neolitoa

Duela 12.000 urte pixkanaka izozte aldiak amaitzen joan ziren eta eguraldia epeltzean, paisaia ere aldatu egin zen. Oihanak ugaritzearekin batera landare berriak ere azaldu ziren. Garai hartako gizakia kobazuloetatik atera eta bere bizilekua ibaiertzetan kokatzen hasi zen. Ehizaz gain, arrantzan ere egiten zuen ibaiertzetan.

Fruitu eta landare bilketa garrantzi handiagoa hartzen joan zen. Bildutako fruitu horietako batzuk (garia, garagarra…) ehotzen ere hasi ziren. Horrela, irina lortzen zuten eta urarekin nahastuz talo antzekoak egiten ikasi zuten. Lan hauetan zebiltzala, ale ugari eroriko zitzaizkien lurrera eta hauetatik landare berriak sortzen zirela ohartuko ziren, nonbait. Ondorioz, garia, garagarra… ereiten ikasi zuten duela 7.000 urte inguru eta Neolito garaia hasi zela esaten da.

Nekazaritzari esker, eguneroko janaria ziurtaturik zuten, leku batetik bestera bila ibili beharrik gabe, baina beste behar eta premia batzuk sortu zitzaizkien: lurra lantzeko tresnak (aitzurra…), ehotzeko errotak, haziak gordetzeko ontziak (zeramika)…

Animalia batzuk heztea ere lortu zuten. Animalia basatiak ehizatzen zituztenean, ziurrenik, arkume, antxume, txahal e.a. harrapatuko zituzten eta euren kanpalekuetara eramango. Animalia taldeak zainduz gero, esnea, haragia eta larrua lortzeko aukera zutela konturatuko ziren, eta ez zeukatela ehizara joan beharrik. Horregatik hasiko ziren, jakina, ahuntzak, ardiak, behiak eta zerriak hezten.

Beraz, bere elikaduraren kontrola lortu zuen gizakiak lehen iraultza deituriko honetan, harrapari eta biltzaile izatetik ekoizle edo produzitzaile izatera pasatuz. Gizakiaren eta naturaren arteko harremanak erabat aldatu ziren, milaka eta milaka urtetatik zetorren bizimodua zeharo eraldatuz. Iraultza industrialera arte ez zen ekonomi arloan hau bezainbateko beste eraldaketarik izango.

Neolitoa euskal lurraldeetan: kultura

Janzkera eta apaindura

Neolito Aroko berrikuntzekin janzteko modua ere aldatu egin zen. Izan ere, lihoa produzitzen hasi ziren, landarea lehortu, haria egin eta harekin ehuna arropak egiteko. Lihoa mendeetan zehar arropak egiteko erabili izan da eta erabiltzen da.

Larrua ere eskuragai zegoen jantziak egiteko, kasu honetan etxekotutako animaliena: ardiena, behiena eta ahuntzena, batez ere. Ez da baztertu behar ehizatutako animalia zenbaiten larrua ere (hartzena, otsoena, etab), erabil zezaketela okasio berezietan. Baina klima aski epela zenean, pentsa liteke oihalezko arropa arinak janzten zituztela.

Animalien ilea, bereziki artilea, ere erabiltzen zuten. Gasteiz inguruan aurkitutako harilkatzeko eta ehuntzeko (haria eta ehuna egiteko) tresna batzuek hori egiaztatzen dute.

Neolito Aroan harri berdea oso gustuko zuten idunekoen bolatxoak eta gisako zintzilikarioak egiteko. Gure artean ere harri berdeko piezatxoak sarri aurkitu dira, nahiz lehengaiaren jatorria Katalunia aldean zegoen. Hezurrez, maskorrez eta mineralez egindako era askotako zintzilikarioak arruntak ziren: orein-letaginekin egindakoak, txirlekin egindakoak, lignito harriz egindako iduneko, lepoko bolatxo beltzak, etab.

Baziren apaingarri bereziak ere; adibidez: Arabar Errioxan, San Juan Ante Porta Latinam aztarnategian, duela bost mila urteko gorpuetan, basurde-letagin handiekin egindako lepoko edo iduneko pare bat azaldu da; horretarako, basurdeen bi letagin hartu, zulotxoak egin ertzetan eta hari bidez elkarrekin lotzen zituzten lepo inguruan.

Sinismenak

Nekazaritzaren sorrerarekin, izadiko fenomenoek ere (euria, eguzkia, ekaitza…) garrantzi handia hartu zuten. Gertakari horien jatorria ezezaguna zitzaien eta izadiaren indarrak jainkotu egin zituzten (eguzki, euria, hodeiak, trumoia…); kultu-ospakizun eta eskaintzak egiten zituzten jainko-jainkosa horien mesedeak jasotzeko asmotan.

