Historiaurrea

Paleolitoa

Paleolito garaia (grekotik, palaios + litos: harri zaharra) deitzen diogu gizakiaren sorreraren lehen aroari; izakia gizaki bilakatzen dela esaten dugu, harria landuz lanabesak sortzen hasi zenean. Orduantxe hasten da Paleolitoa.

Paleolitoa duela 2,5 milioi urte hasi zela esan dezakegu, Homo habilis, lehen gizakiarekin batera eta K.a. 10.000 urte arte iraun zuen. Paleolitoa hiru epetan banatzen da, bereziki gizakiaren eta trebeziaren bilakaera kontuan hartuta:

Behe Paleolitoa (2,5 M – 180.000 k.a) da Homo habilis eta Homo erectus bizi izan ziren garaia. Gizaki haiek ehiztariak eta biltzaileak ziren, eta kobazuloak babesteko erabiltzen hasi ziren.
Erdi Paleolitoa (180.000 – 40.000 k.a) da Neanderthal gizakia bizi izan zen garaia. Klima epeldu egin zen eta hildakoak lurperatzen hasi ziren.
Goi Paleolitoa (40.000-10.000 k.a)da Homo sapiens edo Cro-Magnon gizakia bizi izan zen garaia. Klimagatik itsaso aldera jo zuten gizakiek; ehizaz eta basa-fruituz elikatzen ziren.

Paleolitoko gizakiak ehiztariak ziren, harrizko armak, sua eta egur landua erabiltzen zuten. Animaliak harrapatu eta landareak eta fruituak biltzen zituzten elikatzeko. Azken mendeetan arrantzan ere ikasi zuten.

Taldetan bizi zirela uste da, eta hainbat erlijio-erritu ere bazituztela. Horien lekuko dira topatutako arte-aztarnak, bai labarretan topatutako margoak eta baita arte higigarria deiturikoak, hezurretan, adarretan edo harri zapaletan egindako irudiak (zintzilikarioak, venusak…).

Burdin Aroa

K.a. 1000 urtetik aurrera burdina erabiltzen hasi zirenean, horrek benetako iraultza ekarri zuen. Burdina ugari zegoen, merkea zen eta edonon aurki zitekeen. Besteak beste, nekazaritzarako eta meatzaritzarako lanabesak egiteko oinarrizko lehengai bihurtu zen burdina. Metal horren jabetzak, brontzearen kasuan ez bezala, gizarte banaketan ez zuen hainbesteko garrantzirik izan, eta metalen merkataritza ere asko murriztuko zen.

Hori horrela gertatzeko, burdinaren lanketa menperatu behar zen. Gaur egun dakigunaren arabera, Anatolia inguruko hititek asmatu omen zuten burdina lantzeko teknika, baina ezkutuan eduki zutenez, denbora dezente igaro zen beste herrialdeetara zabaltzeko. K.a. 1000. urtetik aurrera Europa erdialdeko herriek Europa guztian zabaldu zuten burdinaren teknika.

Herrialde horiek, orokorrean indoeuroparrak edo zeltak deituak, Iberiar Penintsulara ere hainbat alditan etorri ziren klima epelago eta baldintza hobeagoak zituen lurren bila. Burdinaren erabilera zabaldu zuten iparraldeko herri horiek eraldaketa sakonak eragin zituzten joaten ziren lekuetan, beraien egitura soziala, politikoa eta erlijiosoa ere ezartzen zutelako:

Gizartea mailakatua zuten. Maila gorenean pixkanaka noblezia sortu zuten gerlari onak zeuden. Ondoren apaizak zeuden, jainkoei kultua egiteko. Eta azkenik, beheko mailan, nekazariak, artzainak eta artisauak aurkitzen ziren.
Elkarren arteko inbasioak eta borrokak ugariak zirenez, harresiz inguratutako herrietan bizi ziren gehienetan.
Beren sineskerak joaten ziren leku guztietara zabaltzen zituzten, hala nola, gorpuak erraustu eta errautsak ontzietan sarturik lurperatzearena. Horregatik, errauts-ontzi zelaien kultura ere deitzen zaio.
Burdinaz gain, gurdia, gurpildun goldea, etab. ere zabaldu zituzten.

