geosfera

Meategiak

Mineralak eskuratzeko, gizakiak meategiak eraiki izan ditu. Meategiaz hitz egitean lur-azpian eraikitako zulo edo galeriez oroitzen garen arren, badaude meategi irekiak ere, harrobi deituak.

Euskal Herriko historian garrantzi handia izan dute meategiek. Erromatarrek jada, zilarra ateratzeko, Arditurriko meategien ustiapena hasi zuten Aiako Harriaren inguruan; geroago, burdina, blenda eta fluorita atera izan dira, 1984an meategia itxi zen arte.

Hala ere, Bizkaiko ezkerraldeko Triano mendien inguruko meategiek (Gallartan, Trapagan, Galdamesen…) izan dute eragin handiena Euskal Herriko gizartean eta ingurunean. Meategi horietan burdina ustiatzen zen eta berori izan da Bizkaiko garapen industrialaren motorra. Gaur egun itxita daude meategi guztiak eta paisaian eragindako aldaketak bakarrik geratzen dira:, Zugaztietan (Trapaga), adibidez.

Nafarroan ere ustiatu dira meategi batzuk XX. mendean, potasioz eta magnesioz osatutako mineralak ateratzeko, gehienbat. Nafarroako meategien garrantzi ekonomikoa ez da inoiz garrantzitsua izan eta gaur egun gehienak itxita daude. Eugin dago jardunean ari den meategi bat.

Harrobiak, berriz, oso ohikoak dira Euskal Herriko mendietan; harrobi horietatik eraikuntza-lanetan erabiltzeko arroka ateratzen da, gehienbat. Gaur egun, oraindik, harrobi askotan jarraitzen da lanean Añorgan, Ziordian, Markinan, Arrigorriagan edo Mañarian, beste askoren artean.

Geosfera Lur planetaren eremu solidoa da, arrokaz osatuta dago eta lurrazaletik planetaren erdiguneraino hedatzen da. Duen lodieragatik ―6.370 km gutxi gorabehera― zeharkako metodoak erabili behar izaten dira, barruko egitura aztertzeko. Metodo sismikoa da, zeharkako metodoen artean, erabiliena: lurrikaren uhinak interpretatuz, Lurraren barne-konposizioari buruzko ondorioen berri jakin daiteke.

Zientzialariak, geosferaren barnealdeko egitura aztertzerakoan, bi irizpidez baliatzen direnez, geosferaren barneko bi eredu daudela esan daiteke: eredu estatikoa eta eredu dinamikoa.

Geruzen azterketa kimikoa egin ondoren, geosferaren honako eredu hau, estatikoa, proposatu dute zientzialariek:

Lurrazala: Lurraren kanpoko geruza solidoa da; ozeano-azpian 6-12 km-ko sakonera du eta kontinente-azpian, 25-70 km-koa.
Mantua: Lurrazalaren azpian dago, eta 2.900 km-ko sakoneraraino hedatzen da; harri urtuak daude mantuan.
Nukleoa: Planetaren erdian dagoen geruza da; 2.900. km-tik 6.378. km-ra hedatzen da; nikela eta burdina dira nukleoaren osagai nagusiak.

Geosferaren eredu dinamikoa, aldiz, materialen portaera mekanikoan oinarritzen da. Alderdi askotan bat dator eredu estatikoarekin; hala ere eredu dinamikoak ondorengo lau geruza hauek bereizten ditu:

Litosfera: Kanpoko geruza elastikoa da, eta 75-100 km-ko sakoneraraino iristen da.
Astenosfera: Geruza plastikoa da, eta 350 km-ko sakonerara iristen da.
Mesosfera: Astenosfera ez den mantuaren gainerako zatia hartzen du geruza honek; 2.900 km-raino iristen da.
Endosfera: Barneko geruza da eta eredu estatikoko nukleoa bera da.

Metalak

Metalak elementu kimikoak dira. Kristal-egitura geometrikoak eratzen dituzte, eta beroaren eta elektrizitatearen eroale onak dira. Distira berezia, metal-distira, izaten dute, leuntzen (pulitzen) direnean batik bat.

