Glaziarrak urte osoa urtu gabe irauten duten eta mugitzen ari diren izotz-ibaien gisakoak dira. Nahiz eta urtean zentimetro edo metro gutxi batzuk mugitu, higatzeko gaitasun handia dute, mugitzen dena izotz-masa handia delako.
Bi motatako glaziarrak daude. Ezagunenak mendiko glaziarrak dira, baina Antartikako eta Groenlandiako lautadetan ere sortzen dira lautadetako glaziarrak.
Mendiko glaziarren sorreran, zirkua dugu oinarri; izotza pilatzen den lekua da zirkua, eta forma zirkularreko bailara-modukoa izaten da; izotzak zirkutik gainezka egiten duenean, maldan behera mugitzen hasten da astiro-astiro; horrela, sortzen da izotz-mihia. Mugitzen ari den izotz horrek higatu egiten du glaziarraren azpialdeko materiala eta, denbora joan ahala, U itxurako bailara zabalak sortzen ditu.
Glaziarrak mihiaren aurrean eramaten du, arrastaka, higatutako materialen zati bat; horrek glaziarraren muturreko morrena sortzen du. Alboetan higatutako materialek, berriz, alboko morrenak sortzen dituzte.
Gaur egun, mendi garaien edo poloen inguruan soilik aurki daitezkeen arren, antzina Euskal Herrian ere aurki zitezkeen. Belaguako bailara, adibidez, glaziar batek sortutakoa da. Oro har, planetako glaziar gehienak txikiagotzen ari dira, hego-hemisferioko glaziar batzuk izan ezik.
Lurraren gainetik doan ur kopurua planetako ur guztiaren zati txiki bat besterik ez bada ere, berau da eragile nagusietako bat da erliebea sortzeko garaian, higatzeko eta garraiatzeko duen gaitasun handiagatik.
Landaretza urria den lekuetan edo landaretzarik gabekoetan, urak filtratzeko zailtasun handiagoak izaten ditu, materialaren berezitasunagatik. Halakoetan, uharrak sortzen dira. Uharretan urak abiadura handia hartzen du eta lurzorua (landareek eta haien sustraiek babestu gabea, solte eta estalkirik nahiz babesik gabea) oso erraz higatzen du. Bide horretatik, desertifikazio-prozesua eragiten dute ur askeek.
Horren adibide dira Bardeetako lurrak: hango magalak uharrek sortutako lubakiz edo karkabaz beteta daude. Higatutako material hori magalaren azpiko lautadetan pilatuz joaten da, eta lurzoru aberatsagoa sortzen da han.
Lurzoruaren osagaien artean harri bigunak nagusi diren lurretan, harri gogorren bat egonez gero tartean, higagaitzagoa denez, babestu egiten du azpiko lurra. Horregatik, tximinia-itxurako egitura bereziak sortzen dira, Bardeetako Castel de Tierraren modukoak.
Landaretza dagoen tokietan ura errazago iragazten da: sustraiek lurzoruko lurrari eusten diote eta ez da gertatzen hainbesteko higadurarik.
Kanpo-eragileak lurrazalari kanpoaldetik forma ematen dioten elementuak dira; garrantzitsuenak ura eta haizea dira. Kanpo-eragileen ezaugarri nagusia mugimendua da. Urak eta haizeak ere gisa horretako prozesuak abiarazten dituzte lurrazalean aldaketak sorrarazten dituztenean: lehendabizi, higatu edo meteorizatu; ondoren, garraiatu; eta azkenik, sedimentatu.
Higadura eta meteorizazioa
Prozesu hau jatorrizko materiala apurtzean hasten da; apurketa hori bi modutara edo bi bidetatik gerta liteke: higadura edota meteorizazioa.
Higadura eragileren batek jatorrizko harria marruskadura bidez apurtzean gertatzen da. Urak eta haizeak, mugitzean, hainbat materialen kontra talka egin lezakete eta, horretan gertatzen den marruskaduraren ondorioz, apurtu egiten dute materiala.
Meteorizazioa gertatzen denean, aldiz, eragileak ez dira mugitzen, inguruko baldintzak aldatzen dituzte, baizik, eta horien ondorioz apurtzen da harria.