Burdin Aroa K.o. I. mendean bukatu zen.

Brontze Aroa

K.a. 2500. urte inguruan brontzea asmatu zuten: kobrearen eta eztainuaren nahasketatik ateratako metal gogorra. Brontzearen gogortasunak eta iraunkortasunak oso baliagarri bihurtu zuen metal hori, eta pixkanaka arlo batzuetan harriari ere lekua kendu zion.

Brontzea egiteko kobrea eta eztainua behar zirenez, metal horien bila joateko bidaiak ugaritu egin ziren. Horrela, herrien arteko harremanak eta merkataritza ugaritu ziren eta lehen koloniak agertzen hasi ziren. Adibide gisa, hortxe ditugu, lehendabizi, feniziarrek eta ondoren greziarrek eztainu bila Mediterraneoan zehar, Iberiar Penintsulara eta Britainiar uharteetara egindako bidaiak. Lurralde horietan koloniak sortu zituzten, gainera.

Herrialde horien artean izandako harremanek eta metalak edukitzeak eraldaketa sakonak eragin zituzten:

Nekazaritza garrantzitsua bazen ere, merkataritza ezinbesteko jarduera bihurtu zen.
Metala edukitzea botere adierazgarri bihurtu zenez, goi mailako jendeak brontzezko bitxiak eskuratu nahi izaten zituen.
Metalaren teknikaz jabetu ziren herrietan goi mailako gizartea antolatu zen, egitura sozial hierarkizatuan oinarritua.
Herriak, pixkanaka, hiri itxura egituratu bat hartzen joan ziren.
Metalaren lanketa eta gurdia zabaldu zituzten.
Beren ohiturak ere zabaldu zituzten, hala nola, beren erlijio eta sineskerak:

Eguzkiari gorazarre egiten zion erlijioa.

Hildakoak zerraldoetan sartu eta hilobiak lur-tontorpean ezartzea, kobrezko eta brontzezko bitxiekin, armekin eta kanpai formako zeramika ontziekin.

Megalitoak edo harri erraldoiez egindako hileta monumentuak (harrespilak, talayoteak, taulak…)

Brontzea egiteko eztainua urrutitik ekarri beharrak, bere urritasunak eta garestia izateak brontzearen erabilera bitxi eta arma (geziak, sastakaiak) batzuetara mugatu zuen.

Kobre Aroa

Dirudienez, Balkan inguruetan hasi ziren lehen aldiz metalak lantzen K.a. 4000 urte inguruan. Datu horiek, beste guztiak bezala, behin-behinekoak dira, agian zuk hau irakurtzen duzunerako, data eta gune berriak aurkituko baitira.

Metalurgiaren sorrera gizakia kobrea urtu eta xafla bihurtuz erabilgarria zela konturatu zen garaian kokatu beharko genuke; hainbat forma emanez, ontzi edo tresna iraunkorrak egin zitezkeela ohartu baitzen gizakia. Metalurgia jarduera horrek, besteak beste, labeen eta zenbait ezagutza teknikoren beharra ekarri zuen, nolabaiteko artisautza espezializatubat. Metala lortzeko ahaleginak, berriz, merkataritza sarea hedatu beharra ekarri zuen. Horrela, kobrearen bilaketa eta erabilera Anatolia ingurutik Mediterraneo osora zabaldu zen, eta gero, baita Asiako eta Europako zenbait herrialdetara ere.

Kobrea lortu behar horrek, guk ezagutzen dugun meatzaritza sortu zuen; mea lur gainetik ez ezik, lur azpitik ere atera behar zen, eta teknika berriak landu beharra zegoen.

