Kategoria: Unibertsoa eta lurra

Lurraren historia

Ez da izan erraza gertatu Lurraren sorrera nolakoa izan zen jakitea; izan ere, jadanik ez baita geratzen hasiera-garaiko aztarnarik. Aldiz, Ilargian eta meteorito batzuetan aurkitu dira eguzki-sistema sortu zen garaiko arroka batzuk, orain 4.500 milioi urte gutxi gorabehera sortutakoak. Hori horrela, astrofisikoek ondorioztatzen dute eguzki-sistema osoa garai berean sortu zela, eta Lurrak ere 4.500 milioi urte inguru dituela.

Lurraren sorrera

Big Bang-aren ondoren, barreiaturik zegoen materia biltzen eta astroak sortzen hasi ziren. Lur planeta ere Eguzkiaren inguruan biran zebilen materiala biltzean sortu zen. Hasiera batean, bildutako materia guztia urtuta zegoen:

  • Talken energia bero bihurtu zelako.
  • Planetaren barruan gertatzen ziren erreakzioek askatutako energiagatik.

Tenperatura jaisten hasi zenean, lurrazala sortzen hasi zen pixkana, harriak solido bihurtuz joan zirelako. Hala ere, badira garai horretako bi gauza, kontuan hartu beharrekoak: lurrazala oso fina zela oraindik eta barne-eragileek, sumendiek batez ere, aktibitate handia zutela. Lur planetako ur guztiak, beraz, lurrunduta jarraitzen zuen artean, tenperatura 100 ºCtik gora mantentzen zelako. Tenperatura 100 ºCtik jaitsi zenean, ur-lurruna likidotzen hasi zen eta uraren zikloari bide eman zion. Lehen bizidunak uretan sortu zirenez, ondoriozta dezakegu Lurrean ez zegoela inolako bizitzarik lehenago.

Lurraren adina

Lurrak, lehenago esan dugunez, 4.500 milioi urte dituela uste bada ere, gaurdaino aurkitu diren harri zaharrenak, Groenlandian aurkituak, orain 3.800 milioi urte sortutako harri metamorfikoak dira. Harri metamorfiko horien jatorria beste harri sedimentario batzuk direnez, lurrazala orain 4.000 milioi urte inguru sortu zela kalkulatzen da. Pentsa litekeenez, hasieran sortutako harri gehienak eraldatu egin dira. Horregatik aurkitu dira Lurraren sorrera-garaiko edo denbora haren inguruko hain arrasto gutxi: harrien zikloa jarraituz, desagertu egin direlako, hain zuzen, zaharrenak.

Baina nola ziurta daiteke harri horiek 3.800 milioi urte dituztela eta ez 200 edo 1.900 milioi urte? Harriek zenbat urte dituzten jakiteko, horien datazioa egiten da eta, horretarako, harrien erradioaktibitatea neurtzen da. Harrien neurketak egiteko gehien erabiltzen den substantzia erradiaktiboa uranio-238 da. Datatu beharreko materiala organikoa denean (harriak bezain zaharra ez, beraz), karbono-14 atomo erradiaktibo kopurua neurtzen da.

Garai berriagoetara hurbilduz goazen heinean, informazio gehiago eskuratzeko aukera dago. Informazio gehiena harri sedimentarioetan aurkitzen da: harrien sorrera-baldintzei buruzko informazioa, (non eta nola sortu diren) lortzen da, batetik; eta, bestetik, harri horietan aurkitzen diren fosilek ematen dutena. Sedimentuak, berez, geruzaka pilatzen direnez, kronologiaren arabera antolatuta daude eta horietatik garai bakoitzari buruzko informazioa lortzen da. Estratigrafia da geruza horiek aztertzeaz arduratzen den zientzia.

Eskala geologikoa

Lurraren historiari buruz lortu diren datuak baliatuz, denbora-eskala geologikoa osatu da. Horretarako erabiltzen den denbora-unitatea milioika urtekoa da. Historia guztia era deritzon lau arotan banatzen da: Kanbriarraurrea, Paleozoikoa, Mesozoikoa eta Zenozoikoa. Era bakoitzak denbora-tarte jakin bat betetzen du eta, berez ere oso luzeak direnez, bakoitza hainbat periodotan zatitu ohi da.

