Etiketa: lurra

Mesozoikoa

Mesozoikoa orain 245 milioi urte hasi eta duela 65 milioi urte amaitu zen. Hiru periodotan zatitzen da: Triasikoa, Jurasikoa eta Kretazeoa.

Geologiaren ikuspegitik, Paleozoikoaren amaierako aktibitatearen ondoren, Mesozoikoarekin batera, garai lasaiagoa iritsi zen. Pangea superkontinentea apurtzen hasi zen; hasiera batean, bi zatitan: Laurasia iparraldean eta Gondwana hegoaldean. Ondoren, Ipar Amerika eta Eurasia banandu ziren Laurasiatik; baita Hego Amerika, Afrika, India, Australia eta Antartika ere, Gondwanatik. Mesozoikoaren amaieran, Hego Amerikako plakak talka egin zuen Nazcako plakarekin, eta Andeetako mendilerroa sortu zen.

Bizidunei dagokienez, Mesozoikoa narrastien eta dinosauroen garaia izan zen, nagusiki; baina lehen ugaztunak eta hegaztiak ere sortu ziren; bai eta landare-espezie berriak ere. Narrasti erraldoiek eta dinosauroek kontinente guztiak kolonizatu zituzten. Meteorito erraldoi baten erorketak, uste denez, Mesozoikoaren amaierako desagertze handia ekarri zuen: beste espezie askoren artean, dinosauroen eta narrasti erraldoien erabateko desagerpena.

Mesozoikoan zehar, ia Euskal Herri osoak urpean jarraitu zuen, eta inguruko kontinenteetan higatutako materialen sedimentazio-gune izaten. Mesozoikoaren hasieran sedimentatutako materialen artean, garrantzi berezia eduki zuten gatzek, horiek osatu baitzituzten, izan ere, geroago diapiroak. Mesozoikoaren amaierako sedimentazioaz bat, gaur egun ezagutzen ditugun egiturak sortzen hasi ziren. Sakonera txikiko zonetan, sedimentatu egin zen gaur egun uren banalerroa diren mendietako kareharria. Sakonera handiko lekuetan, berriz, material bigunak eta gogorrak sedimentatu ziren txandaka, eta gaur egun ezagutzen ditugun flysch deituriko egiturak sortu zituzten.

Euskal Herriko erliebea erdibitzen duten mendiak (Aralar, Aizkorri, Gorbeia…) Mesozoikoan sedimentatutako kareharriz osatuta daude.

Permiarra (290-245 m.u.)

Paleozoikoaren azken periodoa da, seigarrena. Garai honetan, hainbat espezieren iraungitzea gertatu zen, eta, beste askoren artean, trilobiteak desagertu ziren. Horregatik, fosildutako trilobiteen presentziak kasuan kasuko harri hori Paleozoikoan sortu dela adierazten du. Lehorrean, Devoniarrean agertutako landare gimnospermoak ―loredunak eta obulu biluzikoak― ugaldu egin ziren eta orduz gero, garoak eta antzeko beste zenbait landare baino garrantzitsuagoak izan dira.

Karboniferoa (362,5-290 m.u.)

Paleozoikoaren bosgarren periodoa da. Lehorreko ekosistemetan garo erraldoiek osatutako basoak sortu ziren. Landare horiek dira gaur egun erabiltzen dugun ikatzaren jatorria. Animaliei dagokienez, lehen narrastiak agertu ziren, eta anfibioak ziren abere-espezie ugariena. Itsasoan, berriz, aurreko periodoetan baino txikiagoa egin zen trilobitearen presentzia; arrainei dagokienez, berriz, gaur egungo arrainen antz handia zuten.

 

Devoniarra (408,5-362,5 m.u.)

Paleozoikoaren laugarren periodoa da. Devoniarrean agertu ziren lehorreko lehen landare gimnospermoak; hau da, obulu biluziko loreen bidez ugaltzen ziren landareak. Lehorrean, bestalde, lehen animaliak ere agertu ziren: anfibioak eta intsektuak, hain zuzen. Itsasoan handitu egin zen arrainen aniztasuna.

 

Ordoviziarra (510-439 m.u.)

