artisautza-sistema hark Industria Iraultzaren garaira arte, XVIII. mendera arte, iraun zuen. Gremioetan hiru langile mota bereizten zituzten:

-Maisua. Lanabesen eta lantegiaren jabea.

-Ofiziala. Soldata baten truke lan egiten zuena. Urte askoan lanean aritu eta maisulana egiten bazuen, maisu bihur zitekeen, lantegia edo denda zabaltzeko nahiko diru izanez gero, behintzat.

-Ikaslea. Oso gazterik lantegian hasitakoa. Bost edo sei urtez ikasten aritu behar izaten zuen. Gehienetan, maisuaren etxean bizi zen, lanaren truke mantenua doan zuela. Batzuetan gurasoek ordaindu ere egiten zioten maisuari, semeari ofizioa irakasteagatik.

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: basoari eta fruta-arbolei lotutako jarduerak

Basoari eta fruta-arbolei lotutako jarduerei dagokionez, nekazaritzak eta abelazkuntzak baino garrantzia gutxiago zuten, baina kontuan hartzeko modukoak ziren. Basoan, bereziki udaberritik aurrera, hegaztiak, untxiak, erbiak, basurdeak, oreinak eta beste animalia jangarri batzuk harrapa zitezkeen. Nekazariek tranpak eta sareak erabiltzen zituzten batez ere.

Basoak garrantzia handia zuen egurra lortzeko ingurune gisa, eta landare jatorriko elikagai-iturri gisa: sustraiak, masustak, basa-fruituak… Baziren horiez gain fruta-arbolak ere. Euskal Herriko alde atlantikoan garrantzia berezia zuten sagastiek. Baina horiez gain, gaztainondoak, intxaurrondoak, udareondoak, aranak, eta beste ere hazten ziren.

Basoko ekoizpena ere nahiko garrantzitsua zen. Basotik ateratzen ziren sutarako zein ikatza egiteko egurra, ganaduaren oheak egiteko orbelak, baita basa-fruituak, perretxikoak eta inoiz ehizakiren bat ere. Gizakiak basoaren gainean eragin zuzen-zuzena zuen, baliagarriak zitzaizkion zuhaitz espezieak landatzen edota babesten baitzituen: haritzak (ikatza egiteko, eraikuntzarako, ezkurrekin txerriak elikatzeko…), lizarrak (ikatzetarako zein eraikuntzarako), intxaurrondoak (eraikuntzarako, eta jaki gisa), gaztainondoak (ikatz, eraikuntza eta jaki gisa), hurritzak (jaki gisa, hesiak egiteko), etab. Basoa, bada, ez zen lehen begiratuen eman zezakeen eremu naturala, gizakien mendetako jarduerak eraldatu eta moldatu baitzuen.

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: arrantza

Erdi Aroan, euskal lurraldeetan bi arrantza mota egiten ziren: ibaiko eta itsasokoa arrantza. Batetik ibai eta erreketako arrantza zegoen. Amuz zein sarez arrantzatzen zen, baita urak kare bidez “kutsatuz” ere. Errekako espezie estimatuenak izokina, aingira, gaizkata eta kolaka ziren.

Baina Berant Erdi Aroan indarra hartu zuen itsasoko arrantzak, ibaietakoak baino askoz jende gehiago enplegatzen zuen. Lehenago, Goiz Erdi Aroan, 1000. urtean adibidez, itsas arrantza jarduerak oso urriak izan ziren euskal kostaldean. XII.-XIII. mendeetatik aurrera, berriz, Bizkaiko, Gipuzkoako eta Lapurdiko kostaldea suspertu egin zen. Hiribilduak fundatzeak babes juridikoa eta bultzada ekonomikoa eman zien kostaldeko hainbat guneri. Inguru hartan ezarri edo indartu ziren guneen artean aipa litezke Portugalete, Plentzia, Bermeo, Lekeitio, Ondarroa, Mutriku, Zumaia, Getaria, Zarautz, Orio, Donostia, Hondarribia, Angelu, Biarritz eta Baiona. Halako guneen inguruan, hurrengo puntuan azalduko denez, ontzigintzak eta beste jarduera batzuk, aparteko loraldia izan zuten Berant Erdi Aroan. Ekoitzitako itsasontzien parte bat arrantzarako erabili zen, eta biztanleria gune haietako jende asko bihurtu zen arrantzale. Euskal arrantzaleek sardina, bisigua, legatza, bokarta, antxoa, itsas-aingira, meroa eta beste espezie asko harrapatzen zituzten.