Meteorizazio-prozesu nagusiak tenperatura-aldaketa bortitzengatik eta uraren disolbagarritasunagatik gertatzen dira.
Tenperatura-aldaketa bortitzak gertatzen direnean, bi eratara gerta daiteke meteorizazioa:
· Harriak jasaten dituen tenperatura-aldeek leherrarazi egiten dute harria (hori basamortuetan gertatzen da gehienbat).
· Ura harri barruan izozten da, zulo eta arrakaletan, eta uraren bolumena, izoztean, handitu egiten denez, harria zarta dezake.
Uraren disolbagarritasun handiak ere eragiten du meteorizazioa: meteorizazio kimikoa, zehazki. Izan ere, urak material askotarikoak disolbatzen ditu; adibidez, kareharria.
Materialen garraioa eta sedimentazioa
Harria higatu edo meteorizatu ondoren, higakinak garraiatu egiten dira. Garraiatzaile aipagarrienak lehen aipatu ura eta haizea ditugu.
Garraio-materialak pausatzean gertatzen da sedimentazioa, garraiatzaileek (ura eta haizea) energia galdu ahala, materialak sedimentatu egiten baitira.
– Garraiatzailearen energia gero eta txikiagoa denez bidean, sedimentuak pisuaren arabera jalkitzen dira: higakin astunenak dira lehenengo sedimentatzen direnak, eta arinenak dira, berriz, garraiatze horretan urrutien iristen direnak.
Urak, egoera fisikoaren arabera, era bat baino gehiago ditu materialak higatzeko; higa dezake, esaterako, glaziar gisa agertzean, lurrazalean ur aske gisa egonik, ibaien edo itsasoen eraginez, edo lurpeko ur gisa: kasuan kasu, erliebe-mota bat edo beste sortuko du.
Uraz eta haizeaz gain, bizidunak ere kanpo-eragiletzat har daitezke, materialak higatzeko, garraiatzeko eta sedimentatzeko gaitasuna dutelako. Bizidun guztien artean, gizakia bihurtu da eragilerik garrantzitsuena, garatu duen teknologiari esker, erliebeak eta paisaiak aldatzea lortu baitu eraikuntza erraldoiak, komunikabide berriak, etab. eraikitzean.
Klima polarra zirkulu polarren barnean eta poloetatik hurbil dauden lurraldeetakoa da; hau da, Antartikako eta ipar-polo ingurukoa.
Horixe da gizakiarentzat eta ia gainerako bizidun guztientzat lurrazalean aurki daitekeen klimarik gogorrena.
Klima polarra
Batez-besteko tenperaturak oso hotzak izaten dira, 0°C azpitik beti, oso azpitik gainera, askotan, negu luzeetan bereziki. Udan nekez iristen da 0 °C-ra. Horregatik, tenperatura-bitarteanahiko handia izaten da, 20 °C-tik gorakoa gehienetan. Kontuan izan, poloetan sei hilabetez izaten dela negua. Inoiz jaso den lurraren tenperaturarik hotzena klima polarrean izan da: –89,5 °C.
Klima polarreko prezipitazio kopuruaoso aldakorra eta txikia da: normalean, 300 mm/urteko baino gutxiago. Prezipitazio-banaketairregularra izaten da gehienetan. Batez ere udan egiten du euria edo elurra. Baina euri askorik egiten ez badu ere, tenperatura hotzek hezetasuna gordetzen dute, eta izotza pilatu egiten da, izotz-geruza handiak sortuz.
Landaredia oso urria izaten da (goroldioak, likenak) eta, hotzagatik babesteko, oso altuera gutxikoa. Poloetatik urruntzen garen neurrian, hotza ez da hain handia, eta udak zertxobait epelagoak dira: tundra bioma agertzen da. Tundra, batik bat, zuhaitz txikiz, zuhaixkaz, goroldioz eta likenez osatua dago. Tundrako lurra (zorua) izoztuta egon ohi da urteko hilabete askotan. Izotz hori urtzen denean ere, lurzoruko sakonera txiki batean besterik ez da gertatzen, eta zoruaren gainerako guztiak izozturik jarraitzen du. Lur izoztu horri permafrost esaten zaio.