Paleozoikoaren bigarren periodoa da. Trilobiteak ziren itsasoko bizidun nagusiak, baina, horiez gain, lehen arrainak ere agertu ziren; bai eta zona lehorretan goroldioaren antzeko lehen landareak ere. Eremu lehorretako landareok, bizirauteko, estrategia berriak garatu behar izan zituzten: zutik mantentzeko ahalmena, adibidez, eta ura gordetzeko gaitasuna.

 

Kanbriarra (570-510 m.u.)

Paleozoikoaren lehen periodoa da. Horretan gertatu zen Kanbriarreko bizi-eztanda: denbora tarte laburrean bizitza-mota ugari agertu ziren: besteak beste, lehen itsas ornodunak eta, horien artean, Paleozoiko osoaren adierazgarri izango den trilobitea. Kanbriarrekoak dira baita lehen moluskuak eta algak ere.

Paleozoikoa

Paleozoikoa duela 570 milioi urte hasi eta orain 245 milioi urte amaitu zen. Beste hitzetan, Paleozoikoa hasierako superkontinente baten apurketakoan hasi zen eta Pangea superkontinentearen sorreraz amaitu. Paleozoikoa honako periodo hauetan banatzen da: Kanbriarra, Ordoviziarra, Siluriarra, Devoniarra, Karboniferoa eta Permiarra.

Paleozoikoko gertaera garrantzitsuena, ikuspegi geologikotik, Pangea superkontinentearen sorrera da; prozesu hori emateko, kontinenteen arteko talkak gertatu ziren, baita hainbat orogenia-mugimendu ere; horietatik ezagunena hertziniar orogenia da.

Paleozoikoaren hasierako bizidunak bakterioak, algak eta uretako izaki zelulanitz batzuk ziren. Paleozoiko bitartean Kanbriarreko bizi-eztanda gisa ezagutzen den fenomenoa gertatu zen eta, aroa amaitzerako, hainbat motatako bizidun ugari agertu ziren; hau da, ikuspuntu geologikotik, une batean bizidun zelulanitz ugari agertu ziren. Paleozoikoa amaitzerako, landareek eta narrastiek kolonizatuta zeuzkaten kontinenteak.

Paleozoikoko fosilen artean, badago bat oso berezia dena: trilobitea. Abere hau Paleozoikoan bakarrik bizi izan zenez, horrelakoren bat sedimentu-geruzaren batean aurkituz gero, geruza hori datatzeko erabiltzen da. Garai bakarrean bizi izan diren horrelako fosilak fosil gidari izenez ezagutzen dira.

Euskal Herriari dagokionez, Paleozoikoaren erdian azaleratu ziren lehen lur-eremuak, gaur egun Pirinioak hasten diren eskualdeetan: Aiako Harria, Aldudeko eta Kintoko mendiguneak.

Lurraren historia

Ez da izan erraza gertatu Lurraren sorrera nolakoa izan zen jakitea; izan ere, jadanik ez baita geratzen hasiera-garaiko aztarnarik. Aldiz, Ilargian eta meteorito batzuetan aurkitu dira eguzki-sistema sortu zen garaiko arroka batzuk, orain 4.500 milioi urte gutxi gorabehera sortutakoak. Hori horrela, astrofisikoek ondorioztatzen dute eguzki-sistema osoa garai berean sortu zela, eta Lurrak ere 4.500 milioi urte inguru dituela.

Lurraren sorrera

Big Bang-aren ondoren, barreiaturik zegoen materia biltzen eta astroak sortzen hasi ziren. Lur planeta ere Eguzkiaren inguruan biran zebilen materiala biltzean sortu zen. Hasiera batean, bildutako materia guztia urtuta zegoen:

  • Talken energia bero bihurtu zelako.
  • Planetaren barruan gertatzen ziren erreakzioek askatutako energiagatik.

Tenperatura jaisten hasi zenean, lurrazala sortzen hasi zen pixkana, harriak solido bihurtuz joan zirelako. Hala ere, badira garai horretako bi gauza, kontuan hartu beharrekoak: lurrazala oso fina zela oraindik eta barne-eragileek, sumendiek batez ere, aktibitate handia zutela. Lur planetako ur guztiak, beraz, lurrunduta jarraitzen zuen artean, tenperatura 100 ºCtik gora mantentzen zelako. Tenperatura 100 ºCtik jaitsi zenean, ur-lurruna likidotzen hasi zen eta uraren zikloari bide eman zion. Lehen bizidunak uretan sortu zirenez, ondoriozta dezakegu Lurrean ez zegoela inolako bizitzarik lehenago.