Kobrearen aurkikuntzak eragin zuen hedapena kontuan izanda ere, bazituen akats batzuk: oso urri zegoen eta, gainera, bigunegia zen; horregatik, batez ere bitxietarako erabiltzen zen, eta aberatsen hilobietan aurkitu izan dira kobrezko tresnak.

Metal Aroa

Neolitoaren amaieran pixkanaka metalak erabiltzen hasi ziren. Harritik metalera gertatu zen lehengaien aldaketa gizakientzat erabateko aurrerapena izen zen.

Metalak lehenagotik ere ezagutzen zituzten, K.a. 5000 urtetik gutxi gorabehera, baina apaingarri bezala bakarrik erabiltzen ziren; izan ere, urrea, zilarra eta kobrea bigunak izanik, ez ziren oso baliagarriak lanabesak egiteko.

Neolito garaian jarduera ekonomikoen banaketarekin batera agertu ziren lehen meatzariak. Harribitxien bila mendiak zulatzen zituzten, kolorezko harri horiek ezaugarri magikoak zituztela uste baitzuten. Baina aldaketa, bereziki, metalak ezagutu ez ezik, metal horiek lantzen hasi zirenean gertatu zen; orduan sortu zen metalurgia, K.a. 4000 urte inguruan.

Metal Aro hau zenbait etapatan banatu ohi da:

Mugak lausoak badira ere, oro har onartuta dago Historiaurrea gizakia agertu zenean hasi zela, duela milioi eta erdi urte inguru. Eta gizakia idazten hasi zuenean amaitu zela, duela bost mila urte inguru Mediterraneo aldean eta duela hiru mila urte inguru Euskal Herrian.

Historiaurrean hiru aro nagusi bereiz daitezke: Paleolitoa (edo harri zaharraren aroa), Neolitoa ( harri berriaren aroa ) eta Metal Aroa.

Paleolitoa: Lehen gizakiarekin batera hasi zen, Homo Habilis eta amaierarako Cro -Magnon gizaki agertu zen. Lanabesak sortzeko harria bakarrik erabiltzen zuten, elikagaien jatorria ehiza eta basa-fruituak izan ziren.

Neolitoa: Klima epeldu zen eta gizakia abeltzaintzan eta nekazaritzan hasi zen. Garia, oloa… agertu ziren eta zakurra, zaldia eta ardiak etxekotu ziren. Ekonomia eta gizartea aldatuta, bi bizimodu agertu ziren: mendietakoa batetik, megalitismoarekin lotuta (trikuharriak, harrespilak…) eta etxebizitza finkoena, orain sortu baitziren lehen herriak.

Metal Aroa: Gizakia metalak lantzen hasi zen, eta honek merkataritza sarea hedatu beharra ekarri zuen. Aztarnategiak diotenez mendietan bizi ziren, defentsa arrazoiengatik ziur asko.

Neolitoa

Duela 12.000 urte pixkanaka izozte aldiak amaitzen joan ziren eta eguraldia epeltzean, paisaia ere aldatu egin zen. Oihanak ugaritzearekin batera landare berriak ere azaldu ziren. Garai hartako gizakia kobazuloetatik atera eta bere bizilekua ibaiertzetan kokatzen hasi zen. Ehizaz gain, arrantzan ere egiten zuen ibaiertzetan.

Fruitu eta landare bilketa garrantzi handiagoa hartzen joan zen. Bildutako fruitu horietako batzuk (garia, garagarra…) ehotzen ere hasi ziren. Horrela, irina lortzen zuten eta urarekin nahastuz talo antzekoak egiten ikasi zuten. Lan hauetan zebiltzala, ale ugari eroriko zitzaizkien lurrera eta hauetatik landare berriak sortzen zirela ohartuko ziren, nonbait. Ondorioz, garia, garagarra… ereiten ikasi zuten duela 7.000 urte inguru eta Neolito garaia hasi zela esaten da.