Ingurune polarrean animalia espezie gutxi bizi da, baina kide ugarikoak: itsas-hegaztiak eta ugaztunak (zetazeoak eta fokaren familiakoak bereziki). Itsas azpiko fauna, ordea, desberdintasun handikoa bezain aberatsa da: krustazeoak (krill), arrainak…
Klimak berak ezartzen dituen baldintza gogorrak direla eta, gizakiaren eragina txikia da, oro har. Baina petrolio-ustiatzeak asko ugaritu dira azken urteotan, horrek bioma horrentzat duen arriskuarekin.
Neurri batean, goi-mendietakoa klima polarrarekin aldera genezake. Mendikate handietako goi-mendietan eta gailurretan aurki daiteke, eta oso gogorra da gizakiarentzat.
Goi-mendietako klima
Kontuan hartu behar da igotzen ditugun 1.000 m bakoitzeko 6 °C jaisten dela tenperatura. Lurreko garaiena den Everest mendiaren gailurrean, adibidez, batez besteko tenperatura –30 °C-koa izaten da, baina neguko zenbait egunetan –60 °C-raino ere jaitsi daiteke.
Goi-mendietako tenperaturabeti 0°C azpikoa izan ohi da. Tenperatura-bitartea asko aldatzen da leku batetik bestera, baina 10 °C ingurukoa izan daiteke.
Goi-mendietako klima ez da polarra bezain lehorra. Alderantziz, prezipitazioak ugariak izaten dira, 1.300 mm/urteko, askotan elurretan, neguan bereziki.
Goi mendietako kliman taiga eta tundrabioma dira nagusi, nahiz eta altitude eta hezetasunaren arabera aldatzen joan.
Landaredia taigaren antzekoa izan daiteke, koniferoen azken mailarekin, edo tundraren antzekoa: goroldioak, likenak…
Goi mendietako fauna lurraldearen arabera desberdina izaten da. Ipar Amerikan hartzak, otsoak eta oreinak aurki ditzakegun bezala, Hego Amerikan kondorrak, llamak, guanakoak aurkituko ditugu.Gizakiaren eragina ere nabaritzen hasia da. Zoritxarrez, goi-mendietako gune ezagunenetan, mendi espediziotako oinarrizko kanpalekuetan bereziki, gizakion zaborrak pilatzen dira nonahi.
Klima siberiarra zirkulu polarren inguruetako eta Asia eta Ipar Amerikako kontinenteen iparraldeko klima da; Siberia eta Kanadako iparraldekoa, baita Groenlandiako itsasertzekoa ere.
Klima siberiarra
Klima siberiarra oso gogorra da bizidunentzat (gizakia barne), batez-beste 2 °C-tik beherako tenperaturak izaten dira. Neguak oso luzeak eta oso hotzak izaten dira eta, hainbatetan, –50 °C-ra irits daiteke tenperatura. Udak nahiko epelak izan ohi dira, 15 °C ingurukoak, eta hezeak; ondorioz, tenperatura-bitartea 35-50 °C artekoa izan daiteke. Siberiako Oymyakon herrian neurtu da herri batean inoiz jaso den tenperaturarik hotzena: –71,2 °C.
Udan izaten dira euriak, ekaitz eran, askotan. Baina prezipitazio kantitatea nahiko txikia izaten da, 450 mm/urteko ingurukoa.
Klima siberiarra duten lurraldeetako landarediataiga basoa da. Zuhaitz koniferoz (izeiak, alertzeak…) osatua dago, gehienetan, hosto-zabal zenbaitekin nahasian (zumarrak…).
Gizakiaren eraginez, esan beharra dago, oso deforestazio-prozesu indartsuan murgilduta dagoela ingurunea. Gainera, meatzaritzak sekulako garrantzia hartu du lurralde siberiarretan, eta horrek asko indartu du deforestazio-prozesua.
Taigako animalia batzuek, hartzak kasu, negu partean hibernatu egiten dute. Beste askok, hegaztiek bereziki, hegoaldera emigratzen dute, ingurune epelagoen bila. Ingurune horietan, otsoak, azeriak, lepahoriak, bisoiak, erbinudeak, oreinak eta elur-oreinak, altzeak… aurki daitezke.
