Erliebea eratzen eta berritzen duten eragile nagusiak barne-eragileak dira. Horien artean, lurrikarak eta sumendiak aipatu behar dira bereziki. Sismografiaren zientziak lurrikarak aztertzen ditu, eta bolkanologiak, sumendiak.
Plaken mugetan gertatzen dira fenomeno geologiko garrantzitsuenak, besteak beste, sumendiak eta lurrikarak. Nolabait esan genezake Lur planetaren barneko energiak astintzen duela lurrazala eta pizten dituela sumendiak.
Lurrikarak
Lurraren barneko energiak eragiten ditu. Lurraren barneko energia horrek arrokak trinkotzeko edo tenkatzeko indarrak sortzen ditu, indar horiek eragindako esfortzuak lurrazaleko gune batean pilatzen dira, eta pilatze horren ondorioz sortzen dira lurrikarak. Beste modu batera esanda, elkarren kontra dauden lurrazaleko bi zatitan sortutako mugimenduen ondorioa dira lurrikarak.
Lurrikarei buruz ari garela, bi kontzeptu garrantzitsu aipatu behar dira: lurrikaren hipozentroa eta epizentroa. Irudiari begiratuta gogoratuko duzu zein diren bi puntu horiek. Hipozentroa lurrikara eragiten duen energia sortzen den lur barneko puntua da. Epizentroa, berriz, hipozentrotik lurrazal gainera abiatuta hurbilen dagoen puntuari deitzen zaio.
Epizentroa da lurrazalean eragin handiena jasotzen duen puntua, eta lurrikara non gertatu den zehaztean, puntu hori aipatzen da beti.
Lurrikararen magnitudea dardara gertatzen den unean askatzen den energiaren araberakoa izaten da, eta lurrikarak sortzen dituen uhin sismikoak neurtuz jakiten da zer indar izan duen.
Lurrikaren magnitudea neurtzeko, uhin sismikoak jaso eta aztertzen dituen sismografoa erabiltzen da, eta lortutako balioa 1935ean Richter zientzialariak asmatutako eskalan kokatzen da (Richter eskala deitua).
Lurrikaren indarra neurtzeko beste modu bat lurrazalean sortutako eragina neurtzea da, hau da, lurrikaren intentsitatea kalteen arabera neurtzea. Intentsitatea zenbatekoa den jakiteko, neurtzen da lurrikara zenbateraino sentitu den edo kalterik sortu duen, eta, kalteak sortu badira, txikiak ala handiak izan diren.
Lurrikaren intentsitatea neurtzeko metodo horretan oinarrituriko eskalarik ezagunena Mercalli-k 1902an proposatutako eskala da, hamabi gradukoa. Gaur egun, Mercalliren eskala berrituz sortutako beste bat erabiltzen da, aurrekoaren oso antzekoa: MSK eskala (Medeved, Sponheuer eta Karnik deituren lehen letrekin osatua).
Sumendiak
Lurraren barneko energiak lurrazalean eragiten dituen aldaketen beste eragile garrantzitsu bat sumendiak dira. Naturan gertatzen diren fenomeno bolkanikoen multzoari bolkanismoa deritzo.
Litosferaren barnealdeko zenbait lekutan, presio eta tenperatura handien eraginpean egoten dira arrokak. Ondorioz, arrokak fluido bihurtzen dira, eta masa goria osatzen dute, magma izenekoa. Masa hori silikatoz, gasez, lurrunez eta abarrez osatua dago, eta sumendiek isurtzen duten labaren antzekoa da.
Magmak inguruko arrokek baino dentsitate txikiagoa izaten du, eta, presioaren eraginez, lurrazalaren kanpoko aldera irteteko joera izaten du. Gorantz egitean, arroketan presioa egiten du. Ondorioz, arrokak arrakalatu egiten dira, eta magma gorantz ateratzen da.
Goranzko bide horretan, magma ez da beti iristen lurrazalaren kanpoaldera. Gehienetan, ez da lurrazaleraino iristen, eta magmazko poltsa, putzu edo ganberak osatzen ditu lurrazalaren barruan: ganbera magmatikoak edo magma-gordailuak. Hoztu ahala, magma-gordailuetako magmak aldaketa fisikoak eta kimikoak izan ditzake, eta tenperatura jaitsi eta magma erabat hozten denean, mineralez osatutako arroka magmatiko edo igneoak eratzen dira.
Oraindik hoztu gabe dagoen magmak lurrazalera ateratzeko bidea aurkitzen duenean, sumendiaren erupzioa gertatzen da. Sumendiak, beraz, material magmatiko bero-beroak kanpora isurtzen dituzten lurrazaleko guneak dira. Sumendiak kontinenteetan edo ozeanoetan egon daitezke, baina guztiek berdintsu funtzionatzen dute: barneko magma-gordailuetako edukia kanporatuz. Dena den, sumendi guztiak ez dira mota berekoak, eta horiek sailkatzeko, hainbat ezaugarri hartu ohi dira kontuan: isurtzen dute labaren likidotasuna, sumendien portaera…