Lurrazaleko arroka desberdinetako osagai izaten dira. Prozedura kimiko anitzen bitartez, metala gainontzeko ganga edo hondakinetatik bereiztea lortzen da.

Gogoratuko duzun bezala, arrokak mineral desberdinez osatuak daude. Bestalde, mineral bat elementu bakarrez edo gehiagoz osatua egon daiteke. Urrea, adibidez, egoera puruan dagoen minerala da (elementu bakarrez osatua) eta hematitea konposatu kimiko bat da (elementu bat baino gehiagoz osatua).

Metalak mineraletatik lortzen dira, erauzketarako hainbat prozedura erabili ondoren. Mineraletatik ateratako metalak lortu ondoren, operazio eta tratamendu ugari egiten zaizkie (prentsaketa, ijezketa, ebaketa, zulaketa…), eta horien bidez ematen zaie metalei erabiltzeko behar dituzten ezaugarri egokiak.

Gaur egun metalak eta metalezko tresnak ezinbestekoak egin zaizkigu gizakioi.

Beheko eskema horretan ikus dezakezu laburturik bi metalek (urrea, mineral purua; hematitea, mineral konposatua) gizakiontzat erabilgarri egin aurretik jasaten dituzten eraldaketak.

Mineralen ezaugarriak

Mineralen hiru ezaugarritan jarriko dugu arreta berezia: mineralen gogortasuna, kolorea eta magnetismoa.

Mineralen gogortasuna

Friedrich Mohs izeneko geologo alemaniarrak, 1822. urtean, asmatu zuen mineralak gogortasunaren arabera sailkatzeko era hau. Bertan, 1-etik 10-era doan eskala bat dugu eta zenbaki bakoitzari mineral ezagun bat dagokio, bere gogortasunaren arabera.

Hamar mineralez osatutako eskala hori erabiltzen da mineralen gogortasuna neurtzeko. Edozein mineralen gogortasuna jakin nahi badugu, eskalako mineral horiekin erkatzen edo konparatzen da, eta zeinen artean geratzen den ikusiz jakin genezake zein den mineral horren Mohs gogortasuna. Esate baterako, gogortasuna neurtu nahi diogun minerala topazioa baino gogorragoa bada baina korindoia baino bigunagoa, 8 eta 9 arteko gogortasuna izango du Mohs-en eskalan.

Mineralen kolorea

Mineralen kolorea ere garrantzitsua izan daiteke mineral hori ezagutzeko; adibidez, sufrea horia da, eta berezitasun horrek nabarmentzen du beste hainbat mineraletatik; igeltsua, berriz, zuria edo gorrixka izan daiteke…

Dena dela, mineral beraren koloreaz kanpo, beste zenbait behaketa egitea ere oso baliagarri gerta dakiguke mineral hori zein den ezagutzeko. Esate baterako, edozein mineral txikituz, puskatuz eta birrinduz sortzen den hautsaren koloreak informazio ugari eta minerala ezagutzeko bidea eskaintzen digu. Gauza bera gertatzen da mineral berak, hauts bihurtu gabe, zenbait gairen gainean idazten badu. Horrek ere mineralaren identifikazioa erraztuko digu, segur aski. Erne! Sarri askotan, sortutako hautsa edo egindako marra mineralaren kanpoko kolorearekin ez dator bat.

Mineralen magnetismoa

Ba al zenekien badirela burdina duten gorputzak erakar ditzaketen mineralak? Bada, bai. Halaxe da, eta ezaugarri horri, burdina erakartzeko gaitasunari, deitzen zaio magnetismoa. Mineral gutxi batzuen ezaugarria da magnetismoa, eta horien artean ezagunena magnetita izeneko minerala da. Magnetita erraz ezagutuko duzu, nahikoa izango da txintxeta edo iltze txikiak hurbiltzea…

Mineralen beste propietate batzuk

Aipatutako hiru ezaugarri nagusiez kanpo, mineralek badituzte beste hainbat ere. Kristalak osatzen dituzten mineralen artean, esaterako, garrantzitsua izaten da kristalen kanpoko forma: kuboa, prisma hexagonala… Horrez gain, interesgarria izan ohi da, mineralak sailkatzeko, distira duten ala ez ikustea, nola hausten diren (planoak jarraituz, era irregularrean…) eta beste hainbat ezaugarri aztertzea.

