Kategoria: Gizarte zientziak

Antzinako Txina: gizarte-antolaketa

Txinako gizartea oso mailakatua zegoen eta talde bakoitzak zegokion janzkera berezia erabiltzen zuen.

  • Erregea edo Enperadorea piramidearen gorenean kokatzen zen. Agintari gorena zen, erabateko boterea zuen eta lurrak jauntxoen artean banatzen zituen.
  • Gorteko noblezia, enperadorearen familiak, buruzagi militarrek eta lur-jabe handiek osatzen zuten. Erregeak emandako lursail aberatsak zituzten gehienetan. Erregeari zergak ordaintzen zizkioten. Erregearen armadan borrokatzen zuten, armak, oinezko soldaduak eta gurdiak eraman behar zituzten. Batzuek jauregi handietan bizi ziren eta ehizan aritzen ziren.
  • Mandarinak edo gobernadoreak, obra publikoen, justiziaren eta segurtasunaren ardura zuten, heziketa goreneko ofizialak maila horretakoak ziren eta .
  • Nekazariak. Biztanleria gehiena zuten. Herri txikietan bizi ziren. Nobleen lurrak lantzen zituzten eta noble eta erregeentzako lan egin. Bizirauteko soilik geratzen zitzaien.
  • Artisauak klase sozial txikia osatzen zuten. Brontze eta jade langileak, zeramikagileak eta harriarekin lan egiten zutenak osatzen zuten. Brontzearen artisauak armaz gain, erlijio-errituetan erabiltzeko ontzi dekoratuak ere egiten zituzten.
  • Merkatariak. Batzuk oso aberatsak ziren, merkataritzak garrantzi handia zuelako. Gizarte mailan nekazariek baino estatus baxuagoa zuten, besteen lanak aberasten zituelako.
  • Gizartetik kanpo esklaboak zeuden. Agintarientzat edo aberatsentzat lan egiten zuten, baita artisautza tailerretan ere.

Emakumeen egoera

Txinako neskek mutilek baino balio eskasagoa zuten. Emakumea aitaren edo senarraren mende zegoen, etxeari eta gizonari atxikia. Haren egiteko nagusia etxeko lanak izaten ziren.

Antzinako Txina

Txinatarren lehenengo aztarnak K.a. 10000 urteko ingurukoak badira ere, lehenengo herriak Ibai Horiaren ertzean kokatu ziren K.a. 2000 urte inguruan. Badirudi lurraldea hainbat herriz osatutako sare bat zela. Lurralde haietan zenbait errege zeuden, batzuek besteak baino indartsuagoak. Bi milurtekotan dinastia indartsuak agindu zuten, K.o. 220n Hang dinastiako azken enperadore Cao Cao, boteretik bota zuten arte, Txina hirutan zatitan banatuz.

Antzinako Txina: bilakaera historikoa

Lehen bi milurtekoetan Xia eta Shang dinastia indartsuak izan ziren agintean.

K.a. 1100-220 urteen artean, Zhou dinastiari esker, hiriak ugaritzen hasi ziren eta merkataritza ere indartu zen. Tarte horretan Txina estatu handien elkarte bat zen, eta lurraldeetako agintariek erregeari leialtasuna zioten. Gizartea klasetan banatzen hasi zen.

Qin dinastia izan zen Txina osoaren batasuna lortu zuen lehena, K.a. 221ean. Beren burua enperadoretzat hartuta, lurralde zentralizatua eta indartsua lortu zuten. Shi Huangdik (lehen enperadorea) lehen dinastia inperiala sortu zuen. Neurriak eta pisuak batu ziren eta idazkera ere batu zituen. Legeak eta erakundeak sortu zituen eta txanpon bakarra ezarri. Aristokrazia feudalaren boterea murriztu zuen, bideak eta ubideak eraiki eta nekazaritza hobetu ureztatze- eta drainatze-sistemak ezarriz. Txina babesteko Harresi Handia eraikitzen hasi zen.

Ondoren, K.a. 206an Han dinastia iritsi zen agintera. Dinastia hark laurehun urte luzetan agindu zuen K.o. 220 arte. Konfuzionismoan oinarritutako estatu bat sortzen saiatu ziren baina ez zuen lortu. Munduko inperiorik boteretsuena bihurtu zen Txina, Erromatar Inperioa bezain handia. Onura ekonomiko eta kultural handiko epea izan zen hura, eskolak, ubideak eta hiri ugari sortu ziren eta merkataritza eta kanpo-harremanak suspertu ziren.

Dinastia amaieran militarrekin izandako liskarrek Han dinastiako enperadorea boteretik bota zuten K.o. 220an eta Txina zatitzera eraman zuten. Ezegonkortasuna K.o. 304tik aurrera areagotu egin zen eta Txinako batasuna berriro hautsi zen. Jin dinastiako enperadoreek Txina osoa bildu zuten berriro, eta 420. urtea arte agindu zuten. Gerrateak eta gatazkak, ordea, amaigabeak izaten jarraitu zuten eta, azkenik, Sui dinastiak beste etsai guztiak garaitu eta laurehun urteko ezegonkortasunari amaiera eman zion. Horrela amaitu zen Txinako inperio zaharra, 589an.