Klima siberiarrean bizi den ia biztanleria osoa hegoaldean kokatuta dago, Transiberiar trenbide famatuaren bidetik gertu.
Klima txinatarra 20° eta 35°ko latitudea duten lur-eremu epeletan dago, eta kontinenteetako hego-ekialdeko aldeetan aurki dezakegu. Nagusiki, Txinako hegoaldean, Taiwanen, Japonian, Ameriketako Estatu Batuetako hego-ekialdean eta Uruguai-Brasil-Argentina bilgunean.
Klima txinatarra
Klima horretan neguan tenperatura epelak (10 °C-tik gorakoak) dira eta uda partean beroaldiak (20-25 °C-tik gorakoak) daude. Batez-beste, klima txinatarrak 15-20 °C-ko tenperatura izaten du urtean. Hori bai, egunean zehar tenperatura-bitartehandia izaten dute, 14-15 °C artekoa, hain zuzen ere.
Oro har, klima txinatarra nahiko hezea dela esan daiteke. Izan ere, haizeteek itsasaldetik jotzen dute eta oso hezeak iristen dira lehorrera, prezipitazioak areagotuz. Horregatik, klima txinatarra, zenbaitentzat, klima tropikal montzoikoaren luzapena besterik ez da. Prezipitazio horiek irregularrak eta kopuru handikoak dira: 1.000 mm/urteko inguru. Eurite horiek urte guztian zehar banatzen badira ere, udan izan ohi dira handienak. Klima txinatarrak ez du urtaro lehorrik izaten.
Lurraldeetako landaredia tropikoetako eta alde epeletako landare hosto erorkorren nahasketa dela esan daiteke. Horrela, banbuak bezalaxe, haritzak ere aurki ditzakegu, esate baterako. Azpimarratu behar da ginseng moduko sendabelarrek duten garrantzia. Landare apaingarriak ere oso zabalduta daude: adibidez, oinlodia txinatarren lore nazionala da.Klima txinatarrak animalien aberastasun handia erakusten du eta horietako batzuk klima txinatarreko eremuan bakarrik aurki daitezke: panda hartza, tigre txinatarra, faisai marroia, ibis gorria… Panda ugaztun zuri-beltza da. Banbu-kimuz elikatzen da eta 135 kg-ko pisua har dezake. Gaur egun, 1.500 inguru besterik ez dira geratzen, eta munduan galtzeko zorian dauden animalien ikur bilakatu da.
Izena Mediterraneo itsasotik jasotzen du, haren inguruan kokatzen baita nagusiki. Baina badira munduko beste hainbat lurralde klima mediterraneoa dutenak: Hegoafrika, Txileko erdialdea, Kalifornia eta Australiako hego-ekialdea.
Klima mota horretako tenperaturak, oro har, nahiko epelak izaten dira, 18 °C ingurukoak, batez-beste, egunean zeharreko tenperaturak bitarte handia izaten dute: 14-15 °C artekoa. Neguko hilabeteetako tenperaturak nahiko gozoak izaten dira, 6-7 °C inguru. Udan, aldiz, bero egiten du, oro har, 23-24 °C, eta hilabete beroenean tenperatura ez da 22 °C-tik jaisten.
Ez du euri askorik egiten (300-500 mm inguru). Udan, ia tantarik ez. Izan ere, klima mediterraneoaren ezaugarri nagusietakoa udako lehortea izaten da. Noizean behin ekaitzak eta euri-jasak (tximista askokoak, baina ordu gutxi irauten dutenak) izaten dituzte. Prezipitazioen bat-batekotasuna da klima horren berezitasun nagusia. Gehienak udaberrian eta, batez ere, udazkenean gertatzen dira; orduan, uholdeen arriskua izan ohi da.
