Etiketa: lurra

Ur askeak eta higadura

Lurraren gainetik doan ur kopurua planetako ur guztiaren zati txiki bat besterik ez bada ere, berau da eragile nagusietako bat da erliebea sortzeko garaian, higatzeko eta garraiatzeko duen gaitasun handiagatik.

Landaretza urria den lekuetan edo landaretzarik gabekoetan, urak filtratzeko zailtasun handiagoak izaten ditu, materialaren berezitasunagatik. Halakoetan, uharrak sortzen dira. Uharretan urak abiadura handia hartzen du eta lurzorua (landareek eta haien sustraiek babestu gabea, solte eta estalkirik nahiz babesik gabea) oso erraz higatzen du. Bide horretatik, desertifikazio-prozesua eragiten dute ur askeek.

Horren adibide dira Bardeetako lurrak: hango magalak uharrek sortutako lubakiz edo karkabaz beteta daude. Higatutako material hori magalaren azpiko lautadetan pilatuz joaten da, eta lurzoru aberatsagoa sortzen da han.

Lurzoruaren osagaien artean harri bigunak nagusi diren lurretan, harri gogorren bat egonez gero tartean, higagaitzagoa denez, babestu egiten du azpiko lurra. Horregatik, tximinia-itxurako egitura bereziak sortzen dira, Bardeetako Castel de Tierraren modukoak.

Landaretza dagoen tokietan ura errazago iragazten da: sustraiek lurzoruko lurrari eusten diote eta ez da gertatzen hainbesteko higadurarik.

Kanpo-eragileak

Kanpo-eragileak lurrazalari kanpoaldetik forma ematen dioten elementuak dira; garrantzitsuenak ura eta haizea dira. Kanpo-eragileen ezaugarri nagusia mugimendua da. Urak eta haizeak ere gisa horretako prozesuak abiarazten dituzte lurrazalean aldaketak sorrarazten dituztenean: lehendabizi, higatu edo meteorizatu; ondoren, garraiatu; eta azkenik, sedimentatu.

Higadura eta meteorizazioa

Prozesu hau jatorrizko materiala apurtzean hasten da; apurketa hori bi modutara edo bi bidetatik gerta liteke: higadura edota meteorizazioa.

Higadura eragileren batek jatorrizko harria marruskadura bidez apurtzean gertatzen da. Urak eta haizeak, mugitzean, hainbat materialen kontra talka egin lezakete eta, horretan gertatzen den marruskaduraren ondorioz, apurtu egiten dute materiala.

Meteorizazioa gertatzen denean, aldiz, eragileak ez dira mugitzen, inguruko baldintzak aldatzen dituzte, baizik, eta horien ondorioz apurtzen da harria.

Meteorizazio-prozesu nagusiak tenperatura-aldaketa bortitzengatik eta uraren disolbagarritasunagatik gertatzen dira.

Tenperatura-aldaketa bortitzak gertatzen direnean, bi eratara gerta daiteke meteorizazioa:

·         Harriak jasaten dituen tenperatura-aldeek leherrarazi egiten dute harria (hori basamortuetan gertatzen da gehienbat).

·         Ura harri barruan izozten da, zulo eta arrakaletan, eta uraren bolumena, izoztean, handitu egiten denez, harria zarta dezake.

Uraren disolbagarritasun handiak ere eragiten du meteorizazioa: meteorizazio kimikoa, zehazki. Izan ere, urak material askotarikoak disolbatzen ditu; adibidez, kareharria.

Materialen garraioa eta sedimentazioa

Harria higatu edo meteorizatu ondoren, higakinak garraiatu egiten dira. Garraiatzaile aipagarrienak lehen aipatu ura eta haizea ditugu.

Garraio-materialak pausatzean gertatzen da sedimentazioa, garraiatzaileek (ura eta haizea) energia galdu ahala, materialak sedimentatu egiten baitira.

– Garraiatzailearen energia gero eta txikiagoa denez bidean, sedimentuak pisuaren arabera jalkitzen dira: higakin astunenak dira lehenengo sedimentatzen direnak, eta arinenak dira, berriz, garraiatze horretan urrutien iristen direnak.

Urak, egoera fisikoaren arabera, era bat baino gehiago ditu materialak higatzeko; higa dezake, esaterako, glaziar gisa agertzean, lurrazalean ur aske gisa egonik, ibaien edo itsasoen eraginez, edo lurpeko ur gisa: kasuan kasu, erliebe-mota bat edo beste sortuko du.