Paleolitoa euskal lurraldeetan: kultura eta artea

Janzkera eta apaindura

Jantzien lehengaiak denborarekin usteldu egiten direnez, apenas geratu den Paleolitoko jantzien aztarnarik, baina zentzuzkoa da pentsatzea garai hartako klima hotzagatik, negu partean behintzat gizakiek larrua erabiliko zutela gorputza estaltzeko eta oinetakoak egiteko.

hezur eta adarrez egindako arte higigarria edo mugikorra (Izturitze)
hezur eta adarrez egindako arte higigarria edo mugikorra (Izturitze)

Ehizatutako animalien larruarekin arropak egiteko, lehenbizi, ile guztia kendu behar izaten zioten, horretarako larrua tenkatu eta ile guztia karrakagailu batez kentzen zioten; ondoren, landu eta arropak egin zitezkeen harekin.

Larruaren aztarnarik geratu ez bada ere, hura ebakitzeko eta josteko aurkitu diren tresnek (karrakagailuak, zulagailuak, hezurrezko jostorratzak…) adierazten dute jantziak egiten zituztela. Josteko animalien zainak, zurdak, tendoiak, etab. erabiltzen zituzten.

Apaingarriei dagokienez, ugariak dira Euskal Herriko aztarnategietan, bereziki itsas bazterretik hurbil daudenetan, molusku maskorrez egindako zintzilikarioak. Maskorrez gain, orein, zaldi, bisonte edota basahuntzen hortzak ere zulatzen zituzten apaingarriak egiteko. Errekarri beltzez eginikoak ere topatu dira Praileaitzen. Askotan, arroketako kristala eta kolorea zuten materialak ere erabiltzen zituzten.

Hezurrez edo adarrez egindako aginte makilak ere aipa daitezke; agian, taldeko pertsona ahaltsuenenak izango ziren.

Artea

Ekaingo zaldiak

Ezagunak dira Paleolito garaiko haitzuloetako hormetan agertu diren marrazkiak eta grabatuak: bisonteak, zaldiak, mamutak, oreinak, basahuntzak, etab. Halako irudiei labarretako artea deitzen zaio. Horrez gain, arte higigarria ere aurkitu da, hau da, hezurrezko edo harrizko euskarrietan lantutako irudiak.

Berez haitzuloetako pinturak ez ziren egin artea sortzeko; izan ere, irudi gehienak argirik sekula iristen ez zen galeria sakonetan eta zokondo ezkutuetan egin baitzituzten. Ez dakigu zein zen irudi horiek egiteko helburu zehatza, baina argi dago ez zirela egin jendearen bistan egoteko; gaur egun, oraindik ere, misterio bat izaten jarraitzen du. Halere, hipotesia ugari daude horren inguruan: ehizan laguntzeko marrazten zituztela, totem edo babesle moduan… Hori guztia ez dago ziurtzat jotzerik, baina, nahiko argi ikusten da labarretako arteak esanahi magiko-erlijiosoa zuela.

Baliteke azti edo sorgin antzeko adituren batek egitea irudi horiek. Pinturetan kolore bat edo bi erabiltzen ziren, batez ere beltza, gorria edota okrea. Grabatuak egiteko silex harrizko puntak erabiltzen zituzten.

Hileta-errituak

Euskal Herriko aztarnategietan ez dute Paleolitoko ehorzketarik aurkitu, baina Europako beste toki batzuetan azaldu dira. Hildakoa buruz gora etzanda edo albora begira jartzen zuten ehorzteko, eta maiz inguruan apaingarriren bat jartzen zioten.

Paleolitoa euskal lurraldeetan: ekonomia-jarduerak

Jarduerak

Ehizan eta bilketan oinarritzen zen Paleolitoko ekonomia, horixe baitzen gizakiek elikagaiak lortzeko zuten bidea. Janaria ez ezik, erregaia, jantziak eta tresnak egiteko lehengaiak ere naturatik lortzen zituzten. Ingurua oso ondo ezagutzen zuten. Garai haietan agertu gabe zeuden nekazaritza, abelazkuntza eta metalgintza.

Gizakiak taldean biltzen ziren ehizarako, fruituak biltzeko. Lana sexuen arabera banatzen zuten: emakumeak, umeen laguntzarekin, nagusiki fruitu, landare edota itsaski bilketan aritzen ziren eta gizonak, nagusiki, ehizan. Bilketarako eta ehizarako lurraldea, gehienetan, kanpalekuaren inguruan aurkitzen zen, 6-10 kilometroko erradioan. Noizean behin, taldeak kanpalekuz aldatzen zuen beharrekoak zituzten elikagaiak edo lehengaiak lortzeko beste leku batzuetara desplazatuz.

Batez ere, animalia belarjaleak ehizatzen zituzten; oreinak, zaldiak, bisonteak eta basahuntzak ezagutzen zituzten, eta, ehiza-teknika egokiak erabilita, nahikoa erraza zen haiek harrapatzea. Taldean ehizatzen zituzten eta lantzak urrunera indarrez botatzeko jaurtigailuak erabiltzen zituzten.