Horren guztiaren eraginez, ibaiek ez dute emari handirik eta nahiko irregularrak dira, urtaroen arabera aldatu egiten baitira. Gehienetan, ibaiak motzak izaten dira, baina badira uhaldi eta agorraldi, lehorte-aldi handiak dituzten ibai handiak ere: Ebro, Rodano…
Lehortea udako beroaldiarekin batera izaten dutenez, klima mediterraneoko lurraldeek ur falta handia izaten dute uda erdialdean eta bukaeran.
Uda lehorreko eta negu hezeko klima honek oso landaredi berezia sortzen du, baso mediterraneoa deiturikoa. Ura gordetzeko gai diren edo lehortean ondo irauten duten zuhaitzak eta zuhaixkak dira nagusi. Azpimarratzekoak dira pinu, arte eta antzeko zuhaitzen basoak eta zuhaixka usaintsu tipikoak: makia eta garriga, besteak beste. Esan behar da, ur eskasiagatik eta gizakiaren eraginez, bereziki, oso hondatuta dagoela klima horri dagokion landaredia.
Klima mediterraneoaren fauna aberatsa da: azeriak, ahuntzak, hegazti harrapariak, katagorriak, sugeak… Gizakiaren eraginak galtzeko zorian jarri ditu, besteak beste, hainbat hegazti harrapariren eta katamotzaren moduko animaliak.
Klima ozeanikoa ekuatorearen bi aldeetan kokatzen da, 40 eta 60 graduren artean, gutxi gorabehera. Ipar hemisferioan Europako eta Ipar Amerikako mendebaleko itsasertzetan nabarmentzen da. Hego hemisferioan, aldiz, Txile eta Argentinako hegoaldeko itsasertzetan eta Australiako eta Zeelanda Berriko hego-ekialdeko kostan.
Klima ozeanikoa itsasertzetan aurki dezakegu. Ingurune horiek mendebaleko haizeen eragina jasaten dute. Ozeanoa zeharkatzerakoan haizeak hezetasunez kargatzen dira eta lehorrera iristean, hezetasun hori kondentsatu egiten da eta euri bihurtu. Horixe da, epeltasunaz gain, klima honen ezaugarri nagusia: prezipitazioen erregulartasuna. Euria askotan egiten du (700/2.000 mm/urteko). Horren eraginez, ibaien emaria handia izan ohi da urte osoan. Ibai ezagunenak Rhin, Sena eta Danubio dira.
Ozeanoen eraginez, tenperaturak ere leunak izan ohi dira klima ozeanikoan, nahiko epelak edo freskoak: 7-15 °C, batez-beste. Tenperaturak ez dira oso beroak izaten udan, ezta oso hotzak ere neguan. Ez da aldaketa nabarmenik izaten urtaroen artean, eta urtean zeharreko tenperatura-bitarteaerdi-mailakoa dela esan daiteke (10 °C ingurukoa).
Baso hosto erorkorreko bioma deiturikoan tenperatura leunek eta etengabeko euriteek, hosto erorkorreko basoak sortzen dituzte. Horietan, haritzak, pagoak eta gaztainondoak daude. Zuhaitz horiek hostoa galtzen dute hotzaren etorrerarekin batera. Basoen artean landarerik gabeko gunetan, belardiak sortzen dira. Belardiek hazkunderako baldintza oso egokiak aurkitzen dituzte klima ozeanikoan (hezetasun handia eta tenperatura leunak) eta ganaduaren oinarrizko elikagai bihurtu dira.
Faunari dagokionez, hosto erorkorreko baso horietan, ugaztun asko (hartzak, azeriak, basurdeak…) bizi da. Belardietan, aldiz, sagua, satorra eta bestelako karraskariak ikus daitezke. Bai basoan eta bai belardietan, hegaztiak ugari dira.
Oro har, esan daiteke klima ozeanikoa duten lurraldeetan, oso nabarmena izan dela gizakiaren eragina. Lehen, lurralde horiek basoz estaliak zeuden eta gizakiak nekazaritza-eremu bihurtu zituen. Horrek, jakina, bioma horretan bizi ziren animalia asko desagertzea eragin du.Gaur egun, klima ozeanikoak hainbat giza okupazio maila eragin ditu:
Europako mendebaldea biztanlez beteta dago eta hiri eta industriagune ugari aurki daitezke.