Uraz eta haizeaz gain, bizidunak ere kanpo-eragiletzat har daitezke, materialak higatzeko, garraiatzeko eta sedimentatzeko gaitasuna dutelako. Bizidun guztien artean, gizakia bihurtu da eragilerik garrantzitsuena, garatu duen teknologiari esker, erliebeak eta paisaiak aldatzea lortu baitu eraikuntza erraldoiak, komunikabide berriak, etab. eraikitzean.

Meategiak

Mineralak eskuratzeko, gizakiak meategiak eraiki izan ditu. Meategiaz hitz egitean lur-azpian eraikitako zulo edo galeriez oroitzen garen arren, badaude meategi irekiak ere, harrobi deituak.

Euskal Herriko historian garrantzi handia izan dute meategiek. Erromatarrek jada, zilarra ateratzeko, Arditurriko meategien ustiapena hasi zuten Aiako Harriaren inguruan; geroago, burdina, blenda eta fluorita atera izan dira, 1984an meategia itxi zen arte.

Hala ere, Bizkaiko ezkerraldeko Triano mendien inguruko meategiek (Gallartan, Trapagan, Galdamesen…) izan dute eragin handiena Euskal Herriko gizartean eta ingurunean. Meategi horietan burdina ustiatzen zen eta berori izan da Bizkaiko garapen industrialaren motorra. Gaur egun itxita daude meategi guztiak eta paisaian eragindako aldaketak bakarrik geratzen dira:, Zugaztietan (Trapaga), adibidez.

Nafarroan ere ustiatu dira meategi batzuk XX. mendean, potasioz eta magnesioz osatutako mineralak ateratzeko, gehienbat. Nafarroako meategien garrantzi ekonomikoa ez da inoiz garrantzitsua izan eta gaur egun gehienak itxita daude. Eugin dago jardunean ari den meategi bat.

Harrobiak, berriz, oso ohikoak dira Euskal Herriko mendietan; harrobi horietatik eraikuntza-lanetan erabiltzeko arroka ateratzen da, gehienbat. Gaur egun, oraindik, harrobi askotan jarraitzen da lanean  Añorgan, Ziordian, Markinan, Arrigorriagan edo Mañarian, beste askoren artean.

Geosfera

Geosfera Lur planetaren eremu solidoa da, arrokaz osatuta dago eta lurrazaletik planetaren erdiguneraino hedatzen da. Duen lodieragatik ―6.370 km gutxi gorabehera― zeharkako metodoak erabili behar izaten dira, barruko egitura aztertzeko. Metodo sismikoa da, zeharkako metodoen artean, erabiliena: lurrikaren uhinak interpretatuz, Lurraren barne-konposizioari buruzko ondorioen berri jakin daiteke.

Zientzialariak, geosferaren barnealdeko egitura aztertzerakoan, bi irizpidez baliatzen direnez, geosferaren barneko bi eredu daudela esan daiteke: eredu estatikoa eta eredu dinamikoa.

Geruzen azterketa kimikoa egin ondoren, geosferaren honako eredu hau, estatikoa, proposatu dute zientzialariek:

  • Lurrazala:     Lurraren kanpoko geruza solidoa da; ozeano-azpian 6-12 km-ko sakonera du eta kontinente-azpian, 25-70 km-koa.
  • Mantua:     Lurrazalaren azpian dago, eta 2.900 km-ko sakoneraraino hedatzen da; harri urtuak daude mantuan.
  • Nukleoa:    Planetaren erdian dagoen geruza da; 2.900. km-tik 6.378. km-ra hedatzen da; nikela eta burdina dira nukleoaren osagai nagusiak.

​

Geosferaren eredu dinamikoa, aldiz, materialen portaera mekanikoan oinarritzen da. Alderdi askotan bat dator eredu estatikoarekin; hala ere eredu dinamikoak ondorengo lau geruza hauek bereizten ditu:

  • Litosfera: Kanpoko geruza elastikoa da, eta 75-100 km-ko sakoneraraino iristen da.
  • Astenosfera: Geruza plastikoa da, eta 350 km-ko sakonerara iristen da.
  • Mesosfera: Astenosfera ez den mantuaren gainerako zatia hartzen du geruza honek; 2.900 km-raino iristen da.
  • Endosfera: Barneko geruza da eta eredu estatikoko nukleoa bera da. 