Kostaldean eta erreketan hezurrezko arpoiak erabiliz aritzen ziren arrantzan. Itsasoko arrainen aztarnaz gain, errekako amuarrain, izokin, karpa eta aingirenak ere agertu dira aztarnategietan. Arpoia indarrez jaurti eta arrainaren gorputzean sartutakoan tira egiten zuen arrantzaleak; horrela, arrainari zaila egiten zitzaion ihes egitea. Arpoiari egurrezko kirtena jarri ohi zioten errazago jaurtitzeko. Kostaldean, itsaskiak hartzen zituzten: lapak, ostrak, karrakelak…

Tresna berriak

Naturako lehengaiak erabiltzen zituzten lanabesak egiteko: harria, egurra, hezurra, adarrak, larrua, landare-zuntzak… Horietako asko galkorrak zirenez, ia arrastorik utzi gabe usteldu dira. Garai hartatik iraun izan duten tresnak harrizkoak, hezurrezkoak edo adarrez egindakoak dira.

Paleolitoko garai zaharrenetan silexeko harri puskei zuzenean koskak eginda egiten zituzten tresnak, aizkorak, karrakagailuak, zulakaitzak…

Baina harria lantzeko teknologia garatuz joan ziren gizakiak eta, silex harria xaflatan apurtzen ikasi zutenean, lehengaia hobeto baliatuz lanabes eraginkorragoak egiten hasi ziren: labanak, gezi-puntak, lantza … Tresna horietako askok zurezko heldulekua zuten, usteldu egin zelako desagertu dena.

Silexa zen harri motarik egokiena tresnak egiteko eta oso preziatua zen. Euskal lurraldeetan silexa lortzeko hainbat harrobi zeuden: Gernika inguruan, Urbasan, Trebiñun, Karrikan… Euskal lurraldeetatik beste leku batzuetara, Asturiasera, adibidez, “esportatu” ere egiten zuten.

Tresna mota bakoitzak funtzio jakin bat zuen. Karrakagailuak larrua leuntzeko erabiltzen ziren, zulakaitzak zuloak egiteko, labanak haragia eta beste hainbat gai ebakitzeko.

Arkua asmatu gabe zegoen arren, gezi antzekoak egiten zituzten; haiek urrunera indarrez botatzeko, berriz, jaurtigailuak erabiltzen zituzten.

Hezurrezko tresnei dagokionez, animalien adarrekin zein hezurrekin egiten ziren, puntak, jaurtigailuak, jostorratzak, espatulak, arpoiak… Horietako askok, apaingarri moduan, grabatuak izaten zituzten.

Elikadura

Paleolitoan elikaduraren iturri bakarra natura zen. Haragia lortzeko animalia handiak ehizatzen zituzten (oreina, zaldia, orkatza, basahuntza, bisontea…), baina baita animalia txikiagoak ere (erbiak, marmotak, hegaztiak…).

Errekako arrainak ere jaten zituzten: izokinak, amuarrainak, karpak eta aingirak. Kostaldean itsasoko arrainak eta moluskuak (karrakelak eta lapak bereziki) ere jaten zituzten.

Horrezaz gain, fruituak (hurrak, gaztainak, ezkurrak, masustak…), onddoak, sustraiak eta hainbat landare biltzen zituzten inguruko basoetan, baina apenas dagoen aztarna arkeologikorik, eta oso zaila da zer espezie biltzen zituzten zehaztea; urtaroen araberako espezieak izango ziren.

Jakiak prestatzea

Sua zen jakiak prestatzeko oinarrizko elementua. Aztarnategietan sarri aurkitu dira erretako hezurren arrastoak; beraz, argi dago ehizatutako ugaztunen haragia erre egiten zutela. Karrakelak eta lapak ere sutatik pasatzen zituzten, jateko. Era berean, aztarnek baieztatzen dute, oso arrunta zela hezur luzeak zatitzea, barruko muina atera eta jateko.

Litekeena da, bestalde, harrapatzen zuten arrain eta haragi guztia berehala ez kontsumitzea, garai hartako klima hotza tarteko, elur-zuloez baliatuko baitziren soberakinak izozteko.

Neolitoa euskal lurraldeetan: kultura

Janzkera eta apaindura

Neolito Aroko berrikuntzekin janzteko modua ere aldatu egin zen. Izan ere, lihoa produzitzen hasi ziren, landarea lehortu, haria egin eta harekin ehuna arropak egiteko. Lihoa mendeetan zehar arropak egiteko erabili izan da eta erabiltzen da.

Larrua ere eskuragai zegoen jantziak egiteko, kasu honetan etxekotutako animaliena: ardiena, behiena eta ahuntzena, batez ere. Ez da baztertu behar ehizatutako animalia zenbaiten larrua ere (hartzena, otsoena, etab), erabil zezaketela okasio berezietan. Baina klima aski epela zenean, pentsa liteke oihalezko arropa arinak janzten zituztela.

Animalien ilea, bereziki artilea, ere erabiltzen zuten. Gasteiz inguruan aurkitutako harilkatzeko eta ehuntzeko (haria eta ehuna egiteko)  tresna batzuek hori egiaztatzen dute.

Neolito Aroan harri berdea oso gustuko zuten idunekoen bolatxoak eta gisako zintzilikarioak egiteko. Gure artean ere harri berdeko piezatxoak sarri aurkitu dira, nahiz lehengaiaren jatorria Katalunia aldean zegoen. Hezurrez, maskorrez eta mineralez egindako era askotako zintzilikarioak arruntak ziren: orein-letaginekin egindakoak, txirlekin egindakoak, lignito harriz egindako iduneko, lepoko bolatxo beltzak, etab.

