Kategoria: Unibertsoa eta lurra

Fosilizazioa

Fosilak duela milaka urte bizitako izaki bizidunen aztarnak dira, harri bihurtuta. Bizidun baten gorpuzkia fosilizatzeko baldintza ugari bete behar denez, oso gutxitan gertatzen da prozesua hau.

Fosilizazioa gertatzeko lehendabizi gertatu behar den baldintza hauxe da: gorpua, hil bezain laster, oxigenorik gabeko ingurune batean geratzea, alegia. Izan ere, gorpu hori airearekin kontaktuan geratuz gero, gorpuzkinaren gainean mikroorganismoak ugaltzen baitzaizkio eta usteldu egiten da; hau da, materia organikoa deskonposatu egiten da eta ezingo da fosilizazioaren prozesua gauzatu. Hainbat modutan gerta daiteke hildako gorpuzkinak airearekin kontakturik ez izateko prozesua: esaterako, biziduna erretxina-masa baten barruan geratzean (erretxina, ondoren, anbar bihurtzen da), edota gorpua hareaz estalirik geratzen denean, (orduan harri sedimentario batean agertuko da fosila).

Aurreko baldintzak betetzen diren kasuetan, zati gogorra da fosilizatzen den zati bakarra; hau da, hezurrak edo maskorrak. Zati bigun guztiak, lehenago edo beranduago, usteldu egiten dira. Fosilizazio-prozesuan zehar bizidunaren zati gogorra mineral bihurtzen da, hau da, mineral batzuek ordezkatzen dute materia organikoa eta jatorrizko bizidunak zuen itxurako harri bat sortzen da; fosila, azken batean, bizidunaren forma berbera duen harri bat baita.

Gerta daiteke fosilizatu den zatia desagertzea ere; halakoetan, fosila inguratzen zuen moldea bakarrik aurki dezakegu.

Fosilak aztertzen dituen zientziaren atala paleontologia da.

 

Euskal Herriaren historia geologikoa

Euskal Herriaren historia geologikoaz dakiguna Paleozoikoan hasi zenetik ezagutzen dugu; beste hitzetan esateko: ez da gure lurretan aurkitu Kanbriarraurreko aztarnarik.

Ezagutzen diren material zaharrenei Paleozoikoaren erdian jartzen zaie data, gaur egungo Pirinioak hasten diren urte inguruetan; orduan azaleratu ziren lehen euskal lurraldeak: Aiako Harria, Aldudeko eta Kintoko mendiguneak. Gainerako lurraldea ur azpian zegoen.

Paleozoikoaren amaieran, Aiako Harrian magma-intrusio bat gertatu zen, baina ez zen azaleratu eta gaur ezagutzen dugun granitozko mendigunea sortu zen. Denboraren poderioz, gaineko materialak higatu egin dira, eta guk ezagutzen dugun  Aiako Harria, intrusio horretan sortutako granitoa da.

Mesozoikoan zehar, ia Euskal Herri osoak urpean jarraitu zuen, eta bai iparraldean eta bai hegoaldean azaleratutako lurraldeetan higatzen zen materialen sedimentazio-gune izan zen. Mesozoikoaren hasieran material bigun ugari sedimentatu zen: gerora diapiroak eratu zituzten materialak, hain zuzen.

Mesozoikoaren amaieran, euskal eremurik handienak itsaso izaten jarraitzen zuen; sedimentazio-prozesuak ziren nagusi eta, sakonera txikiko eskualdeetan, egungo uren banalerroa diren mendietako kareharria sedimentatu egin zen. Sakonera handiko lekuetan, berriz, material bigunak eta gogorrak sedimentatu ziren txandaka, eta euskal kostaldean hain ezagunak diren flysch deritzon egiturak sortu ziren.

Zenozoikoan, Afrikako eta Eurasiako plaken artean gertatutako talkaren ondorioz, Pirinioak sortzeaz bat, Euskal Herriko lurraldea azaleratu egin zen. Mesozoikoan sedimentatutako kareharriak altxatzean, gaurko uren banalerroa markatzen duten mendiak sortu ziren: Gorbeia, Aizkorri, Aralar eta Pirinioak. Banalerroaren hegoaldera zihoazen urek oztopoak aurkitu zituzten (mendikateak) eta, Ebro ibaiak Mediterraneo itsasorako irtenbidea higatu bitartean, Euskal Herriko hegoaldeak urpean jarraitu zuen urteetan, baina diferentzia batekin: itsaso baten azpian ez, aintzira baten azpian baizik (garai honetako fosilak bizidun kontinentalenak dira, ez itsastiarrenak). Ebrok bidea ireki zuenean, hegoaldeko lurralde horiek ere azaleratu egin ziren.

Neogenoa (23,3-1,6 m.u.)