Nekazari-abeltzain gizarteetan denboraren zikloek garrantzia handia zuten Lurreko lanetarako, bereziki ereite-lanak eta uzta biltze-lanak egiteko. Horregatik, nekazari-abeltzain gizarteetan ezinbestekoa zen eguzki-egutegia, hau da eguzkiak biraka ari den bitartean lurrean duen posizioa oso zehatz ezagutzea eta horren araberako prestatzea aleen ereite- eta biltze-datak. Horrek urteko egunen segimendua egitea eskatzen zuen, eguzkiaren solstizioei eta ekinozioei jarraitzea, urte-sasoiak noiz hasten ziren argi jakitea, ilargi aldien erreferentea eguzki-urteekin konbinatzen ikastea, etab. Urteko zikloak, bada, modu erlijiosoan interpretatzen zituzten.

Nekazari-abeltzain bizitzarekin lotura zuten elementuak ere sinesmen- eta gurtza-gai izaten ziren: landareen hazkundea ahalbidetzen zuten eguzkia eta euria, elikagai-iturri zen lurra, jangai ziren zerealak edo ganaduak, eta gisako elementuak jainkotu egiten zituzten. Gisa horretako fenomeno erlijiosoak gizarte nekazari-abeltzain askoren artean dokumentatuta daude, baina aztarna materialik utzi ez duten heinean ezin baiezta dezakegu.

Hileta-errituak

Sorginen txabola Trikuharria, Bilar ( Araba) eta Etenetako Menhirra, Adarra endia (Gipuzkoa)

Neolito garaian Europako inguru atlantikoan, landu gabeko harlauza handiz (megalito) eginiko monumentuak hedatu ziren: trikuharriak, tumuluak, menhirrak edo zutarriak eta harrespilak. Trikuharrien funtzioa argi badago ere, hildakoak bertan ehorztea, beste guztien funtzioaren inguruan eztabaida nagusitzen da. Europan horrelako milaka megalito dago.

Trikuharriak giza talde batek hildakoak ehorzteko lekuak ziren. Mendetan zehar erabili ziren. Itxura denez, gizarte maila askotako jendea ehorzten zuten: gizonak zein emakumeak, gazteak, umeak zein zaharrak…. Hortaz, komunitate osoari lotutako guneak ziren, taldeko kide guztientzat sinbolismo berezia zuten guneak.

Trikuharriak harri bloke erraldoiekin egindako eraikin konplexuak dira; beraz, haiek eraikitzeak lan-kolektibo handia eskatzen zuen. Trikuharriak egitea lan neketsua zen, talde handi baten ahalegin eta inplikazioa eskatzen zuena, eta, gainera, taldeko hildakoak bertan ehorzten zirenez, komunitate osoarentzat aparteko garrantzia izaten zuten.

Aipatu denez, sexu eta adin-talde askotako jendea ehorzten zen megalitoetan, ez ziren buruzagi handien hilobiak soilik. Horrek ez du esan nahi komunitate haietan erabateko berdintasuna zegoenik. Izatez, sarritan ikusi da hildako batzuk beste batzuk baino eskaintza-opari ugariagoak zituztela aldamenean, seguru asko, maila sozial altuagoaren ondorioz.

Neolitoa euskal lurraldeetan: ekonomia-jarduerak

Jarduerak

Gizakia abeltzaintzan eta nekazaritzan hasi zen, beraz, Neolitoan elikaduraren kontrola lortu zuen gizakiak; dagoeneko ez zuen jardun behar elikagaiak lortzeko ehizan eta fruituak biltzen, ehiztari eta biltzaile izatetik ekoizle izatera pasatu zen.

Naturari behatuz konturatu ziren landareen haziak lurrera erorita landare berriak sortzen zirela eta poliki-poliki landareak ereiten ikasi zuten: garia, garagarra… Labore horietatik irina lortzen zuten eta, urarekin nahastuz, talo antzekoak egiten ikasi zuten. Nekazaritzari esker eguneroko janaria ziurtatzea lortu zuten, leku batetik bestera bila ibili gabe.

Animalia batzuk etxekotzea ere lortu zuten: behiak, ardiak, ahuntzak, txerriak… Animalia taldeak zainduz gero, esnea, haragia eta larrua lortzeko aukera zutela konturatu ziren, horrela ez zeukatela ehizara joan beharrik. Txakurra ere etxekotu zuten eta etxe-abereen zaintzan txakurrak laguntza paregabea eskaintzen zien, batez ere, artzaintzan. Adituak ez datoz bat txakurra noiz etxekotu zen esatean, baina argi dago txakurra izan zela gizakiek etxekotu zuten lehen animalia, ehiza jardueretan laguntzeko.