Baziren apaingarri bereziak ere; adibidez: Arabar Errioxan, San Juan Ante Porta Latinam aztarnategian, duela bost mila urteko gorpuetan, basurde-letagin handiekin egindako lepoko edo iduneko pare bat azaldu da; horretarako, basurdeen bi letagin hartu, zulotxoak egin ertzetan eta hari bidez elkarrekin lotzen zituzten lepo inguruan.

Sinismenak

Nekazaritzaren sorrerarekin, izadiko fenomenoek ere (euria, eguzkia, ekaitza…) garrantzi handia hartu zuten. Gertakari horien jatorria ezezaguna zitzaien eta izadiaren indarrak jainkotu egin zituzten (eguzki, euria, hodeiak, trumoia…); kultu-ospakizun eta eskaintzak egiten zituzten jainko-jainkosa horien mesedeak jasotzeko asmotan.

Nekazari-abeltzain gizarteetan denboraren zikloek garrantzia handia zuten Lurreko lanetarako, bereziki ereite-lanak eta uzta biltze-lanak egiteko. Horregatik, nekazari-abeltzain gizarteetan ezinbestekoa zen eguzki-egutegia,  hau da eguzkiak biraka ari den bitartean lurrean duen posizioa oso zehatz ezagutzea eta horren araberako prestatzea aleen ereite- eta biltze-datak. Horrek urteko egunen segimendua egitea eskatzen zuen, eguzkiaren solstizioei eta ekinozioei jarraitzea, urte-sasoiak noiz hasten ziren argi jakitea, ilargi aldien erreferentea eguzki-urteekin konbinatzen ikastea, etab. Urteko zikloak, bada, modu erlijiosoan interpretatzen zituzten.

Nekazari-abeltzain bizitzarekin lotura zuten elementuak ere sinesmen- eta gurtza-gai izaten ziren: landareen hazkundea ahalbidetzen zuten eguzkia eta euria, elikagai-iturri zen lurra, jangai ziren zerealak edo ganaduak, eta gisako elementuak jainkotu egiten zituzten. Gisa horretako fenomeno erlijiosoak gizarte nekazari-abeltzain askoren artean dokumentatuta daude, baina aztarna materialik utzi ez duten heinean ezin baiezta dezakegu.

Hileta-errituak

Sorginen txabola Trikuharria, Bilar ( Araba) eta Etenetako Menhirra, Adarra endia (Gipuzkoa)

Neolito garaian Europako inguru atlantikoan, landu gabeko harlauza handiz (megalito) eginiko monumentuak hedatu ziren: trikuharriak, tumuluak, menhirrak edo zutarriak eta harrespilak. Trikuharrien funtzioa argi badago ere, hildakoak bertan ehorztea, beste guztien funtzioaren inguruan eztabaida nagusitzen da. Europan horrelako milaka megalito dago.

Trikuharriak giza talde batek hildakoak ehorzteko lekuak ziren. Mendetan zehar  erabili ziren. Itxura denez, gizarte maila askotako jendea ehorzten zuten: gizonak zein emakumeak, gazteak, umeak zein zaharrak…. Hortaz, komunitate osoari lotutako guneak ziren, taldeko kide guztientzat sinbolismo berezia zuten guneak.

Trikuharriak harri bloke erraldoiekin egindako eraikin konplexuak dira; beraz, haiek eraikitzeak lan-kolektibo handia eskatzen zuen. Trikuharriak egitea lan neketsua zen, talde handi baten ahalegin eta inplikazioa eskatzen zuena, eta, gainera, taldeko hildakoak bertan ehorzten zirenez, komunitate osoarentzat aparteko garrantzia izaten zuten.

Aipatu denez, sexu eta adin-talde askotako jendea ehorzten zen megalitoetan, ez ziren buruzagi handien hilobiak soilik. Horrek ez du esan nahi komunitate haietan erabateko berdintasuna zegoenik. Izatez, sarritan ikusi da hildako batzuk beste batzuk baino eskaintza-opari ugariagoak zituztela aldamenean, seguru asko, maila sozial altuagoaren ondorioz.

Neolitoa euskal lurraldeetan: ekonomia-jarduerak

Jarduerak

Gizakia abeltzaintzan eta nekazaritzan hasi zen, beraz, Neolitoan elikaduraren kontrola lortu zuen gizakiak; dagoeneko ez zuen jardun behar elikagaiak lortzeko ehizan eta fruituak biltzen, ehiztari eta biltzaile izatetik ekoizle izatera pasatu zen.

Naturari behatuz konturatu ziren landareen haziak lurrera erorita landare berriak sortzen zirela eta poliki-poliki landareak ereiten ikasi zuten: garia, garagarra… Labore horietatik irina lortzen zuten eta, urarekin nahastuz, talo antzekoak egiten ikasi zuten. Nekazaritzari esker eguneroko janaria ziurtatzea lortu zuten, leku batetik bestera bila ibili gabe.

Animalia batzuk etxekotzea ere lortu zuten: behiak, ardiak, ahuntzak, txerriak… Animalia taldeak zainduz gero, esnea, haragia eta larrua lortzeko aukera zutela konturatu ziren, horrela ez zeukatela ehizara joan beharrik. Txakurra ere etxekotu zuten eta etxe-abereen zaintzan txakurrak laguntza paregabea eskaintzen zien, batez ere, artzaintzan. Adituak ez datoz bat txakurra noiz etxekotu zen esatean, baina argi dago txakurra izan zela gizakiek etxekotu zuten lehen animalia, ehiza jardueretan laguntzeko.