Zenozoikoaren bigarren periodoa da. Neogenoaren eta Paleogenoaren arteko muga ez dago oso ongi zehaztua, tarte horretan ez zelako eman inolako gertaera berezirik. Neogenoan zehar, bai ugaztunek eta bai hegaztiek ere garapen handia izan zuten. Periodo honetan elkartu egin ziren Hego Amerikako eta Ipar Amerikako kontinenteak. Aro honetan, halaber, agertu ziren hominidoek ere. Bizidun horiek, beste hainbat gauzaren artean, bi hankatan ibiltzeko gaitasuna garatu zuten. 

Paleogenoa (65-23,3 m-u.)

Zenozoikoaren lehen periodoa da. Kretazeo amaieran gertatutako desagerpenaren ondoren, ugaztunek garatzeko aukera izan zuten, eta, horretaz baliatuta, Paleogenoan zehar garatu ziren ugaztun modernoak. Ugaztun horien artean aurkitzen dira lehen primateak: gizakiok eta tximinoek elkarrekin dugun arbasoa.

 

Zenozoikoa

Zenozoikoa duela 65,5 milioi urtetik gaurdaino luzatzen da, eta hiru periodotan zatitzen da: Paleogenoa, Neogenoa eta Kuaternarioa.

Kontinenteak gaur duten posizioa hartuz joan ziren eta mugimendu horrek orogenia alpetarra sortu zuen. Horren eraginpean, Indiak Eurasiarekin talka egin eta Himalaia sortu zuen, esate baterako. Afrikako plakak eta Eurasiakoak talka egin zutenean, bestalde, Mediterraneo itsasoa itxi eta Pirinioen, Alpeen, Balkanen, Kaukasoren eta beste hainbat mendikateren sorrera ekarri zuen.

Bizidunei dagokienez, Mesozoiko amaieran gertatutako desagertzearen ondoren, hainbat bizidunek eboluzionatzeko aukera izan zuten. Zenozoikoan ugaztun ugarik eboluzio handia jasan zuten.Era horretan agertu ziren lehen hominidoak ere; horregatik Zenozoikoa, askotan, ugaztunekin lotu ohi da. Ugaztunez gain, hegazti eta landare loredun ugari ere agertu ziren eboluzio-bide beretik. Hala ere, ezin genezake ahaztu intsektuak izan direla, bai espezie-kopuruaren eta bai biomasaren ikuspuntutik, gehien ugaritu diren animaliak.

Mesozoikoaren amaierako desagertze handia

Mesozoikoaren amaieran, orain 65,5 milioi urte, Mexikoko Yucatán penintsulan, uste denez, asteroide bat erori zen. Talka hark bizidun askoren desagertzea ekarri zuen, bai zuzenean talka hartan askatutako energiagatik, bai eta talkaren ondorioz gertatu zen tenperatura-jaitsieragatik ere: talkaren ondorioz sortu zen hauts-lainoak, izan ere, espaziora bidaltzen baitzituen eguzki-izpiak.

Asteroidearen ustezko talka horren froga dira, alde batetik, Yucatánen dagoen kraterra, eta, bestetik, planeta guztian aurki daitekeen eta aro horri dagokion sedimentu-geruza berezi bat, iridiotan aberatsa. Iridioaren kontzentrazioa, oro har, oso txikia da Lurrean eta, geruza berezi hori aztertzean, ikusi ahal izan da aro horretan iridioaren kontzentrazioa bat-batean asko handitu zela. Iridio-geruza horren arrasto edo aztarna onenetakoa Zumaiako flysch-ean aurkitzen da.

Kretazeoa (145,6-65 m.u.)

Mesozoikoaren azken periodoa da: narrasti erraldoiak eta dinosauro ezagunenak bizi ziren garaia. Landareei dagokienez, lehen landare angiospermoak (benetako loredunak) agertu ziren; hau da, lorearen baitan babesturik dagoen obuluaren bidez ugaltzen diren landareak.

Hala ere, Kretazeoko gertaera nagusia ez da bizi-forma berrien sorrera, hainbat espezieren desagerpen masiboa baino; izan ere, beste bizidun askoren artean, periodo honetan dinosauroak desagertu ziren.

Hainbat teoria dago desagerpen horren arrazoiei buruz. Onartuenetako bat dio asteroide batek Lurraren kontra (dirudienez Yucatángo penintsulan) egindako talkak eragin zuela. Talkaren ondorioz gertatu zen klima-aldaketak eragin zuela uste da aipatu desagerpen masibo hori. Talkaren ondorio ugarien artean, atmosferan barreiatutako iridioa da aipagarriena; hau da, une jakin batean atmosferako iridio-kontzentrazioa handitu egin zen eta kretazeoaren amaierako geruzetan ingurukoetan baino iridio gehiago dago; sedimentario hori Zumaiako flysch-ean ikus daiteke.

Jurasikoa (208-145,6 m.u.)

Mesozoikoaren bigarren periodoa da. Jurasikoa ezaguna da dinosauroak ugari zirelako: ekosistema lehorretako nagusi egin ziren. Dinosauroez gain, lehen hegaztiak eta ugaztun txiki batzuk ere (gaur egungo arratoi txikien antzekoak) agertu ziren lehorrean. Itsasoan, berriz, lehia bizia zegoen gaurko marrazoen arbasoen eta narrastien artean.