Nekazaritzari esker, eguneroko janaria ziurtaturik zuten, leku batetik bestera bila ibili beharrik gabe, baina beste behar eta premia batzuk sortu zitzaizkien: lurra lantzeko tresnak (aitzurra…), ehotzeko errotak, haziak gordetzeko ontziak (zeramika)…

Animalia batzuk heztea ere lortu zuten. Animalia basatiak ehizatzen zituztenean, ziurrenik, arkume, antxume, txahal e.a. harrapatuko zituzten eta euren kanpalekuetara eramango. Animalia taldeak zainduz gero, esnea, haragia eta larrua lortzeko aukera zutela konturatuko ziren, eta ez zeukatela ehizara joan beharrik. Horregatik hasiko ziren, jakina, ahuntzak, ardiak, behiak eta zerriak hezten.

Beraz, bere elikaduraren kontrola lortu zuen gizakiak lehen iraultza deituriko honetan, harrapari eta biltzaile izatetik ekoizle edo produzitzaile izatera pasatuz. Gizakiaren eta naturaren arteko harremanak erabat aldatu ziren, milaka eta milaka urtetatik zetorren bizimodua zeharo eraldatuz. Iraultza industrialera arte ez zen ekonomi arloan hau bezainbateko beste eraldaketarik izango.

Paleolitoa euskal lurraldeetan

Paleolito garaia (harri zaharra) deitzen diogu gizakiaren sorreraren lehen aroari; izakia gizaki bilakatzen dela esaten dugu, harria landuz lanabesak sortzen hasi zenean, duela 2,5 miloi urte. Orduantxe hasten da Paleolitoa.

Euskal lurraldeetan Neanderthal eta Cro-Magnon gizakiak bizi izan zirela ezagutzen dugu. Neanderthal gizakia, Behe eta Erdi Paleolito garaian (100.000-30.000 arte) eta Cro-Magnon gizakia Goi Paleolito garaian (30.000tik 8.000 artea)

Euskal lurraldeetako gizakiak bi bizileku izan zituen, eguraldiaren arabera. Aurkitu diren aztarnen arabera, Behe Paleolitoan aire librean ibaiertzetako kanpamentuetan bizi zirela badakigu. Baina izozte garaietan, Goi Paleolitoan, itsasertzeko kobazuloetan aurkitu zuten babesa eta aterpea.

Paleolitoko gizakiak ehiztariak ziren, harrizko armak, sua eta egur landua erabiltzen zuten. Animaliak harrapatu eta landareak eta fruituak biltzen zituzten elikatzeko. Azken mendeetan arrantzan ere ikasi zuten.

Taldetan bizi zirela uste da, eta hainbat erlijio-erritu ere bazituztela. Horien lekuko dira topatutako arte-aztarnak, bai labarretan edo kobazuloetan topatutako margoak eta baita arte higigarria edo eramangarria deiturikoak, hezurretan, adarretan edo harri zapaletan egindako irudiak (zintzilikarioak, venusak…).

Paleolitoa euskal lurraldeetan: kultura eta artea

Janzkera eta apaindura

Jantzien lehengaiak denborarekin usteldu egiten direnez, apenas geratu den Paleolitoko jantzien aztarnarik, baina zentzuzkoa da pentsatzea garai hartako klima hotzagatik, negu partean behintzat gizakiek larrua erabiliko zutela gorputza estaltzeko eta oinetakoak egiteko.

hezur eta adarrez egindako arte higigarria edo mugikorra (Izturitze)

Ehizatutako animalien larruarekin arropak egiteko, lehenbizi, ile guztia kendu behar izaten zioten, horretarako larrua tenkatu eta ile guztia karrakagailu batez kentzen zioten; ondoren, landu eta arropak egin zitezkeen harekin.

Larruaren aztarnarik geratu ez bada ere, hura ebakitzeko eta josteko aurkitu diren tresnek (karrakagailuak, zulagailuak, hezurrezko jostorratzak…) adierazten dute jantziak egiten zituztela. Josteko animalien zainak, zurdak, tendoiak, etab. erabiltzen zituzten.