Nekazaritza eta abelazkuntzaz gain, osagarri gisa, jarraitu zuten ehizan eta fruituak biltzen ere. Animaliak ehizatzeko batez ere arkuez eta geziez baliatzen ziren. Geziak harriz eginiko puntak egurrezko euskarri bati lotuta prestatzen zituzten.

Beste jarduera batzuk ere sortu ziren; hala nola, ehungintza eta ontzigintza.

Tresna berriak

Lurra lantzeko aitzurra asmatu zuten, garia eta garagarra ehotzeko eskuzko errotak; haziak gordetzeko zeramikazko ontziak eta uzta biltzeko zereala mozteko balio zuten igitaiak.

Paleolitoan erremintak harriari kolpeak emanez lortzen bazituzten, Neolitoan harria lantzeko modua aldatu egin zen, kolpatu ordez beste harri baten kontra leunduz eta zorroztuz lortzen zuten aizkorak egitea. Erreminta horiei zurezko heldulekuak jartzen zizkieten. Tresna horiek ez ziren silex edo suharriz egindakoak bezain zorrotzak, baina hobeto egokituta zeuden etengabeko kolpeak jasotzeko. Harri leunduzko aizkorak egurra ebakitzeko erabiltzen ziren. Egurra erregai moduan ez ezik eraikinak egiteko ere erabiltzen zen..

Zeramika izan zen Neolitoko artisau-produktu nagusietako bat. Buztinezko ontziak eskuz egiten ziren eta 600-1000 °C artean berotuz egosten zituzten. K.a. 3000. urteko ontziak ez ziren oso ikusgarriak, nahiz aldika apaindurak izan. Zeramikazko ontzi handiek, besteak beste, ekoizten zituzten gaien soberakinak (garia, garagarra…) gordetzea ahalbidetu zuten; horrela, ez zuten janari bila ibili beharrik. Zeramikazko ontzietan gordetzen zituzten gaiak karraskarietatik nahiz hezetasunetik babestuta zeuden.

Elikadura

Jende gehienaren elikadura etxean ekoitzitakoa zen; hau da, nekazariek edo abeltzainek ekoitzitakoa. Dietaren parterik handiena, landare jatorrikoa izango zen seguru asko, eta haragia eta arraina urri.

Aztarnategi ugaritan aurkitu dituzten erretako haziek frogatzen dute K. a. 3.000. urterako euskal lurraldeetan zerealak ereiten zituztela: ezkandia (gari mota bat), garagarra, gari arrunta eta artatxikia. Zereal horiekin irina egiteko, lehenbizi, eskuzko errota txikietan eho behar izaten zituzten aleak.

Basoetan bildutako fruituak eta landareak ere jaten zituzten, osagarri gisa: sagarrak, hurrak, intxaurrak, masustak,  basaranak,  ezkurrak,  gaztainak, basaranak… Bestelako landare eta sustrai jangarriak ere bilduko zituzten seguru asko, orobat perretxikoak eta onddoak. Basoko erleek ekoitzitako eztia biltzen zutela ez da dudarik: Euskal Herri bertako aztarnategietan horren froga zuzenik aurkitu ez den arren, Europa osoan, eta handik kanpo (Egipton, Mesopotamian, Afrika iparraldean…) eztia biltzea lan arrunta zen.

Haragiari dagokionez etxekotutako behiak, ardiak, ahuntzak eta txerriak ziren okela-iturri nagusiak. Animaliek, haragiaz gain gantza ere ematen zuten, eta esnea ere bai. Bereziki, oreina ehizatzen zuten, baina aldika basurdeak, uroak, orkatzak, untxiak eta hegaztiak ere harrapatzen zituzten jateko.  Arrantza eta itsaski bilketa ere aipa daitezke (batez ere txirlak,  ostrak eta lapak), nekazaritza- abelazkuntza-jardueren osagarri.

Jakiak prestatzea

Buztinezko lapikoetan janaria egosten zuten. Zerealez eginiko janari berriak azaldu ziren; hala nola, ogiak, taloak eta opilak. Zerealekin irina egiteko, lehenbizi, eskuzko errota txikietan ehotzen zuten alea. Irina urarekin nahastu, eta orea labean erretzen zuten.

Irinarekin, ogiaz gain, ahia edo orea ere egin zitezkeen; horretarako, urarekin nahastu eta buztinezko eltze batean egosten zuten.

Aztarna arkeologikoetan erretako hezurren arrastoak sarri aurkitu dira, baita erretako moluskuenak ere. Beraz, argi dago moluskuak zein haragia txingarretan erreta jaten zituztela noizean behin, seguru asko egun berezietan. Ahuntzen eta behien esnea freskoan edaten zuten, baina gazta egiteko ere erabiltzen zuten.

Sagarrak erretzeko ohitura ere dokumentatuta dago: sagarrak gordinik jan zitezkeen, baina baita labean erreta ere.

Edaritan, ura eta esnea edateaz gain, baliteke garagardoa ere ezaguna izatea garaian hartan.