Failak eta tolesak

Sedimentuak geruza horizontaletan pilatzen dira milioika urtetan zehar sedimentazio-guneetan,. Lur barneko indarrek geruza horien gain indar egitean, materialak altxatu egiten dira eta forma-aldaketak jasaten dituzte, harrien ezaugarrien arabera.

•  Geruza harri elastikoz osatuta dagoenean, barne-indarren eraginpean, forma aldatu egiten zaio geruzari; baina indarra desagertzean, hasierako forma hartzen du berriro.

•  Harriak plastikoak badira, geruza deformatu egiten da; eta, indarra desagertzean, forma aldatu horretan bertan jarraitzen du.

•  Material zurrunez osatutako geruzetan indarra egitean, deformatu ordez, apurtu egiten da.

Errepide berri bat egitean, mendi-magaleko harri-geruzak ikusteko aukera izan dezakegu. Geruza horiek oso gutxitan egoten dira horizontalean: ia beti deformatuta agertzen dira. Deformazioa jarraitua denean, hau da, hausturarik gabea, toles bat dela esaten da; deformazioak hausturaren bat duenean, berriz, faila bat dela.

Lurraren barne egituraren eredu estatikoa

Lurraren barne-egitura aztertzeko zeharkako metodoak erabili behar izaten direnez, interpretatu beharra dago lortzen den informazioa. Azterketa-eredua jarraitzean materialen konposizioa hartzen bada irizpidetzat, ondoren azaltzen dugun eredu estatikoa ondorioztatzen da:

  • Lurrazala: Lurraren kanpo-geruza da. Bi atal ditu: azal kontinentala eta azal ozeanikoa. Azal kontinentala era askotako materialek osatzen dute. Materialok, gainera, hainbat adin izan dezakete: baita 3.800 milioi urte arteko antzinatasuna ere. Azal ozeanikoa, aldiz, geologiaren ikuspuntutik begiratuta, homogeneoagoa da eta arroka nahiko gazteez osatua.
  • Mantua: Azalaren azpian dago. Askoz osaera uniformeagoa du, baina bi sektore aski desberdinak ditu: olibinoa duen goi-mantua eta materia dentsoagoz (silikatoz, esaterako, baina burdina gehiagorekin) osatutako behe-mantua .
  • Nukleoa: Barne-barneko geruza da. Dentsitate handia izatea du honen ezaugarri nagusia, burdina eta nikel-aleazioak baititu materialetan. Baliteke barneko nukleoa burdina puruz osatuta egotea ere.

Lurraren barne egituraren eredu dinamikoa

Zientzialariek, zeharkako metodoen bidez, Lurraren barne-egiturari buruzko informazioa interpretatu behar izaten dute. Materialen portaera mekanikoa hartzen bada irizpidetzat, eredu dinamikoa ondorioztatzen dute.

•  Litosfera: Kanpoko geruza da; lurrazalaren eta goi-mantuaren zati banak osatzen dute. Geruza zurruna da.

•  Astenosfera: Litosferaren azpian dago. Astenosfera da mantuaren sakonera txikieneko zatia. Geruza plastikoa da eta, tenperaturaren eta presio altuen ondorioz, arrokak urtu egiten dira gune batzuetan.

•  Mesosfera: Astenosfera baino barrurago mesosfera dago; hau da, astenosferari ez dagokion mantuaren gaineko zatiak osatutako geruza. Nukleoa ukitzen duen gunean, D eremua dago; eremu horretan, uste denez, material urtuak egon litezke.

•  Endosfera: Barne-barneko geruza da; barneko nukleoa eta kanpoko nukleoa hartzen ditu. Uhin sismikoen hedapenari buruzko ikerketek erakutsi dutenez, endosferaren kanpoaldea (kanpoko nukleoa) material urtuz osatuta dago, izan ere, gune horretan uhin batzuen transmisioa eten egiten baita.