Apaingarriei dagokienez, ugariak dira Euskal Herriko aztarnategietan, bereziki itsas bazterretik hurbil daudenetan, molusku maskorrez egindako zintzilikarioak. Maskorrez gain, orein, zaldi, bisonte edota basahuntzen hortzak ere zulatzen zituzten apaingarriak egiteko. Errekarri beltzez eginikoak ere topatu dira Praileaitzen. Askotan, arroketako kristala eta kolorea zuten materialak ere erabiltzen zituzten.

Hezurrez edo adarrez egindako aginte makilak ere aipa daitezke; agian, taldeko pertsona ahaltsuenenak izango ziren.

Artea

Ezagunak dira Paleolito garaiko haitzuloetako hormetan agertu diren marrazkiak eta grabatuak: bisonteak, zaldiak, mamutak, oreinak, basahuntzak, etab. Halako irudiei labarretako artea deitzen zaio. Horrez gain, arte higigarria ere aurkitu da, hau da, hezurrezko edo harrizko euskarrietan lantutako irudiak.

Berez haitzuloetako pinturak ez ziren egin artea sortzeko; izan ere, irudi gehienak argirik sekula iristen ez zen galeria sakonetan eta zokondo ezkutuetan egin baitzituzten. Ez dakigu zein zen irudi horiek egiteko helburu zehatza, baina argi dago ez zirela egin jendearen bistan egoteko; gaur egun, oraindik ere, misterio bat izaten jarraitzen du. Halere, hipotesia ugari daude horren inguruan: ehizan laguntzeko marrazten zituztela, totem edo babesle moduan… Hori guztia ez dago ziurtzat jotzerik, baina, nahiko argi ikusten da labarretako arteak esanahi magiko-erlijiosoa zuela.

Baliteke azti edo sorgin antzeko adituren batek egitea irudi horiek. Pinturetan kolore bat edo bi erabiltzen ziren, batez ere beltza, gorria edota okrea. Grabatuak egiteko silex harrizko puntak erabiltzen zituzten.

Hileta-errituak

Euskal Herriko aztarnategietan ez dute Paleolitoko ehorzketarik aurkitu, baina Europako beste toki batzuetan azaldu dira. Hildakoa buruz gora etzanda edo albora begira jartzen zuten ehorzteko, eta maiz inguruan apaingarriren bat jartzen zioten.

Paleolitoa euskal lurraldeetan: ekonomia-jarduerak

Jarduerak

Ehizan eta bilketan oinarritzen zen Paleolitoko ekonomia, horixe baitzen gizakiek elikagaiak lortzeko zuten bidea. Janaria ez ezik, erregaia, jantziak eta tresnak egiteko lehengaiak ere naturatik lortzen zituzten. Ingurua oso ondo ezagutzen zuten. Garai haietan agertu gabe zeuden nekazaritza, abelazkuntza eta metalgintza.

Gizakiak taldean biltzen ziren ehizarako, fruituak biltzeko. Lana sexuen arabera banatzen zuten: emakumeak, umeen laguntzarekin, nagusiki fruitu, landare edota itsaski bilketan aritzen ziren eta gizonak, nagusiki, ehizan. Bilketarako eta ehizarako lurraldea, gehienetan, kanpalekuaren inguruan aurkitzen zen, 6-10 kilometroko erradioan. Noizean behin, taldeak kanpalekuz aldatzen zuen beharrekoak zituzten elikagaiak edo lehengaiak lortzeko beste leku batzuetara desplazatuz.

Batez ere, animalia belarjaleak ehizatzen zituzten; oreinak, zaldiak, bisonteak eta basahuntzak ezagutzen zituzten, eta, ehiza-teknika egokiak erabilita, nahikoa erraza zen haiek harrapatzea. Taldean ehizatzen zituzten eta lantzak urrunera indarrez botatzeko jaurtigailuak erabiltzen zituzten.