Nekazaritza eta abelazkuntzaz gain, osagarri gisa, jarraitu zuten ehizan eta fruituak biltzen ere. Animaliak ehizatzeko batez ere arkuez eta geziez baliatzen ziren. Geziak harriz eginiko puntak egurrezko euskarri bati lotuta prestatzen zituzten.

Beste jarduera batzuk ere sortu ziren; hala nola, ehungintza eta ontzigintza.

Tresna berriak

Lurra lantzeko aitzurra asmatu zuten, garia eta garagarra ehotzeko eskuzko errotak; haziak gordetzeko zeramikazko ontziak eta uzta biltzeko zereala mozteko balio zuten igitaiak.

Paleolitoan erremintak harriari kolpeak emanez lortzen bazituzten, Neolitoan harria lantzeko modua aldatu egin zen, kolpatu ordez beste harri baten kontra leunduz eta zorroztuz lortzen zuten aizkorak egitea. Erreminta horiei zurezko heldulekuak jartzen zizkieten. Tresna horiek ez ziren silex edo suharriz egindakoak bezain zorrotzak, baina hobeto egokituta zeuden etengabeko kolpeak jasotzeko. Harri leunduzko aizkorak egurra ebakitzeko erabiltzen ziren. Egurra erregai moduan ez ezik eraikinak egiteko ere erabiltzen zen..

Zeramika izan zen Neolitoko artisau-produktu nagusietako bat. Buztinezko ontziak eskuz egiten ziren eta 600-1000 °C artean berotuz egosten zituzten. K.a. 3000. urteko ontziak ez ziren oso ikusgarriak, nahiz aldika apaindurak izan. Zeramikazko ontzi handiek, besteak beste, ekoizten zituzten gaien soberakinak (garia, garagarra…) gordetzea ahalbidetu zuten; horrela, ez zuten janari bila ibili beharrik. Zeramikazko ontzietan gordetzen zituzten gaiak karraskarietatik nahiz hezetasunetik babestuta zeuden.

Elikadura

Jende gehienaren elikadura etxean ekoitzitakoa zen; hau da, nekazariek edo abeltzainek ekoitzitakoa. Dietaren parterik handiena, landare jatorrikoa izango zen seguru asko, eta haragia eta arraina urri.

Aztarnategi ugaritan aurkitu dituzten erretako haziek frogatzen dute K. a. 3.000. urterako euskal lurraldeetan zerealak ereiten zituztela: ezkandia (gari mota bat), garagarra, gari arrunta eta artatxikia. Zereal horiekin irina egiteko, lehenbizi, eskuzko errota txikietan eho behar izaten zituzten aleak.

Basoetan bildutako fruituak eta landareak ere jaten zituzten, osagarri gisa: sagarrak, hurrak, intxaurrak, masustak, basaranak, ezkurrak, gaztainak, basaranak… Bestelako landare eta sustrai jangarriak ere bilduko zituzten seguru asko, orobat perretxikoak eta onddoak. Basoko erleek ekoitzitako eztia biltzen zutela ez da dudarik: Euskal Herri bertako aztarnategietan horren froga zuzenik aurkitu ez den arren, Europa osoan, eta handik kanpo (Egipton, Mesopotamian, Afrika iparraldean…) eztia biltzea lan arrunta zen.

Haragiari dagokionez etxekotutako behiak, ardiak, ahuntzak eta txerriak ziren okela-iturri nagusiak. Animaliek, haragiaz gain gantza ere ematen zuten, eta esnea ere bai. Bereziki, oreina ehizatzen zuten, baina aldika basurdeak, uroak, orkatzak, untxiak eta hegaztiak ere harrapatzen zituzten jateko. Arrantza eta itsaski bilketa ere aipa daitezke (batez ere txirlak, ostrak eta lapak), nekazaritza- abelazkuntza-jardueren osagarri.

Jakiak prestatzea

Buztinezko lapikoetan janaria egosten zuten. Zerealez eginiko janari berriak azaldu ziren; hala nola, ogiak, taloak eta opilak. Zerealekin irina egiteko, lehenbizi, eskuzko errota txikietan ehotzen zuten alea. Irina urarekin nahastu, eta orea labean erretzen zuten.

Irinarekin, ogiaz gain, ahia edo orea ere egin zitezkeen; horretarako, urarekin nahastu eta buztinezko eltze batean egosten zuten.

