Etiketa: kanpo-eragileak

Euri-urak bilduz doazen neurrian, ibaia sortzen dute. Ibaiak egiten duen ibilbidean hiru zati bereizten dira: goiko ibilgua, erdikoa eta behekoa. Ibaiaren zati bakoitzean beren beregizko prozesu jakinak nagusitzen dira.

Goiko ibilgua: Ibaien hasierako zatia da. Sorburua, gehienetan, mendietan izaten denez, ibaiak aldapa handia jaitsi behar du eta urak, ibilgu honetan, energia handia izaten du. Higadura mekanikoa da tarte honetan nagusitzen den prozesua; higadura hau, gainera, ubidearen hondoan egiten denez, gehienbat bertikalki, V itxurako bailara estuak sortzen dira. Zenbat higatu ubidea, bailara estuagoak edo zabalagoak sortuko dira, alboetako pareten materialak erakus lezakeen gogortasunaren arabera. Goi-ibilguko erliebe ikusgarrienak arroilak eta ur-jauziak dira.

Erdiko ibilgua: Ibaiaren malda txikituz doan neurrian, ura abiadura galduz joaten da eta, horrekin batera, higatzeko gaitasuna ere murriztu egiten da. Zati honetan higakinen garraioa da nagusitzen den prozesua. Garraiatzean, sedimentuek harrien kontra jotzen dutenez etengabe, higakinak biribildu egiten dira eta forma biribileko errekarriak sortzen dira. Erdiko ibilguan bailarak gero eta zabalagoak izaten dira eta higakinak sedimentatzen hasten dira; hemen sortzen dira lehen meandroak ere.

Beheko ibilgua: Ibaiak, itsasora hurreratzean, abiadura galtzen du, jaisten duen aldaparen malda are eta txikiagoa izaten delako. Sedimentazioa da tarte honetako prozesua nagusia. Sedimentu horiek direla bide, ibai ertzetan nekazaritzarako ezin hobeak diren lautadak agertzen dira, uholdeak sortzen diren bakoitzean sedimentu berriz elikatzen direnak. Tarte honetan ikusten diren egitura ohikoenak meandroak eta alubioi-terrazak dira; edota, ibaia itsasoratzerakoan, deltak eta estuarioak.

Itsasoa da kostaldeko erliebea aldatzen duen eragile garrantzitsuena. Honek ere, gainerako kanpo-eragileen antzera, materiala higatu, garraiatu eta sedimentatu egiten du. Itsasoak erliebearen aldaketan duen eragina nolakoa den ulertzeko, kontuan hartu behar da ozeanoak direla planetako ur-masa handiena eta, horrez gain, etengabe mugitzen ari direla, Eguzkiaren eta Ilargiaren erakarpen-indarren eraginez.

Itsasoaren mugimendu horien artean, hiru aipatuko ditugu hemen: olatuak, mareak eta itsaslasterrak.

Olatuak

Glaziarrak urte osoa urtu gabe irauten duten eta mugitzen ari diren izotz-ibaien gisakoak dira. Nahiz eta urtean zentimetro edo metro gutxi batzuk mugitu, higatzeko gaitasun handia dute, mugitzen dena izotz-masa handia delako.

Bi motatako glaziarrak daude. Ezagunenak mendiko glaziarrak dira, baina Antartikako eta Groenlandiako lautadetan ere sortzen dira lautadetako glaziarrak.

Mendiko glaziarren sorreran, zirkua dugu oinarri; izotza pilatzen den lekua da zirkua, eta forma zirkularreko bailara-modukoa izaten da; izotzak zirkutik gainezka egiten duenean, maldan behera mugitzen hasten da astiro-astiro; horrela, sortzen da izotz-mihia. Mugitzen ari den izotz horrek higatu egiten du glaziarraren azpialdeko materiala eta, denbora joan ahala, U itxurako bailara zabalak sortzen ditu.

Glaziarrak mihiaren aurrean eramaten du, arrastaka, higatutako materialen zati bat; horrek glaziarraren muturreko morrena sortzen du. Alboetan higatutako materialek, berriz, alboko morrenak sortzen dituzte.

Gaur egun, mendi garaien edo poloen inguruan soilik aurki daitezkeen arren, antzina Euskal Herrian ere aurki zitezkeen. Belaguako bailara, adibidez, glaziar batek sortutakoa da. Oro har, planetako glaziar gehienak txikiagotzen ari dira, hego-hemisferioko glaziar batzuk izan ezik.

Lurraren gainetik doan ur kopurua planetako ur guztiaren zati txiki bat besterik ez bada ere, berau da eragile nagusietako bat da erliebea sortzeko garaian, higatzeko eta garraiatzeko duen gaitasun handiagatik.