Lurraren adina

Lurrak, lehenago esan dugunez, 4.500 milioi urte dituela uste bada ere, gaurdaino aurkitu diren harri zaharrenak, Groenlandian aurkituak, orain 3.800 milioi urte sortutako harri metamorfikoak dira. Harri metamorfiko horien jatorria beste harri sedimentario batzuk direnez, lurrazala orain 4.000 milioi urte inguru sortu zela kalkulatzen da. Pentsa litekeenez, hasieran sortutako harri gehienak eraldatu egin dira. Horregatik aurkitu dira Lurraren sorrera-garaiko edo denbora haren inguruko hain arrasto gutxi: harrien zikloa jarraituz, desagertu egin direlako, hain zuzen, zaharrenak.

Baina nola ziurta daiteke harri horiek 3.800 milioi urte dituztela eta ez 200 edo 1.900 milioi urte? Harriek zenbat urte dituzten jakiteko, horien datazioa egiten da eta, horretarako, harrien erradioaktibitatea neurtzen da. Harrien neurketak egiteko gehien erabiltzen den substantzia erradiaktiboa uranio-238 da. Datatu beharreko materiala organikoa denean (harriak bezain zaharra ez, beraz), karbono-14 atomo erradiaktibo kopurua neurtzen da.

Garai berriagoetara hurbilduz goazen heinean, informazio gehiago eskuratzeko aukera dago. Informazio gehiena harri sedimentarioetan aurkitzen da: harrien sorrera-baldintzei buruzko informazioa, (non eta nola sortu diren) lortzen da, batetik; eta, bestetik, harri horietan aurkitzen diren fosilek ematen dutena. Sedimentuak, berez, geruzaka pilatzen direnez, kronologiaren arabera antolatuta daude eta horietatik garai bakoitzari buruzko informazioa lortzen da. Estratigrafia da geruza horiek aztertzeaz arduratzen den zientzia.

Eskala geologikoa

Lurraren historiari buruz lortu diren datuak baliatuz, denbora-eskala geologikoa osatu da. Horretarako erabiltzen den denbora-unitatea milioika urtekoa da. Historia guztia era deritzon lau arotan banatzen da: Kanbriarraurrea, Paleozoikoa, Mesozoikoa eta Zenozoikoa. Era bakoitzak denbora-tarte jakin bat betetzen du eta, berez ere oso luzeak direnez, bakoitza hainbat periodotan zatitu ohi da.

Metodo sismikoa

Geosferaren konposizioa edo egitura ezagutu nahi baditugu, Lurra 6.370 km-ko erradioa duen esfera denez, ez da batere eraginkorra, horretarako, metodo zuzena baliatzea; hau da, geosfera zulatzea, zeren eta gizakiak, gehienez ere, 10 km-ko sakonerako zuloak egitea lortu baitu bakarrik. Ezinbestekoa da, beraz, zeharkako metodoak erabiltzea, Lurraren egitura aztertzeko. Horien artean, metodo sismikoa da erabiliena: uhin sismikoak Lurraren barnean nola hedatzen diren ikertuz, barne-egitura nolakoa den ondoriozta daiteke.

Lurraren barne-oreka etetean, hau da, lurrikarak gertatzean edo leherketa kontrolatuak egitean, uhin sismikoak sortzen dira. Askatutako energia hori P uhin, S uhin eta L uhin gisa hedatzen da. Harrien ezaugarriak nolakoak, uhinek ere modu bat edo besteko portaera dute eta ez da berdina izaten planetaren zona bat edo besteko sismografoetara iristen den informazioa.

Informazioa aztertzerakoan aplikatutako irizpideen arabera, bi eredu nagusi jarraitzen dira: materialen osaeran oinarrituta, eredu estatikoa; eta materialen portaera mekanikoan oinarrituta, eredu dinamikoa.