Mineralak

Arroken osagaiak dira mineralak, eta lurrazalaren zati garrantzitsu bat osatzen dute. Mineralek kristal itxura izan dezakete, baina ez beti. Kristalik gabeko mineralak ere badaude.

Lurrazaleko arroak asko hainbat mineralen nahasketa dira. Esate baterako, granitoa (arroka magmatikoa) hiru mineralez osatua dago: kuartzoa, mika eta feldespatoa.

Mineralek garrantzi handia dute gizakiontzat, gauza askotarako erabiltzeaz gain, hainbat gai (metalak horien artean) ateratzen baititugu mineraletatik. Batzuetan, gai horiek (metalak eta) mineraletan era puruan egon daitezke (urrea, kobrea…), baina gehienetan teknika bereziak erabili behar izaten dira mineraletatik ateratzeko.

Edozein mineral ezagutu ahal izateko bere ezaugarriez balia gaitezke: gogortasuna, kolorea, gardentasuna, magnetismoa, etab. Geologoek, aipaturiko ezaugarri horiek ez ezik, beste batzuk ere erabiltzen dituzte. Esate baterako, egitura, esfoliazioa, dentsitatea…

Arroka sedimentarioak

Tenperatura aldaketen, uraren, haizearen, jelaren, gizakiaren edo beste zenbait eragileren ondorioz meteorizatu edo aldatu, xehatu eta txikitu egiten dira mendietako arrokak. Arroka zati hauek maldan behera joan ohi dira, urek garraiaturik, gehienetan. Azkenean, sedimentatu egiten dira, nagusiki itsasoan. Jalkin edo sedimentu horiek pilatuz doaz itsasoaren hondoan, geruzak osatuz, eta gainean dituzten geruzen pisuak beheko sedimentuak trinkotu egiten ditu, eta denborarekin arroka sedimentarioak sortzen dituzte.

Oro har, arroka sedimentarioak hiru taldetan sailkatzen dira sedimentuen osagaien arabera, ondoko taulan ikusten den moduan.

Arroka mota hauek (sedimentarioak) paregabeko paisaiak eratzen dituzte. Horren adibide garbia dugu Zumaiako flysch-a. Zumaiako arroka sedimentario horietan argi eta garbi nabarmentzen dira sedimentazioko geruzak, eta kareharria eta hareharria nola txandakatzen diren geruza horietan.

Arroka metamorfikoak

Beste arroka batzuetatik eratorritako arrokei esaten zaie arroka metamorfikoak. Izan ere, tenperatura oso altuek edota presio handiek eraldatu egin ditzakete arrokak. Horrelako eraginen ondorioz eraldatutako arrokei metamorfikoak deitzen zaie.

Sumendi baten berotasunak, esate baterako, edozein arroka (bai sedimentario, magmatiko nahiz metamorfiko) alda dezake, metamorfizatu.

Buztin-harriek (sedimentarioak) jasaten duten presioa handia denean, gainean sedimentu-geruza asko dituztelako edo, eta tenperaturak ere altuak, arbelak (arroka metamorfikoak) eratzen dira.

Arroka ez buztintsuek, adibidez kareharriek (sedimentarioa) ere, presioaren eraginez antzeko eraldaketa-prozesua jasan dezakete. Presio eta tenperatura handiaren eraginpean kareharriak marmola (arroka metamorfikoa) eratzen du.