Metalak

Metalak elementu kimikoak dira. Kristal-egitura geometrikoak eratzen dituzte, eta beroaren eta elektrizitatearen eroale onak dira. Distira berezia, metal-distira, izaten dute, leuntzen (pulitzen) direnean batik bat.

Lurrazaleko arroka desberdinetako osagai izaten dira. Prozedura kimiko anitzen bitartez, metala gainontzeko ganga edo hondakinetatik bereiztea lortzen da.

Gogoratuko duzun bezala, arrokak mineral desberdinez osatuak daude. Bestalde, mineral bat elementu bakarrez edo gehiagoz osatua egon daiteke. Urrea, adibidez, egoera puruan dagoen minerala da (elementu bakarrez osatua) eta hematitea konposatu kimiko bat da (elementu bat baino gehiagoz osatua).

Metalak mineraletatik lortzen dira, erauzketarako hainbat prozedura erabili ondoren. Mineraletatik ateratako metalak lortu ondoren, operazio eta tratamendu ugari egiten zaizkie (prentsaketa, ijezketa, ebaketa, zulaketa…), eta horien bidez ematen zaie metalei erabiltzeko behar dituzten ezaugarri egokiak.

Gaur egun metalak eta metalezko tresnak ezinbestekoak egin zaizkigu gizakioi.

Beheko eskema horretan ikus dezakezu laburturik bi metalek (urrea, mineral purua; hematitea, mineral konposatua) gizakiontzat erabilgarri egin aurretik jasaten dituzten eraldaketak.

Mineralak

Arroken osagaiak dira mineralak, eta lurrazalaren zati garrantzitsu bat osatzen dute. Mineralek kristal itxura izan dezakete, baina ez beti. Kristalik gabeko mineralak ere badaude.

Lurrazaleko arroak asko hainbat mineralen nahasketa dira. Esate baterako, granitoa (arroka magmatikoa) hiru mineralez osatua dago: kuartzoa, mika eta feldespatoa.

Mineralek garrantzi handia dute gizakiontzat, gauza askotarako erabiltzeaz gain, hainbat gai (metalak horien artean) ateratzen baititugu mineraletatik. Batzuetan, gai horiek (metalak eta) mineraletan era puruan egon daitezke (urrea, kobrea…), baina gehienetan teknika bereziak erabili behar izaten dira mineraletatik ateratzeko.

Edozein mineral ezagutu ahal izateko bere ezaugarriez balia gaitezke: gogortasuna, kolorea, gardentasuna, magnetismoa, etab. Geologoek, aipaturiko ezaugarri horiek ez ezik, beste batzuk ere erabiltzen dituzte. Esate baterako, egitura, esfoliazioa, dentsitatea…

Arroka sedimentarioak

Tenperatura aldaketen, uraren, haizearen, jelaren, gizakiaren edo beste zenbait eragileren ondorioz meteorizatu edo aldatu, xehatu eta txikitu egiten dira mendietako arrokak. Arroka zati hauek maldan behera joan ohi dira, urek garraiaturik, gehienetan. Azkenean, sedimentatu egiten dira, nagusiki itsasoan. Jalkin edo sedimentu horiek pilatuz doaz itsasoaren hondoan, geruzak osatuz, eta gainean dituzten geruzen pisuak beheko sedimentuak trinkotu egiten ditu, eta denborarekin arroka sedimentarioak sortzen dituzte.

Oro har, arroka sedimentarioak hiru taldetan sailkatzen dira sedimentuen osagaien arabera, ondoko taulan ikusten den moduan.

Arroka mota hauek (sedimentarioak) paregabeko paisaiak eratzen dituzte. Horren adibide garbia dugu Zumaiako flysch-a. Zumaiako arroka sedimentario horietan argi eta garbi nabarmentzen dira sedimentazioko geruzak, eta kareharria eta hareharria nola txandakatzen diren geruza horietan.

Arroka metamorfikoak

Beste arroka batzuetatik eratorritako arrokei esaten zaie arroka metamorfikoak. Izan ere, tenperatura oso altuek edota presio handiek eraldatu egin ditzakete arrokak. Horrelako eraginen ondorioz eraldatutako arrokei metamorfikoak deitzen zaie.

Sumendi baten berotasunak, esate baterako, edozein arroka (bai sedimentario, magmatiko nahiz metamorfiko) alda dezake, metamorfizatu.

Buztin-harriek (sedimentarioak) jasaten duten presioa handia denean, gainean sedimentu-geruza asko dituztelako edo, eta tenperaturak ere altuak, arbelak (arroka metamorfikoak) eratzen dira.