Neolitoa euskal lurraldeetan: gizartea

Gizarte-antolaketa

Neolitoko nekazari-abeltzain gizartea Paleolitoko ehiztari-biltzaile gizartea baino konplexuagoa eta hierarkizatuagoa, mailakatuagoa zen. Izan ere, Paleolitoan baliabideak (janaria, egurra, erremintak egiteko lehengaiak… ) natura ustiatuz lortzen ziren. Nekazari-abeltzainen gizartean, berriz, baliabide ekonomikoak ez ziren bakarrik naturan sortutakoak, baizik eta gizakiak ekoitzitakoak eta soroek eta ganaduek jabe konkretuak izaten zituzten, dela norbanako pertsonak, dela taldeak.

Hasieran, giza taldeetako kide guztiek lurra lantzen eta prestatzen aritzen ziren, baina geroago nahikoa jateko biltzen joan ziren heinean, soberakinak sortzen ziren, eta horrek lan-banaketa bultzatu zuen, taldeko kide guztiek ez baitzuten nekazaritzan edo artzaintzan ibili beharrik. Kideetako batzuk beste zeregin batzuk egiten espezializatu ziren; hala nola: ontziak egiten, etxeak egiten, armak… Horrela lanbide berriak sortu ziren.

Jabetza

Lurraren jabetzak garrantzi berezia hartu zuen, izan ere, lurra edukitzeak janaria edukitzea zekarren, eta, pixkanaka, hasieran denenak ziren lurrak jabetza pribatu bilakatzen joan ziren. Zenbat eta lur eta abere gehiago eduki, orduan eta aberatsagoa eta boteretsuagoa izango zen lurjabea. Pixkanaka-pixkanaka lurjabeak beste pertsona batzuk jartzen zituen eurentzat lana egiten eta lurrak lantzen.

Bizilekuak

Garai hartako gizakiak kobazuloetatik atera eta kanpoko bizilekuetan bizitzen hasi ziren; aztarnak Euskal Herriko eskualde guztietan aurkitu dituzte arkeologoek: kostaldean zein barnealdean; eremu atlantikoan zein mediterraneoan; haranetan, mendi magaletan zein tontorretan; ingurune lehorretan zein paduretan.

Neolito-Metal Aroetan bizileku ohikoena zorua lurrean sakonduz egindako etxeak ziren. Etxe mota horri ikertzaileek etxola-hondoa deitzen diote. Euskal lurraldeetan aurkitu diren etxeak ere halakoak dira. Etxe mota hura eraikitzeko, lehenbizi zorua prestatzen zen, ondoren, bueltan zurezko zutoinak jartzen zituzten, horretarako propio egindako zuloetan eta haiei eutsita gainean lastozko teilatua jartzen zen. Lastozko teilatu hori nahikoa trinkoa izaten zen urari sartzen ez uzteko, baina kea iragazten, pasatzen, uzten zuen; horregatik, etxolek ez zuten tximiniarik behar izaten. Hormak adar-bilbez egiten zituzten, maiz hurritz-adarrez, eta bilbe hori lurrez estaltzen zen, isolatzaile gisa nahiko eraginkorra zelako. Harria, batez ere, sutondoan jartzen zen.

Etxola-hondoek oin forma biribila edo biribilkara izaten zuten eta inguruko materialez eraikitzen ziren: lurrez, zurez, harriz, lastoz, etab.

Etxola-hondoen barruan ez zen, gehienetan, gelarik bereizten. Hala ere, txoko batean sua egoten zen janaria prestatzeko, beste batean lo egiteko oheak, beste batean janariak gordetzen ziren, etab. Bizitzeko, etxeez gain, beste eraikin batzuk ere izaten ziren: biltegiak, kortak, zeramika edo beste zerbait lantzeko tokiak, etab.

Etxeetan altzari eta objektuak gutxi ziren garaia hartan: zeramikazko ontziak, zurezko kaikuak eta edalontziak, labanak… Batzuetan, elikagaiak ehotzeko barku formako esku-errotak, ere izaten ziren.

Metal Aroa euskal lurraldeetan: kultura eta artea

Janzkera eta apaindura

Metal Aroan larrua eskuragai zegoen jantziak egiteko, etxekotutako animalien larrua, hain zuzen: ardiena, behiena eta ahuntzena, batez ere. Ziurren ehizatutako animalia zenbaiten larrua ere (hartza, otsoa, etab) erabil zezaketen okasio berezietan.

Baina klima aski epela zenez, larruzko jantziak ez  ezik oihalezko arropa  arinagoak ere janzten zituzten. Arropak egiteko animalien ilea, bereziki  artilea, erabiltzen zuten, baita landare-zuntzak ere, bereziki lihoa. Gasteiz inguruan aurkitutako harilkatzeko eta ehuntzeko (haria eta oihala egiteko)  tresna batzuek azken hori egiaztatzen dute.

Apaingarri moduan Metal Aroan, Neolitoan erabiltzen ziren zintzilikarioez gain, urrezko, kobrezko zein brontzezko  eraztunak,  eskumuturrekoak,  botoiak eta kriseiluak ere hasi ziren erabiltzen. Forma eta tamaina askotako zintzilikarioak topa daitezke: biribilak, laukizuzenak edo trapezio-formakoak, antropomorfoak (gizaki itxura dutenak) eta zoomorfoak (animalia itxura dutenak)…

Erabilera praktikoa zuten apaingarrien artean ohikoak ziren hainbat formatako fibulak (paparreko orratzak). Fibulak arropa biltzeko erabiltzen ziren eta forma anitzezko dekorazioa izaten zuten.