Landaretza urria den lekuetan edo landaretzarik gabekoetan, urak filtratzeko zailtasun handiagoak izaten ditu, materialaren berezitasunagatik. Halakoetan, uharrak sortzen dira. Uharretan urak abiadura handia hartzen du eta lurzorua (landareek eta haien sustraiek babestu gabea, solte eta estalkirik nahiz babesik gabea) oso erraz higatzen du. Bide horretatik, desertifikazio-prozesua eragiten dute ur askeek.

Horren adibide dira Bardeetako lurrak: hango magalak uharrek sortutako lubakiz edo karkabaz beteta daude. Higatutako material hori magalaren azpiko lautadetan pilatuz joaten da, eta lurzoru aberatsagoa sortzen da han.

Lurzoruaren osagaien artean harri bigunak nagusi diren lurretan, harri gogorren bat egonez gero tartean, higagaitzagoa denez, babestu egiten du azpiko lurra. Horregatik, tximinia-itxurako egitura bereziak sortzen dira, Bardeetako Castel de Tierraren modukoak.

Landaretza dagoen tokietan ura errazago iragazten da: sustraiek lurzoruko lurrari eusten diote eta ez da gertatzen hainbesteko higadurarik.

Kanpo-eragileak lurrazalari kanpoaldetik forma ematen dioten elementuak dira; garrantzitsuenak ura eta haizea dira. Kanpo-eragileen ezaugarri nagusia mugimendua da. Urak eta haizeak ere gisa horretako prozesuak abiarazten dituzte lurrazalean aldaketak sorrarazten dituztenean: lehendabizi, higatu edo meteorizatu; ondoren, garraiatu; eta azkenik, sedimentatu.

Higadura eta meteorizazioa

Prozesu hau jatorrizko materiala apurtzean hasten da; apurketa hori bi modutara edo bi bidetatik gerta liteke: higadura edota meteorizazioa.

Higadura eragileren batek jatorrizko harria marruskadura bidez apurtzean gertatzen da. Urak eta haizeak, mugitzean, hainbat materialen kontra talka egin lezakete eta, horretan gertatzen den marruskaduraren ondorioz, apurtu egiten dute materiala.

Meteorizazioa gertatzen denean, aldiz, eragileak ez dira mugitzen, inguruko baldintzak aldatzen dituzte, baizik, eta horien ondorioz apurtzen da harria.

Meteorizazio-prozesu nagusiak tenperatura-aldaketa bortitzengatik eta uraren disolbagarritasunagatik gertatzen dira.

Tenperatura-aldaketa bortitzak gertatzen direnean, bi eratara gerta daiteke meteorizazioa:

·         Harriak jasaten dituen tenperatura-aldeek leherrarazi egiten dute harria (hori basamortuetan gertatzen da gehienbat).

·         Ura harri barruan izozten da, zulo eta arrakaletan, eta uraren bolumena, izoztean, handitu egiten denez, harria zarta dezake.

Uraren disolbagarritasun handiak ere eragiten du meteorizazioa: meteorizazio kimikoa, zehazki. Izan ere, urak material askotarikoak disolbatzen ditu; adibidez, kareharria.

Materialen garraioa eta sedimentazioa

Harria higatu edo meteorizatu ondoren, higakinak garraiatu egiten dira. Garraiatzaile aipagarrienak lehen aipatu ura eta haizea ditugu.

Garraio-materialak pausatzean gertatzen da sedimentazioa, garraiatzaileek (ura eta haizea) energia galdu ahala, materialak sedimentatu egiten baitira.

– Garraiatzailearen energia gero eta txikiagoa denez bidean, sedimentuak pisuaren arabera jalkitzen dira: higakin astunenak dira lehenengo sedimentatzen direnak, eta arinenak dira, berriz, garraiatze horretan urrutien iristen direnak.

Urak, egoera fisikoaren arabera, era bat baino gehiago ditu materialak higatzeko; higa dezake, esaterako, glaziar gisa agertzean, lurrazalean ur aske gisa egonik, ibaien edo itsasoen eraginez, edo lurpeko ur gisa: kasuan kasu, erliebe-mota bat edo beste sortuko du.

Uraz eta haizeaz gain, bizidunak ere kanpo-eragiletzat har daitezke, materialak higatzeko, garraiatzeko eta sedimentatzeko gaitasuna dutelako. Bizidun guztien artean, gizakia bihurtu da eragilerik garrantzitsuena, garatu duen teknologiari esker, erliebeak eta paisaiak aldatzea lortu baitu eraikuntza erraldoiak, komunikabide berriak, etab. eraikitzean.