Arroka ez buztintsuek, adibidez kareharriek (sedimentarioa) ere, presioaren eraginez antzeko eraldaketa-prozesua jasan dezakete. Presio eta tenperatura handiaren eraginpean kareharriak marmola (arroka metamorfikoa) eratzen du.

 

Arroka magmatikoak

Mantuko materialak oso tenperatura altuan eta presiopean egoten dira, eta magma izeneko harrimultzo urtua osatzen dute. Urtutako arroka horiek gora igotzeko, hau da, lurrazaletik kanpora irteteko joera dute pitzadura bat aurkitu eta sumendiak eratzen dituztenean. Mantutik igotako magma hori hozten denean, arroka magmatikoak eratzen dira.

Arroka magmatiko hauen artean, bi motatakoak aipa genitzake: bolkanikoak eta plutonikoak.

  • Arroka bolkanikoak

Arroka magmatiko batzuk lurrazaleko kanpoaldean eta bat-batean hozten dira sumendiaren ahotik irtendakoan. Horrela osatzen dira arroka bolkanikoak.

  • Arroka plutonikoak

Beste arroka mota batzuk, ordea, ez dira lurrazaleko kanpoaldean isuritako magmarekin osatzen. Kasu hauetan, magma lurraren barnean geratzen da, eta bertan poliki-poliki hoztu eta solidotzen. Horrela osatutako arrokei arroka plutoniko deritze, eta, askotan, kristal ederrak izaten dituzte arroka poliki-poliki hozten ari den bitartean osatuak.

Arroka motak jatorriaren arabera

Lurrazalaren funtsezko osagaiak dira arrokak. Arrokak ez dira beti begi bistaz ikusten paisaian, landaretza garatzen duen lur-geruzez estaliak egoten baitira behin baino gehiagotan. Baldintza gogorrak direla medio landaretzak garatzeko ahalmenik ez duen lekuetan bakarrik ikus daitezke begi bistaz lurrazaleko arrokak: mendietan (haizkorrietan), labarretan, errepideetako ezpondetan, eta abar.

Arrokek gure planetako zati solidoa osatzen dute. Horrez gain, beste hainbat tokitan ere badaude arrokak: Ilargian, beste planeta batzuetan; meteoritoak ere arrokak dira…

Arrokak mota askotakoak dira; adibidez, arroka mota ezagunak dira honako hauek: granitoa, kareharria, marmola, arbela…

Arrokak material solidoak dira ia beti. Petrolioa da solidoa ez den arroka bakarra. Baina arroken egitura (gogortasuna, kolorea…) hainbat eratakoa izan daitekeenez, eta beren eratzeko modua ere desberdina izan denez, hainbat arroka mota bereizten dira jatorriaren arabera, edo beren osakera dela medio.

Arrokak hainbat mineralez osatuak daude. Horietatik, mineral batzuek, funtsezkoak, ezaugarriak ematen dizkiete arrokei, eta besteak, osagarriak, ager daitezke edo ez, inguruaren edo arrokaren jatorriaren araberakoak baitira. Arroka mota bakoitzak bere ezaugarri bereziak izaten ditu.

Konparaketa ezagun batek arroka baino gogorragoa dio, eta horrekin adierazi nahi izaten dugu zerbait suntsiezina dela, arroka bezain gogorra eta iraunkorra; baina arrokarik gogorrenak ere etengabeko aldaketa naturalaren eraginpean daude, eta izotzak, urak edo haizeak arraila ditzake, edota sakonera handietan tenperatura altuek eta presio handiek eraldatu ere bai.

Lurrazalean gertatzen diren hainbat fenomenoren eraginez, zenbait arrokak presio gogorrak jasaten dituzte, eta presio horiek deformatu egiten dituzte. Presio horien eraginez tolestu egiten dira arrokak, eta hartzen duen egiturari tolestura deitzen zaio. Beste batzuetan, arrokak deformatu eta tolestu beharrean, hautsi egiten dira, pitzatu. Horren ondoren, hautsitako bi arroka zatiak desplazatzen badira, failak sortzen dira.

Jatorriaren arabera, edo beren osakera dela medio, hainbat arroka mota bereizten direla esan dugu lehen, eta guk orain arrokak sailkatzeko jatorria hartuko dugu irizpide nagusi bezala. Irizpide horren arabera, hiru talde nagusitan banatzen dira arrokak.