Garai hartakoak dira beira-orez egindako lepoko eta eskumuturrekoen aletxo urdinak ere. Eskumuturrekoen artean badira suge-forma dutenak. Sugea emakumearen emankortasunarekin lotu ohi da.

Gerlariak ere erabiltzen zituzten metalezko armek eta ezkutuek ere apaingarri ugari izaten zituzten.

Sineskerak eta artea

Metal Aroan artelan txikiak ugaritu egin ziren; ordura arteko harria, hezurra eta buztinez gain, metala ere erabiltzen hasi ziren.

Dekoratutako objektuak geroz eta garrantzi handiagoa hartzen joan ziren: metalez eginiko fibulak (arropa lotzeko orratzak), gerriko-krisketak; buztinezko figurak eta dekoratutako ezkila-itxurako ontziak. Giza edo animalia formako metalezko irudi eskematikoak ere egiten zituzten.

Sineskerei dagokienez, ezinezkoa da garai haiei buruzko euskal lurraldeekiko datu zehatzak ematea. Nolanahi ere, nekazari eta abeltzainak lurrari, hark ematen zien uzta eta etxeko abereei lotuta bizi ziren, eta eguraldiak horrekin guztiekin berebiziko lotura zuen; beraz, eguraldi-zikloek garrantzia handia izaten zuten bai nekazarientzat baita abeltzainentzat ere; eta ezinbestekoa zitzaien oso zehatz ezagutzea eta segimendua egitea. Lurrarekin lotutako elementuak sinesmen eta gurtza-gai bilakatu eta jainkotu ohi zituzten.

Hileta-errituak

Burdinaren metalurgiarekin batera hileta-erritu berri bat zabaldu zen: errausketa. Metal Aroan hasi ziren gorpuak errausten eta errautsak ontzietan sarturik lurperatzen.

Gorpuak trikuharrietan ehorzteari utzi zioten, baina trikuharriak zeuden lekuetatik gertu beste monumentu batzuk eraiki zituzten, harrespilak (cromlech edo mairu-baratzeak), tumulu-harrespilak eta tumulu soilak.

Indusketa arkeologikoek iradokitzen duten arabera, honela egingo ziren hileta-errituak: egurra erregaitzat erabilita, hildakoaren gorpua errausten zuten, gero errautsak bildu eta paraje berezietara eramaten zituzten lurperatzeko.

Metal Aroa euskal lurraldeetan: ekonomia-jarduerak

Jarduerak

Metalen erabilerak benetako iraultza ekarri zuen. Hasieran brontzea erabili zen, metal horrekin apaingarriak eta armak egiten zituzten, batez ere, lanabesak eta egiteko bigunegia baitzen.

Geroago hasi ziren burdinazko tresnak egiten, aitzurrak, goldeak igitaiak… Euskal lurraldeetan ugari zegoen, merkea zen eta edonon aurki zitekeen. Gauzak horrela, nekazaritzarako eta meatzaritzarako lanabesak egiteko oinarrizko lehengai bihurtu zen burdina. Burdina urtu ondoren, forma emanez egiten zituzten erremintak. Aztarnategi askotan aurkitu dituzten eskoriak (metala urtu ondoren geratzen diren hondakinak) frogatzen du jarduera hori ohikoa zela.

Zurezko tresnen aztarna oso gutxi aurkitu dira, egurra usteldu egiten delako, baina haiek egiteko tresna ugari aurkitu dira; horrek frogatzen du eguneroko tresnak egiteko zura erabiltzen zutela.

Iparraldeko leinu edo tribuak, batez ere, abelazkuntza eta ehizatik bizi zirela esan dezakegu, lurralde horietako erliebearen eta eguraldiaren ezaugarriengatik nekazaritzak ez zuelako irtenbide handirik.   Abelazkuntza ezaguna zen, Neolito Arotik behia, ardia, ahuntza eta txerria ziren animalia etxekotu nagusiak. Metal Aroan horiez gain oiloa ere azaldu zen. Horiei guztiei esker, haragia eta larruaz gain, esnea eta gantza edo arrautzak lortzen zituzten. Ilearekin, bereziki ardiaren artilearekin, arropak egiten zituzten. Lurra lantzeko eta gauzak garraiatzeko ere animalien indarrez baliatzen ziren.

Hegoaldean aldiz, laborantza, nekazaritzazen jarduera ekonomiko nagusia, horko lurrak eta klimak horretarako baldintza egokiagoak ematen zituelako.

Jarduera horiek ez zituzten erabat baztertu aurreko garaietako jarduerak, ehiza, arrantza eta fruitu-bilketa osagarri moduan mantendu ziren.

Tresna berriak

Burdinazko tresnen erabilerak nekazaritza-jarduera erraztea ekarri zuen: lurra lantzeko aitzurrak eta goldeak, zerealak ebakitzeko igitaiak; eraikuntzarako iltzeak, grapak, errematxeak; arrantzarako amuak; guraizeak, labanak … eta beste hainbat tresna eraginkor egitea ahalbidetu zuen metalen erabilerak.