Metodo sismikoa

Geosferaren konposizioa edo egitura ezagutu nahi baditugu, Lurra 6.370 km-ko erradioa duen esfera denez, ez da batere eraginkorra, horretarako, metodo zuzena baliatzea; hau da, geosfera zulatzea, zeren eta gizakiak, gehienez ere, 10 km-ko sakonerako zuloak egitea lortu baitu bakarrik. Ezinbestekoa da, beraz, zeharkako metodoak erabiltzea, Lurraren egitura aztertzeko. Horien artean, metodo sismikoa da erabiliena: uhin sismikoak Lurraren barnean nola hedatzen diren ikertuz, barne-egitura nolakoa den ondoriozta daiteke.

Lurraren barne-oreka etetean, hau da, lurrikarak gertatzean edo leherketa kontrolatuak egitean, uhin sismikoak sortzen dira. Askatutako energia hori P uhin, S uhin eta L uhin gisa hedatzen da. Harrien ezaugarriak nolakoak, uhinek ere modu bat edo besteko portaera dute eta ez da berdina izaten planetaren zona bat edo besteko sismografoetara iristen den informazioa.

Informazioa aztertzerakoan aplikatutako irizpideen arabera, bi eredu nagusi jarraitzen dira: materialen osaeran oinarrituta, eredu estatikoa; eta materialen portaera mekanikoan oinarrituta, eredu dinamikoa.

Orogenia mugimenduak

Mendian fosil-bila ibiliz gero, maiz gerta ohi da itsas animalienak aurkitzea; hala gertatzen da, adibidez, Urbasan eta Aralarren. Era berean, errepide batetik goazenean, sarri ikus ditzakegu alboetako paretetako harri-geruzak paperezkoak balira bezala tolestuak. Adibide bi horietatik ondoriozta daiteke gaur egun mendiak diren lurralde batzuk noizbait itsaspean egon zirela eta harri-geruzek indar handiak jasan dituztela, modu horretan tolestuta geratzeko.

Orogenia-mugimenduak argitzen ditu gertaera horiek. Bi plaka litosferikoren arteko talka gertatzen den lekuan oso indar handiak sortzen dira: plakaren ertzean barrena hedatzen dira eta milioika urtetan luzatzen dira. Horren ondorioz, harrien geruzak tolestu egiten dira eta, denboraren poderioz, altxatuz joaten dira. Batzuetan, hain da handia jasaten duten presioa, harrien geruzak, tolestu ordez, apurtu egiten baitira eta, failak sortzen.

Lurraren historian orogenia-mugimendu gehiago ere izan dira, baina orain eta hemen gure inguruko bi mugimenduren ondorioak ikustera mugatuko gara. Zaharrena orain dela 300 milioi urte hasi zen: hertziniar orogenia da; orduan sortu zen Iberiar penintsulako Erdialdeko Mendigunea.Orogenia berriena, berriz, orain 60 milioi urte hasi zen: alpetar orogenia, alegia; une hartan sortu ziren bai Pirinioak eta bai Euskal Herriko uren banalerro osoa ere.

Lurrikarak

Lurrikarak lurrazalaren bat-bateko mugimendu bortitzak dira. Kontinenteen jitoaren teoriak dioenez, plaka litosferikoak mugitzen ari dira etengabe, eta bi plakaren arteko elkarrekintza-zonetan sekulako tentsioak sorrarazten dituzte. Zenbaitetan, tentsio horiek plakak apurtzen dituzte eta askatzen den energia hori da lurrikara eragiten duena. Energia hori uhinen antzera hedatzen da, eta hiru motatako uhinak sortzen dira: P uhinak, L uhinak eta S uhinak.

Lurrikara handi bat gertatu ondoren, plakek berriz ere oreka-puntu batera iritsi behar izaten dute; ondorengo egunetan, horregatik, erreplika ugari gertatzen dira lurrikara gertatu den zonaldean.

Lurrikara hipozentroan sortzen da, hau da, lur barnean dagoen puntu batean. Lurrazalean hipozentrotik gertuen dagoen puntua, berriz, epizentroa da.

Epizentroa itsas azpian badago, tsunamia eratzeko arriskua egoten da, lurrikarek baino are kalte handiagoak sor ditzaketenak.

