Etiketa: juduak

Erlijio-sinesmenak eta kulturak Erdi Aroan: judaismoa

Sorrera

Kristo aurreko 2.000 urtean Mediterraneoaren ekialdean bizi ziren tribu nomadei hebrearrak deitzen zitzaien. Egiptotik ihes egitean, Judean edo Judako basamortuan bizitzen jarri zirenean, judu deitzen hasi zitzaien. K.a. X. mende inguruan tribu haiek Israelgo Erresuma sortu zuten Palestinan. K.a. VII. mendera arte han egon ziren, baina handik aurrera, konkistatzaile asiriarrek, persiarrek, greziarrek eta, azkenenean, erromatarrek mundu osoan zehar sakabanarazi zituzten. Jainko bakarra, Yaveh, zela sinesten zuten.

Sinesmenaren oinarriak

Judaismoa erlijio monoteista da, hau da jainko bakarra onartzen duen sinesmen erlijiosoa, eta bere jarraitzaileak juduak dira.
Biblia liburuan oinarrituta, juduek Jainkoak aukeratutako herritzat dute beren burua. Beren arbasoek jainkoarekin itun bat egin omen zuten (kristauek Itun zaharra deitzen dutena), eta itun horren arabera, juduek Jainkoak Bibliako lehen bost liburuetan emandako arauak errespetatzeko konpromisoa dute. Hori da juduek sakratutzat jotzen duten legea, Tora bilduman jasoa.
Juduek ez dute apaizik, errabinoek legearen interpretazioa egiten dute, eta sinagogetan egiten den Toraren irakurketa eta otoitzak zuzentzen dituzte.

Juduen errituei eta ohiturei dagokienean, besteak beste
• Egunean hiru bider egiten dute otoitz.
• Ezin dituzte aldi berean esnea eta haragia hartu, ezta zenbait animaliaren okela jan ere, adibidez txerria, ez baitira purutzat jotzen. Haragia jan aurretik, behar bezala sakrifikatu behar da animalia (odol guztia atera behar zaio).
• Haurrei zirkunzisioa edo erdainkuntza egiten zaie, jaio eta zortzi egunera

Ospakizun nagusiak

• Juduen bizitza urteko eta egutegiko jai erlijiosoen arabera antolatzen da. Urtean zehar juduek ospakizun asko dituzte, baina garrantzizkoenak hauexek dira: Barkamen Handia; Etxolen jaia, Argien jaia, Zorteen jaia eta Pazkoa.
• Juduentzako asteko jai nagusia larunbata da. Egun horretan Jainkoak mundua egin eta zazpigarren egunean atsedenaldia hartu zuela gogoratzen dute juduek.
• Judaismoaren sinboloa sei puntako izarra da.

Juduen ekarpena

Erdi Aroan juduen garapen kulturalik garrantzitsuena lurralde musulmanetan gertatu zen. Judu askok garrantzizko lanak egin zituzten, jakintzen ezagutza sakona zutelako eta hizkuntza asko zekizkitelako: Al Andalusko erregeen sendagile, aholkulari, administrari, etab. izan ziren.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: gutxiengo baztertuak

Baziren beste talde batzuk, bereziki arrazoi erlijiosoak zirela medio, gizartetik at zeudenak. Gizarte kristau hartan, kristau ez zirenak eta sinesgabeak gizartetik kanpo edo gizarteko azken mailan zeuden, inolako eskubiderik gabe. Egoera horren ondorioz, mespretxuak eta erasoak ugari izaten ziren.

Juduak, noizbait egiazko fedea hartuko zutelakoan onartzen zituzten, eta aljama deituriko auzoetan bizi ziren. Jarduera bereziak egiten zituzten: lanbide liberalak zituzten (mediku, itzultzaile…), erregeen diru-biltzaile ere bai batzuk, edo diru-maileguak egiten zizkieten bai herritar xeheei bai diru beharrean zeuden jaunei edo erregeei ere, inoiz lukurreriara ere jotzen zuten (maileguz ematen zen dirutik ateratzen zen gehiegizko irabazia). Eliza katolikoak halako jarduerarik onartzen ez zuenez, juduek egiten zituzten garai hartan maileguak. Herritar xeheek gorroto zieten juduei, beste era batekoak zirelako, bai erlijioz, bai ohituraz. Txiroen bizkar aberasten zirela esaten zuten, eta, askotan, eliza katolikoak bultzaturik, gaitz guztien errudun egiten zituzten (ekaitzen, uzta txarren, izurriteen errudun). Horregatik, bereziki krisi garaian, pogromak edo haien auzoen kontrako erasoak ugari izaten ziren.

Juduen aljama ugari zeuden euskal hiribilduetan, Nafarroan bereziki. 1118an kristauek Tutera eskuratu zutenean, estatutu berezia eman zien Alfontso I.a Borrokalariak hango juduei. Tuterako foru berezi horretan, haien eskubideak eta betebeharrak zehazten ziren: erlijioa, jabetza, zuzenbide-eskubideak… XII. mendean, foru hura inguruko herrietako judu auzoetara zabaldu zen (Viana, Lizarra, Erribera…).

Juduak, euskal lurraldeetan ere artisautzan, merkataritzan, mediku-lanetan… aritzen ziren, erregearen gorterako zerga-biltzaile eta administrazio karguetan ere aritzen ziren. Erregeei maileguak ematen zizkieten diru-beharra zutenean.

Krisi-garaian Nafarroan ere juduen aurkako jarrerak bizi-bizian agertu ziren: 1328ko pogromak Lizarran, 1355-61ekoak Iruñean, Tuteran, eta Lizarran.