Brontze Aroan sartzean, zeramika mota ikusgarria azaldu zen euskal lurraldeetan, jatorria Europan zuena: ezkila (kanpai)-itxurako zeramika. Badirudi luxuzko zeramikagintza zela, agian eliteei, goi mailakoei erreserbatua, edo agian zeregin oso jakinetarako erabiltzen zena. Zeramika horrez gain, egunerokoan erabil zitekeen zeramika arrunta ere egiten segitu zuten. Ohikoa da elikagaiak biltzeko ontzi handiak aurkitzea.

Elikadura

Jende gehienaren elikadura etxean edo etxe inguruan egindakoa zen; hau da, nekazari edo abeltzain jatorrikoa. Ehizatik eta bilketatik lortutako jakiak osagarriak ziren. Bestalde, dietaren parterik handiena landare jatorrikoa izango zen seguru asko, eta haragia eta arraina urri.

Aztarnategietan kiskalitako hainbat hazi aurkitu dira, espelta, garagarra, oloa… Horrek frogatzen du ereindako janaria jaten zutela. Baba beltzak eta ilarrak ere ohikoak ziren.

Osagarri gisa, basoetan bildutako fruituak eta landareak jango zituzten: sagarrak, hurrak, intxaurrak, masustak, basaranak, ezkurrak, gaztainak, basaranak… Bestelako landare eta sustrai jangarriak ere bilduko zituzten seguru asko, orobat perretxikoak eta onddoak.

Basoko erleek ekoitzitako eztia biltzen zutela ez da dudarik: Aztarnategietan horren froga zuzenik aurkitu ez den arren, Europa osoan, eta handik kanpo (Egipton, Mesopotamian, Afrika iparraldean…) ezti bilketa arrunta zen, gutxienez Neolito Arotik.

Haragiari dagokionez, etxekotutako  behiak,  ardiak, ahuntzak eta txerriak   ziren okela-iturri nagusiak.  Horiek, haragiaz gain gantza ere ematen zuten, eta esnea ere bai, txerriak izan ezik. Oiloa ere azaldu zen garai hartan. Ehiza, bigarren mailakoa zen, baina ez zen guztiz desagertu, oreina eta basurdea ziren gehien ehizatzen zituzten animaliak.

Arrantza eta itsaski-bilketa (batez ere txirlak, ostrak eta lapak), elikaduran osagarri ziren.

Edaritan, ura eta esnea edateaz gain, baliteke garai horretan garagardoa ere ezaguna izatea.

Janarien prestaketa

Buztinezko ontzigintzak lapikokoak egitea ahalbidetu zuen.

Zerealez eginiko janariak azaldu ziren; hala nola, ogiak, taloak eta opilak.  Zerealekin irina egiteko lehenik eskuzko errota txikietan ehotzen zuten. Irina urarekin nahastu, eta orea labean erretzen zuten. Irina, ogiaz gain,  oreak egiteko erabil zitekeen,  horretarako urarekin nahastu eta buztinezko eltze batean egosten zuten.

Aztarna arkeologikoen arabera erretako haragi eta moluskuak ere jaten zituten noizean behin. Ildo berean ardien, ahuntzen eta behien esnea fresko hartzeaz gain   gazta egiten zuten.

Merkataritza

Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren garapenak eta metalen teknologia hobetzeak soberakinak izatea ekarri zuen. Soberan zituzten gaiak falta zituzten beste batzuengatik trukatu egiten zituzten, ez baitzen oso ohikoa dirua erabiltzea.

Euskaldunak ez zeuden ingurukoetatik isolatuta, izan ere Euskal Herrian aurkitu diren zenbait objekturen jatorria beste lurralderen batean dute. Adibidez, bariszita harri berdeak,  idunekoak (lepokoak) egiteko oso estimatua zirenak, Kataluniako harrobi batetik ekartzen zirela dirudi.

Antzinako Mesopotamia: artea

Mesopotamiako artearen garapena eta ugaritasuna oso handia izan zen.

Arkitektura.

Eraikuntzan erabilitako material nagusia adreilua izan zen; buztina eta lastoa nahastu eta gero egosi egiten zuten. Adreilu horiek esmaltezko lauzez apaintzen ziren.

Eraikuntza arloan eginiko ekarpenik handienak eraikinak estaltzeko arkua eta ganga izan ziren.

Bi dira eraikin nagusiak: tenpluak eta haiei atxikita zeuden zigurat dorre antzeko eraikinak, eta jauregiak. Azken horiek oso eraikin konplexuak ziren, terraza, patio, lorategi eta gela askorekin. Ezin dugu ahaztu, horrez gain, hirigintzak lortu zuen garapena: Babilonia edo Ninive (asiriarren hiriburua) oso hiri jendetsuak izan ziren eta antolamendu berezia behar izan zuten.

Eskultura

Ezagutzen ditugun lehenengo irudi sumertarrak, jainkoen eta erregeen irudiak dira. Ikusgarriak dira asiriarren jauregietan agertzen diren erliebeak; ehiza, gerrak eta eguneroko bizimodua azaltzen dituzte. Esfingeak ere aipagarriak dira: erdi gizaki erdi animalien irudiak.

Beste arteak

Beste arteen artean jauregietako eta tenpluetako hormak estaltzen zituzten esmalteak aipatu behar dira.