Etiketa: lurra

Lurraren eremu magnetikoa

Lur planetari dagokionez, magnetosfera termosferan dagoen geruza bat da. Atmosferaren kanpokoena den geruza da, hots, lurrazaletik urrutien dagoena.

Geruza honen izenak Lurraren eremu magnetikoari egiten dio erreferentzia. Eremu honek eguzkiaren erradiaziotik babesten gaitu, elektrikoki kargatutako partikulak (elektroiak eta protoiak) desbideratuz. Eguzkiaren erradiazioari eguzki-haizea deitzen zaio eta honen eraginez, Lurreko eremu magnetikoa ez da erabat simetrikoa: eguzkiaren alderantz dagoen zatia txikiagoa da eta atzeko zatiak hainbat eta hainbat kilometroko buztana osatzen du, eremu magnetikoari kometa itxura emanez. Partikula batzuk Lurrera iristea lortzen dute poloetan: aurora borealak (ipar poloan) eta aurora australak (hego poloan) sortzen dira hauen eraginez.

Lurraren eremu magnetikoa (edo eremu geomagnetikoa) Lurraren nukleotik eguzki haizearekin topo egin arteko eremu magnetikoa da. Eredu dipolar erregular baten arabera adieraz daiteke, eta Lurraren erdigunean eta errotazio ardatzari buruz pixka bat okertua (11°) legokeen barra imandu batek sortuko lukeen eremuaren antzekoa litzateke. Horregatik polo magnetikoak ez datoz guztiz bat polo geografikoekin. Gaur egun, ipar polo edo iparburu magnetikoari 78° 30’ ipar latitudean eta 69° mendebal longitudean dagoen puntua dagokio, ipar-mendebaleko Groenlandian, eta hegoburu magnetikoari, berriz, 78° 30’ hego latitudean eta 111° ekialde longitudean, Antartikan, dagoen puntua.

Historian zehar Willian Gilbert fisiko eta filosofoak 1600. urtean Lurra eta imanen arteko antzekotasunak aipatu zituen, eta dagoenekoz garai horretan aurreneko iparrorratzak erabiltzen ziren ere.

Lurraren eremu magnetikoaz baliatzen diren adibide batzuk aipa genitzake:

1.      Iparrorratzak ipar eta hego geografikoen arteko lerroaren norabidea adierazten du, baina orratzak, egia esan, ipar magnetikoa seinalatzen du.

2.      Saguzarren iparrorratza. New Jersey-ko Princeton Unibertsitatean egin duten ikerketa batean ikusi dutenez, saguzar arre handia Eptesicus fuscus) Lurraren eremu magnetikoaz baliatzen da orientatzeko. Ondorio horretara iristeko, saguzar-talde bat bere ohiko gordelekutik 20 kilometrora eraman zuten. Saguzarrak banaka askatu, eta ikusi zuten saguzar guztiak bueltatu zirela gordelekura arazorik gabe. Ondoren, Lurrarena ez zen eremu magnetiko batean jarri zituzten. Saguzar batek ere ez zuen lortu gordelekura iristea. Eremu magnetiko artifizial horretatik atera eta denbora gutxira, ordea, berriro orientatu eta gordelekurantz abiatu ziren.

Diapiroa

Arroka sedimentarioetan, azpian kokatutako material bigunek intrusioak egitean sortzen diren egitura geologikoak dira diapiroak. Material bigun horiek gatzak (NaCl, KCl, CaCl2, CaSO4…) eta buztinak izan ohi dira. Material bigunen gainean geruza berriak metatzean edo orogenia-mugimenduek egindako presioengatik, material bigunak failetan bildu eta haietatik kanporatzen dira eta diapiroa sortzen dute, horrela.

Diapiroek zerikusi handia izan dute jarduera ekonomikoarekin: historikoki diapiroetatik eskuratu dira, izan ere, gatza, igeltsua eta eskaiola bezalako lehengaiak. Gaur egun ere garrantzi handia dute petrolioaren eta gasaren tranpa gisa funtzionatzen dutelako; hau da, egitura hauetan dauden geruza iragazgaitzen azpian gas- eta petrolio-poltsak bildu daitezkeelako.

Zumaiako flysch-a

Euskal Herriko kostaldea itsas azpian egon zen milioika urtez: arro sedimentario bat zen eta han metatzen ziren gaurko gaztelar mesetako lurretan higatzen ziren materialak. Mesozoikoan zehar, bereziki, material gogorrak eta bigunak sedimentatu ziren txandaka.

Geruzaz geruza pilatutako material horiek, orogenia-mugimenduen eraginez, erabat bertikalean jarri ziren zenbait lekutan eta azaleratu, Zumaia inguruan, adibidez. Inguru horietan geruzek duten posizio bertikalari esker, duela 110 milioi urtetik orain 50 milioi urte arteko informazioa erakusten duten liburu ireki baten gisa gelditu dira: arroka-geruza bakoitzak, zehazki, garai bateko informazioa ematen du. Horrez gain, dinosauroen amaiera ekarri omen zuen ustezko meteoritoaren arrastoak ere aurkitu dira Zumaiako Algorriko hondartzan dagoen geruzetako batean. Hain zuzen, geruzak aztertzeko erraztasunak eta Mesozoikoaren amaieran eroritako meteoritoaren arrastoak erakartzen ditu hainbat zientzialari Zumaiako flysch-a ikertzera.