Lurrikara bakoitzean, energia-kopuru jakin bat askatzen da eta eragiten dituen kalteak ere ez dira beti berdinak izaten. Horregatik, lurrikara-eskala erabiliz, lurrikararen magnitudea kalkulatzen da.

Hipozentroaren sakonerak eragin zuzena du lurrikarak sortutako kaltean: zenbat eta txikiagoa den sakonera, orduan eta kaltegarriagoa izaten da lurrikara.

Plaken ertz konbergenteak eta pasiboak dira jarduera sismiko handiena duten zonak: Ozeano Pazifikoko kostalde guztia, adibidez. Han argi ikusten da lurrikarak sortutako kaltea, bere indarraren araberakoa ez ezik, lurraldearen egoera ekonomikoaren araberakoa izan ohi dela. Magnitude bereko lurrikarek, adibidez, oso bestelako kalteak sortzen dituzte Japonian edo Filipinetan.

Sumendien sorrera

Antzina uste zuten sumendiak jainkoen haserrealdien ondorioz sortzen zirela; XX. mendean, sumendien dinamika azaltzen duen hainbat teoria plazaratu zituen zientziak.

Gaur egun badakigu litosferaren azpian, hango tenperatura eta presio altuagatik, harri urtua dagoela: magma. Dentsitatea litosferarena baino txikiagoa duenez, magmak, bideren bat topatuz gero, goranzko bidea hartzen du eta, lurrazalera irtetean, sumendi bat sortzen du. Sumendiek hiru osagai nagusi dituzte: tximinia, hau da, barruko gasak nahiz laba kanporatzeko bidea; konoa, hau da, erupzioetan sumendiak botatako materialek tximiniaren inguruan eratzen duten kono-formako egitura; eta kraterra, hots, konoaren gainaldean dagoen irteera-zuloa edo sumendiaren ahoa.

Sumendi guztiek ez dute erupzio-mota bera izaten; batzuk besteak baino leherkorragoak dira: zenbat eta likidoagoa den laba, orduan eta errazago isurtzen da eta leherketa txikiagoak eragiten ditu.

Sumendiak planetako zonalde zehatz batzuetan kokatzen dira; leku horiek ertz konbergenteen, ertz dibergenteen eta puntu beroen ingurukoak dira. Euskal Herria inguru horietatik urrun dagoenez, ez dago sumendirik.

Aiako Harria da, Euskal Herrian, bulkanismoarekin zerikusia duen mendia; izan ere, nahiz eta sumendia ez izan, berez intrusio magmatiko bat da: Paleozoikoan magmak gorako bidea egin zuen arren, ez zen azaleratzera iritsi eta lur barnean hoztu zen eta gaur egun ezagutzen dugun granitozko mendia sortu zen.

Bulkanismoarekin lotura duen beste gertaera ikusgarri bat geyserrek sortutakoa da.

Delta

Emari handiko ibaiak itsasoratzean, triangelu itxura osatuz, sortzen diren lurraldeak dira.

Delta bat sortzeko, hainbat baldintza bete behar dira:

  • Ibaiak sedimentu ugari itsasoratu behar ditu.
  • Itsas hondoak malda txikia izan behar du, jalkinak metatuz joan daitezen.
  • Ibaia itsasoratzen den inguruan, itsasoak indar gutxikoa izan behar du, batetik, eta itsaslasterrik gabea, bestetik, ur-korronteek higakinak eraman ez ditzaten.

Delta sortzen den inguruan, kontinentea, ibaiak dakartzan sedimentuei esker, lekua irabaziz joaten da itsasoari; ibaia bera ere, deltan zehar, hainbat kanaletan banatzen da. Deltak oso lurralde egokiak dira nekazaritzako, ibaiak etengabe ongarritzen baitu lurra.

Belaguako bailara

Euskal Herriko ekialdean kokaturiko bailara da. Bailararen hegoaldeko sarrera Izabaren barrenean dago; iparraldean Zuberoarekin muga egiten duten mendiak daude: Larra-Belaguakoak, alegia. Inguru honetan, bi berezitasun geologiko dauzkagu: batetik, jatorri glaziarreko bailara da eta, bestetik, bertan dago Euskal Herriko inguru karstiko garrantzitsuenetako bat.