Amerikako leku batzuetan, biztanleria eskasagoa da eta oraindik ia ustiatu gabeko basoak dituzte.
Australiako hainbat eremutan, azkenik, belardi handiak dituzte, eta horrek abelazkuntza eragin du, artzaintza bereziki.
Klima honen ezaugarri nagusia izaera aldakorra da, bai tenperaturari dagokionez, baita prezipitazioei dagokienez ere. Klima kontinentala, ozeanoen eraginik ez duten latitude ertainetan dauden eskualdeetan ematen da; bereziki, ipar hemisferioko kontinente barruko,45-65° koordenatuen artean. Itsas bazterretik urrun egoteak edo haizeak eta prezipitazioak kontinentearen barnealdetik jasotzeak eragiten du eskualde horietako klima hori.
Klima honen ezaugarri nagusia izaera aldakorra da, bai tenperaturari dagokionez, baita prezipitazioei dagokienez ere. Klima kontinentala, ozeanoen eraginik ez duten latitude ertainetan dauden eskualdeetan ematen da; bereziki, ipar hemisferioko kontinente barruko,45-65° koordenatuen artean. Itsas bazterretik urrun egoteak edo haizeak eta prezipitazioak kontinentearen barnealdetik jasotzeak eragiten du eskualde horietako klima hori.
Ipar hemisferioko kontinente nagusien barrualdean agertzen da gehienbat: Siberia aldean, Ameriketako Estatu Batuetan, Kanadako eta Europako barnealdeetan, Asiako erdialdean, Txinan…
Klima kontinentala gogorra izan arren, haren eraginpean kokatzen dira munduko hiriburu eta hiri nagusietako asko: Mosku (Errusia), Astana (Kazakhstan), Ulan Bator (Mongolia), Chicago, Montreal, Pekin, Viena, Milan, Praga, Kiev…
Lurralde horiek asko berotzen dira udan (30 °C baino gehiago) eta, aldiz, hoztu neguan (0 °C azpitik, izozte handiak). Alde handia dago egunaren eta gauaren artean: egunean zehar tenperatura-bitartea oso handia izaten da, 20 °C artekoa. Lurraldearen eta kokapenaren arabera urteko batez besteko tenperatura asko aldatzen da; 10-15 °C-koa izan ohi da,.
Gehienetan, lurralde horietan euri gutxi egiten du, prezipitazioaknahiko urriak dira, kontinenteen barnealdean kokatzen direnez, ozeanoen eta itsasoen hezetasunetik urrun geratzen baitira. Batez beste, 700 mm euri egiten du urteko. Prezipitazioen banaketa nahiko irregularra da, eta, batez ere, udan egiten du, ekaitzen ondorioz.
Prezipitazioak, urriak izan arren, ibaiak emari handikoak izan ohi dira, oso eremu zabaleko ura jasotzen baitute. Horrela, hedadura handiko arroak sortzen dira: Rhin, Danubio…
Klima horretako landaredia oso aldakorra da. Leku hezeenetan, belardia da nagusi, baina haritz-basoak ere topa genitzake; lehorrenetan, berriz, estepa deitzen diren belar-eremu zabalak daude. Estepa horiek oso aproposak dira abelazkuntzarako eta, bereziki, zereal-laboreetarako: lur aberatsak izateaz gain, oso lauak izan ohi dira, makinaria erabiltzeko aukera ematen dutenak. Horregatik, lehen belardi ziren eremu asko eta asko gaur egun nekazaritzarako moldatu dira. Horrek, jakina, animalia askoren desagertzea eragin du, bisontea kasu.
Klima kontinentaleko lurraldeen iparraldean taiga basoak aurkitzen dira. Taigako zuhaitzak gehienbat papergintzan erabiltzen dira gaur egun.Klimaren gogortasuna dela eta, hor dauden animalia askok emigratu egiten dute. Neguan gelditzen direnak aldiz, hibernatu egiten dute. Jatorrizko animalia asko galdu den arren, klima kontinentalean berezko fauna zabala aurki dezakegu oraindik: arranoak, saiak, koartzak eta mota askotako hegaztiak, oreinak, altzeak, kastoreak, lepahoriak, katagorriak, erbiak…