Neogenoa (23,3-1,6 m.u.)

Zenozoikoaren bigarren periodoa da. Neogenoaren eta Paleogenoaren arteko muga ez dago oso ongi zehaztua, tarte horretan ez zelako eman inolako gertaera berezirik. Neogenoan zehar, bai ugaztunek eta bai hegaztiek ere garapen handia izan zuten. Periodo honetan elkartu egin ziren Hego Amerikako eta Ipar Amerikako kontinenteak. Aro honetan, halaber, agertu ziren hominidoek ere. Bizidun horiek, beste hainbat gauzaren artean, bi hankatan ibiltzeko gaitasuna garatu zuten. 

Paleogenoa (65-23,3 m-u.)

Zenozoikoaren lehen periodoa da. Kretazeo amaieran gertatutako desagerpenaren ondoren, ugaztunek garatzeko aukera izan zuten, eta, horretaz baliatuta, Paleogenoan zehar garatu ziren ugaztun modernoak. Ugaztun horien artean aurkitzen dira lehen primateak: gizakiok eta tximinoek elkarrekin dugun arbasoa.

 

Zenozoikoa

Zenozoikoa duela 65,5 milioi urtetik gaurdaino luzatzen da, eta hiru periodotan zatitzen da: Paleogenoa, Neogenoa eta Kuaternarioa.

Kontinenteak gaur duten posizioa hartuz joan ziren eta mugimendu horrek orogenia alpetarra sortu zuen. Horren eraginpean, Indiak Eurasiarekin talka egin eta Himalaia sortu zuen, esate baterako. Afrikako plakak eta Eurasiakoak talka egin zutenean, bestalde, Mediterraneo itsasoa itxi eta Pirinioen, Alpeen, Balkanen, Kaukasoren eta beste hainbat mendikateren sorrera ekarri zuen.

Bizidunei dagokienez, Mesozoiko amaieran gertatutako desagertzearen ondoren, hainbat bizidunek eboluzionatzeko aukera izan zuten. Zenozoikoan ugaztun ugarik eboluzio handia jasan zuten.Era horretan agertu ziren lehen hominidoak ere; horregatik Zenozoikoa, askotan, ugaztunekin lotu ohi da. Ugaztunez gain, hegazti eta landare loredun ugari ere agertu ziren eboluzio-bide beretik. Hala ere, ezin genezake ahaztu intsektuak izan direla, bai espezie-kopuruaren eta bai biomasaren ikuspuntutik, gehien ugaritu diren animaliak.

Kretazeoa (145,6-65 m.u.)

Mesozoikoaren azken periodoa da: narrasti erraldoiak eta dinosauro ezagunenak bizi ziren garaia. Landareei dagokienez, lehen landare angiospermoak (benetako loredunak) agertu ziren; hau da, lorearen baitan babesturik dagoen obuluaren bidez ugaltzen diren landareak.

Hala ere, Kretazeoko gertaera nagusia ez da bizi-forma berrien sorrera, hainbat espezieren desagerpen masiboa baino; izan ere, beste bizidun askoren artean, periodo honetan dinosauroak desagertu ziren.

Hainbat teoria dago desagerpen horren arrazoiei buruz. Onartuenetako bat dio asteroide batek Lurraren kontra (dirudienez Yucatángo penintsulan) egindako talkak eragin zuela. Talkaren ondorioz gertatu zen klima-aldaketak eragin zuela uste da aipatu desagerpen masibo hori. Talkaren ondorio ugarien artean, atmosferan barreiatutako iridioa da aipagarriena; hau da, une jakin batean atmosferako iridio-kontzentrazioa handitu egin zen eta kretazeoaren amaierako geruzetan ingurukoetan baino iridio gehiago dago; sedimentario hori Zumaiako flysch-ean ikus daiteke.

Jurasikoa (208-145,6 m.u.)

Mesozoikoaren bigarren periodoa da. Jurasikoa ezaguna da dinosauroak ugari zirelako: ekosistema lehorretako nagusi egin ziren. Dinosauroez gain, lehen hegaztiak eta ugaztun txiki batzuk ere (gaur egungo arratoi txikien antzekoak) agertu ziren lehorrean. Itsasoan, berriz, lehia bizia zegoen gaurko marrazoen arbasoen eta narrastien artean.

 

Triasikoa (245-208 m.u.)

Mesozoikoaren lehen periodoa da. Triasikoan bizi-formen beste eztanda bat gertatu zen: Permiarreko desagerpenen ondoren izandako hutsuneak betetzeko sortu ziren aukera berriek ahalbideratu zuten. Animaliei dagokienez, narrastien garaia hasi zen eta, horien artean, lehen dinosauroak agertu ziren. Landareei dagokienez, koniferoak (landare gimnospermoak) asko garatu ziren Triasikoan zehar.