Arroka magmatikoak

Mantuko materialak oso tenperatura altuan eta presiopean egoten dira, eta magma izeneko harrimultzo urtua osatzen dute. Urtutako arroka horiek gora igotzeko, hau da, lurrazaletik kanpora irteteko joera dute pitzadura bat aurkitu eta sumendiak eratzen dituztenean. Mantutik igotako magma hori hozten denean, arroka magmatikoak eratzen dira.

Arroka magmatiko hauen artean, bi motatakoak aipa genitzake: bolkanikoak eta plutonikoak.

Arroka bolkanikoak

Arroka magmatiko batzuk lurrazaleko kanpoaldean eta bat-batean hozten dira sumendiaren ahotik irtendakoan. Horrela osatzen dira arroka bolkanikoak.

Arroka plutonikoak

Beste arroka mota batzuk, ordea, ez dira lurrazaleko kanpoaldean isuritako magmarekin osatzen. Kasu hauetan, magma lurraren barnean geratzen da, eta bertan poliki-poliki hoztu eta solidotzen. Horrela osatutako arrokei arroka plutoniko deritze, eta, askotan, kristal ederrak izaten dituzte arroka poliki-poliki hozten ari den bitartean osatuak.

Arroka motak jatorriaren arabera

Lurrazalaren funtsezko osagaiak dira arrokak. Arrokak ez dira beti begi bistaz ikusten paisaian, landaretza garatzen duen lur-geruzez estaliak egoten baitira behin baino gehiagotan. Baldintza gogorrak direla medio landaretzak garatzeko ahalmenik ez duen lekuetan bakarrik ikus daitezke begi bistaz lurrazaleko arrokak: mendietan (haizkorrietan), labarretan, errepideetako ezpondetan, eta abar.

Arrokek gure planetako zati solidoa osatzen dute. Horrez gain, beste hainbat tokitan ere badaude arrokak: Ilargian, beste planeta batzuetan; meteoritoak ere arrokak dira…

Arrokak mota askotakoak dira; adibidez, arroka mota ezagunak dira honako hauek: granitoa, kareharria, marmola, arbela…

Arrokak material solidoak dira ia beti. Petrolioa da solidoa ez den arroka bakarra. Baina arroken egitura (gogortasuna, kolorea…) hainbat eratakoa izan daitekeenez, eta beren eratzeko modua ere desberdina izan denez, hainbat arroka mota bereizten dira jatorriaren arabera, edo beren osakera dela medio.

Arrokak hainbat mineralez osatuak daude. Horietatik, mineral batzuek, funtsezkoak, ezaugarriak ematen dizkiete arrokei, eta besteak, osagarriak, ager daitezke edo ez, inguruaren edo arrokaren jatorriaren araberakoak baitira. Arroka mota bakoitzak bere ezaugarri bereziak izaten ditu.

Konparaketa ezagun batek arroka baino gogorragoa dio, eta horrekin adierazi nahi izaten dugu zerbait suntsiezina dela, arroka bezain gogorra eta iraunkorra; baina arrokarik gogorrenak ere etengabeko aldaketa naturalaren eraginpean daude, eta izotzak, urak edo haizeak arraila ditzake, edota sakonera handietan tenperatura altuek eta presio handiek eraldatu ere bai.

Lurrazalean gertatzen diren hainbat fenomenoren eraginez, zenbait arrokak presio gogorrak jasaten dituzte, eta presio horiek deformatu egiten dituzte. Presio horien eraginez tolestu egiten dira arrokak, eta hartzen duen egiturari tolestura deitzen zaio. Beste batzuetan, arrokak deformatu eta tolestu beharrean, hautsi egiten dira, pitzatu. Horren ondoren, hautsitako bi arroka zatiak desplazatzen badira, failak sortzen dira.

Jatorriaren arabera, edo beren osakera dela medio, hainbat arroka mota bereizten direla esan dugu lehen, eta guk orain arrokak sailkatzeko jatorria hartuko dugu irizpide nagusi bezala. Irizpide horren arabera, hiru talde nagusitan banatzen dira arrokak.