Kostaldean eta erreketan hezurrezko arpoiak erabiliz aritzen ziren arrantzan. Itsasoko arrainen aztarnaz gain, errekako amuarrain, izokin, karpa eta aingirenak ere agertu dira aztarnategietan. Arpoia indarrez jaurti eta arrainaren gorputzean sartutakoan tira egiten zuen arrantzaleak; horrela, arrainari zaila egiten zitzaion ihes egitea. Arpoiari egurrezko kirtena jarri ohi zioten errazago jaurtitzeko. Kostaldean, itsaskiak hartzen zituzten: lapak, ostrak, karrakelak…

Tresna berriak

Naturako lehengaiak erabiltzen zituzten lanabesak egiteko: harria, egurra, hezurra, adarrak, larrua, landare-zuntzak… Horietako asko galkorrak zirenez, ia arrastorik utzi gabe usteldu dira. Garai hartatik iraun izan duten tresnak harrizkoak, hezurrezkoak edo adarrez egindakoak dira.

Paleolitoko garai zaharrenetan silexeko harri puskei zuzenean koskak eginda egiten zituzten tresnak, aizkorak, karrakagailuak, zulakaitzak…

Baina harria lantzeko teknologia garatuz joan ziren gizakiak eta, silex harria xaflatan apurtzen ikasi zutenean, lehengaia hobeto baliatuz lanabes eraginkorragoak egiten hasi ziren: labanak, gezi-puntak, lantza … Tresna horietako askok zurezko heldulekua zuten, usteldu egin zelako desagertu dena.

Silexa zen harri motarik egokiena tresnak egiteko eta oso preziatua zen. Euskal lurraldeetan silexa lortzeko hainbat harrobi zeuden: Gernika inguruan, Urbasan, Trebiñun, Karrikan… Euskal lurraldeetatik beste leku batzuetara, Asturiasera, adibidez, “esportatu” ere egiten zuten.

Tresna mota bakoitzak funtzio jakin bat zuen. Karrakagailuak larrua leuntzeko erabiltzen ziren, zulakaitzak zuloak egiteko, labanak haragia eta beste hainbat gai ebakitzeko.

Arkua asmatu gabe zegoen arren, gezi antzekoak egiten zituzten; haiek urrunera indarrez botatzeko, berriz, jaurtigailuak erabiltzen zituzten.

Hezurrezko tresnei dagokionez, animalien adarrekin zein hezurrekin egiten ziren, puntak, jaurtigailuak, jostorratzak, espatulak, arpoiak… Horietako askok, apaingarri moduan, grabatuak izaten zituzten.

Elikadura

Paleolitoan elikaduraren iturri bakarra natura zen. Haragia lortzeko animalia handiak ehizatzen zituzten (oreina, zaldia, orkatza, basahuntza, bisontea…), baina baita animalia txikiagoak ere (erbiak, marmotak, hegaztiak…).

Errekako arrainak ere jaten zituzten: izokinak, amuarrainak, karpak eta aingirak. Kostaldean itsasoko arrainak eta moluskuak (karrakelak eta lapak bereziki) ere jaten zituzten.

Horrezaz gain, fruituak (hurrak, gaztainak, ezkurrak, masustak…), onddoak, sustraiak eta hainbat landare biltzen zituzten inguruko basoetan, baina apenas dagoen aztarna arkeologikorik, eta oso zaila da zer espezie biltzen zituzten zehaztea; urtaroen araberako espezieak izango ziren.

Jakiak prestatzea

Sua zen jakiak prestatzeko oinarrizko elementua. Aztarnategietan sarri aurkitu dira erretako hezurren arrastoak; beraz, argi dago ehizatutako ugaztunen haragia erre egiten zutela. Karrakelak eta lapak ere sutatik pasatzen zituzten, jateko. Era berean, aztarnek baieztatzen dute, oso arrunta zela hezur luzeak zatitzea, barruko muina atera eta jateko.

Litekeena da, bestalde, harrapatzen zuten arrain eta haragi guztia berehala ez kontsumitzea, garai hartako klima hotza tarteko, elur-zuloez baliatuko baitziren soberakinak izozteko.