Aztarna arkeologikoetan erretako hezurren arrastoak sarri aurkitu dira, baita erretako moluskuenak ere. Beraz, argi dago moluskuak zein haragia txingarretan erreta jaten zituztela noizean behin, seguru asko egun berezietan. Ahuntzen eta behien esnea freskoan edaten zuten, baina gazta egiteko ere erabiltzen zuten.

Sagarrak erretzeko ohitura ere dokumentatuta dago: sagarrak gordinik jan zitezkeen, baina baita labean erreta ere.

Edaritan, ura eta esnea edateaz gain, baliteke garagardoa ere ezaguna izatea garaian hartan.

Neolitoa euskal lurraldeetan: gizartea

Gizarte-antolaketa

Neolitoko nekazari-abeltzain gizartea Paleolitoko ehiztari-biltzaile gizartea baino konplexuagoa eta hierarkizatuagoa, mailakatuagoa zen. Izan ere, Paleolitoan baliabideak (janaria, egurra, erremintak egiteko lehengaiak… ) natura ustiatuz lortzen ziren. Nekazari-abeltzainen gizartean, berriz, baliabide ekonomikoak ez ziren bakarrik naturan sortutakoak, baizik eta gizakiak ekoitzitakoak eta soroek eta ganaduek jabe konkretuak izaten zituzten, dela norbanako pertsonak, dela taldeak.

Hasieran, giza taldeetako kide guztiek lurra lantzen eta prestatzen aritzen ziren, baina geroago nahikoa jateko biltzen joan ziren heinean, soberakinak sortzen ziren, eta horrek lan-banaketa bultzatu zuen, taldeko kide guztiek ez baitzuten nekazaritzan edo artzaintzan ibili beharrik. Kideetako batzuk beste zeregin batzuk egiten espezializatu ziren; hala nola: ontziak egiten, etxeak egiten, armak… Horrela lanbide berriak sortu ziren.

Jabetza

Lurraren jabetzak garrantzi berezia hartu zuen, izan ere, lurra edukitzeak janaria edukitzea zekarren, eta, pixkanaka, hasieran denenak ziren lurrak jabetza pribatu bilakatzen joan ziren. Zenbat eta lur eta abere gehiago eduki, orduan eta aberatsagoa eta boteretsuagoa izango zen lurjabea. Pixkanaka-pixkanaka lurjabeak beste pertsona batzuk jartzen zituen eurentzat lana egiten eta lurrak lantzen.

Bizilekuak

Garai hartako gizakiak kobazuloetatik atera eta kanpoko bizilekuetan bizitzen hasi ziren; aztarnak Euskal Herriko eskualde guztietan aurkitu dituzte arkeologoek: kostaldean zein barnealdean; eremu atlantikoan zein mediterraneoan; haranetan, mendi magaletan zein tontorretan; ingurune lehorretan zein paduretan.

Neolito-Metal Aroetan bizileku ohikoena zorua lurrean sakonduz egindako etxeak ziren. Etxe mota horri ikertzaileek etxola-hondoa deitzen diote. Euskal lurraldeetan aurkitu diren etxeak ere halakoak dira. Etxe mota hura eraikitzeko, lehenbizi zorua prestatzen zen, ondoren, bueltan zurezko zutoinak jartzen zituzten, horretarako propio egindako zuloetan eta haiei eutsita gainean lastozko teilatua jartzen zen. Lastozko teilatu hori nahikoa trinkoa izaten zen urari sartzen ez uzteko, baina kea iragazten, pasatzen, uzten zuen; horregatik, etxolek ez zuten tximiniarik behar izaten. Hormak adar-bilbez egiten zituzten, maiz hurritz-adarrez, eta bilbe hori lurrez estaltzen zen, isolatzaile gisa nahiko eraginkorra zelako. Harria, batez ere, sutondoan jartzen zen.

Etxola-hondoek oin forma biribila edo biribilkara izaten zuten eta inguruko materialez eraikitzen ziren: lurrez, zurez, harriz, lastoz, etab.

Etxola-hondoen barruan ez zen, gehienetan, gelarik bereizten. Hala ere, txoko batean sua egoten zen janaria prestatzeko, beste batean lo egiteko oheak, beste batean janariak gordetzen ziren, etab. Bizitzeko, etxeez gain, beste eraikin batzuk ere izaten ziren: biltegiak, kortak, zeramika edo beste zerbait lantzeko tokiak, etab.

Etxeetan altzari eta objektuak gutxi ziren garaia hartan: zeramikazko ontziak, zurezko kaikuak eta edalontziak, labanak… Batzuetan, elikagaiak ehotzeko barku formako esku-errotak, ere izaten ziren.