Nafarroaz gainera, beste lurralde batzuetan ere aljama garrantzitsuak sortu ziren, bereziki Gasteizen, Balmasedan, Arrasaten eta Seguran.

Musulmanei mairu deitzen zitzaien. Nafarroako hegoaldean ziren ugarien, garai batean mairuen esku egondako lurretan alegia (Valtierran, Arguedasen, eta, jakina, haiek IX. mendean fundatutako Tuteran). Zerga bereziak ordainduz gero, beren auzoetan aske bizitzeko aukera zuten. Artisau- eta nekazari-lanetan aritzen ziren, eta estatutu berezi batek mugaturiko eskubideak zituzten.

Kristau ez ziren beste erlijio batzuetako taldeekiko harremanak onak izan ziren XII. eta XIII. mendeetan. Erregeak babes berezia ematen zien, eta juduekiko zuen harreman ona nabarmen erakusten zuen. Hala ere, ikusi dugun bezala, XIV. mendean, eliza katolikoak bultzatuta, juduen aurkako mugimenduak zabaldu ziren, eta 1517an Nafarroatik ere kanporatu egin zituzten, Gaztela eta Frantziaren presioaren ondorioz.

Erdi Aroan lurralde musulmanak gizarte hiritarrak zirela esan daiteke, batez ere garai hartako Europarekin konparatzen baditugu. Hiri haien gunea medina gune gotortua zen. Horren inguruan antolatzen zen hiria, auzotan banatutako inolako ordenarik gabeko kale estuen sarea. Hirietan bi motatako eraikin publikoak zeuden: batetik, eginkizun erlijiosoa zutenak, meskitak, eta bestetik herri xehearentzako bainuetxeak.

Erdi Aroan erlijio-sinesmenak eta kulturak: islama

Sorrera

Erlijio musulmana Mahomak fundatu zuen VII. mendean. Bilakaera erlijioso luzea izan zuen. K.o. 610ean, tradizioaren arabera, Gabriel goiaingeruaren ikuskaria izan zuen, eta hark Jainko bakarraren (Ala, arabieraz) berri munduan zehar zabaltzeko agindu zion. Ordutik aurrera, Mahomak lan horri ekin zion, eta bere sinesmena liburu batean bildu zuen, Korana liburuan. Arazo handiak izan zituen Mekako agintariekin, eta 622an ihes egin behar izan zuen handik. Musulmanentzat ihes hura, hejira deitzen dutena, beren aroaren hasiera da eta, beraz, egutegi musulmanaren hasiera.

Sinesmenaren oinarriak

Erlijio monoteista da, hau da, jainko bakarraren izatea onartzen duen sinesmen erlijiosoa, eta bere jarraitzaileak musulmanak dira. Musulmanen liburu santua Korana da. Islamak ez du apaizgorik, mullah eta aiatola izenez ezagutzen ditugunak ez dira apaizak, agindu erlijiosoen interpretazioan adituak baizik. Erlijio-ospakizunak meskitetan egiten dituzte.
Musulman sinestedunek Jainkoari mendekotasun osoa zor diote eta bost betebehar dituzte:

  • Jainkoa bat bakarra (Ala) eta Mahoma haren profeta dela aitortzea,
  • Egunero bost aldiz otoitz egitea Mekara begira jarrita,
  • Limosna ematea,
  • Ramadan garaian baraualdia egitea eta bizitzan behin, Mekara erromes joatea.
  • Eguneroko bizitzako hainbat arlotan mugak dituzte: txerrikia jateko eta alkohola edateko debekua, emakumearen mendekotasuna…

Ospakizun nagusiak

  • Ohiturei eta bizimoduari dagokionean, ostirala dute asteko egun nagusia.
  • Bi une garrantzitsu dituzte, bat ramadana (ilargiaren araberako egutegiko bederatzigarren hilabetean Sawn deritzon baraua egiten dute) eta bestea sakrifizioen jaia. Sakrifizioen jaian, familia bakoitzak bildots bat hil eta jan behar du.
  • Islamaren sinboloa ilgora da.

Kulturan ekarpenak

Gaurko ikuspegitik aztertuta, Erdi Aroko zientzia musulmana Europan XVI. mendetik aurrera garatu zen zientziaren aitzindari izan zen. Izan ere, zientzialari musulmanek ia arlo guztietako oinarriak jarri zituzten. Medikuntza izan zen musulmanek landu zuten arlo zientifiko nagusia. Sendagile musulmanek gaixotasun asko deskribatzeaz gain kirurgia ere landu zuten eta haiek izan ziren anestesikoak erabiltzen lehenak.

Astronomiari dagokionez, eguzkiaren, ilargiaren, planeten eta izarren mugimenduak ezagutzeko aurrerapauso nabarmenak egin zituzten. Hori haientzat garrantzitsua zen, musulman guztiek jakin behar baitzuten noiz izango zen Ramadana, eta eguneko ordutegia ere ezagutu behar zuten, ordu jakinetan Mekara begira otoitz egiteko.

Matematika arloan, gure gaurko zenbakiak (1, 2, 3…) Indiatik hartu, moldatu eta mundu osora hedatu zituzten eta, bestetik, haiek asmatu zuten 0 zenbakia ere.

Era berean, fisikan, kimikan edo filosofian ekarpen garrantzitsuak egin zituzten. Herri musulmanek eguneroko bizitzan eragin handia zuten hainbat asmakuntza teknikoaren aitzindari izan ziren. Beren ekonomiaren oinarria nekazaritza zenez, eta haien lurraldeetan uraren hornidura arazo handiak zituztenez, ureztatze teknikak landu zituzten: ubideak, putzuetatik ura ateratzeko sistemak…