Balearen ehiza

Itsasoko arrantzarekin oso lotuta balearen ehizak ere garrantzia handia hartu zuen Berant Erdi Aroan. Euskaldunek gehien ehizatzen zuten balea mota sardako balea zen (Eubalaena glacialis), 15 metroko luzera izatera heltzen zena eta 50 tonako pisua. Balea hori neguko migrazioetan Ozeano Atlantikoaren iparraldetik euskal kostaldera gerturatzen zen, eta une hori baliatzen zen ehizatzeko, batez ere urtarril aldean.

Kalkulatzen denez euskal kostaldeko herri bakoitzak, batez beste, urtean bizpahiru balea ehizatzen zituen (urte txarretan bat ere ez). Itxuraz ez da asko, baina baleak hain animalia handiak zirenez eta hain prezio altukoak (baleen olioa, haragia, bizarrak, eta beste parte guztiak aprobetxatzen ziren), urtero balea bakar bat harrapatzeak ere izugarrizko aberastasuna zekarkion herriari. Horregatik, kostaldeko hiribilduek inguruko tontorretan zaintza-postu iraunkorrak jartzen zituzten, talaiak, eta balea bistaratzean, zaindariak abisua eman orduko (kanpaiz edo bestela zaratotsak ateraz), herriko arrantzaleak traineruetan ateratzen ziren balea harrapatu eta arpoiz hiltzera.

Ehiza etengabe horrek baleak urritzea ekarri zuen euskal kostaldean. Ondorioz, euskal arrantzale batzuk baleen bila urrunagoko itsasoetara joaten hasi ziren. Jada XIV. mendean, Ingalaterra eta Irlandako itsasoetan dokumentatzen dira euskal balea-ehiztariak. XV. mendean Islandian. Eta azkenik, XVI. mendean, Ternuan (Ipar Ameriketan). Balearen ehizak Berant Erdi Aroan (eta geroago) zuen garrantziaren lekuko, euskal kostaldeko hainbat udalerrik beren armarrietan animalia haren irudia ezarri zuten. Eta armarri horietan ikus litezke gaur egun ere.

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: abelazkuntza

Abelazkuntza arloan, behiak, ardiak, ahuntzak eta txerriak ziren abere ugarienak eremu kristauan. Musulmanean horiek berak, salbu txerria. Tokien arabera batzuk edo besteak ziren ugariago, baina leku guztietan nahiko ugari ziren abere horiek. Horien atzetik zaldiak eta astoak zeuden, baina askoz urriago. Animalia txikiagoen artean ahateak, antzarak eta oiloak ere hazten ziren.

Ganadu handiaren parte bat, herrietatik hurbil samarreko larreak aprobetxatu ostean, inguru garaiagoetara aldatzen zuten uda partean. Litekeena da Euskal lurraldeetako biztanleriaren parte bat artzain- edo abeltzain-jardueretan espezializatuta egotea, eta urte-sasoien arabera bizitza erdi-nomada egitea, animalientzako larre eta janari bila toki batetik bestera, lurralde atlantikotik mediterraneora. Abeltzaintzak eskura jarri zituen, besteak beste, haragia, gantza eta esnea, baina jaki horiez gain hainbat lehengaitarako iturri ere bazen: artilea, larrua edo adarra, baliagarriak guztiak ehunak eta funtsezko beste artikulu batzuk egiteko. Gainera, idi eta zaldien bidez bazuten indarra lurra goldatzeko, gurdiak garraiatzeko edota toki batetik bestera mugitzeko.