Egilea: admin

Sua faktore ekologiko bat da. Basoko espezieak, suteetara egokitu dira, hainbat modu eta bide erabiliz, suterik gertatuz gero bizirik iraun ahal izateko. Suteak gertatzeko, eragile abiotikoek garrantzi handia dute; klimak esaterako. Euskal Herriko baldintza klimatikoak direla-eta, batik bat itsasaldean, klima ozeanikoa den lekuetan, ez da sute naturalak gertatzeko arrisku handiko tokia eta, beraz, bertako zuhaitz-espezieak ez daude suteei aurre egiteko bereziki egokituak.

Hala ere, hainbat lekutan, etengabeko suteak izan direlako, adibidez, egoera aldatu egin da. Horrela, suteek zigortutako zenbait lekutan basoko pinuak gaina hartu dio pagoari, pagoaren berezko lurraldetan, basoko pinuak suari aurka egiteko sendotasun handiagoa duelako. Bestalde, Quercus generoko zenbait espezie (artea, artelatza, haritza…) suteak jasateko gainerako generoak baino hobeto moldatutako zuhaitzak dira.

Esan bezala, itsasaldeko isurialdeko, eta barneko mendialdeko, baldintza klimatikoak ez dira, berez, sute-arrisku handikoak, giroa hezea delako eta ez delako izaten tenperatura-aldaketa handirik. Baso horietako mikroklima hezea dela-eta, zuhaitz hosto erorkorreko basoetan suari zaila egiten zaio aurrera azkar egitea. Hala ere, ez da ahaztu behar, ohikoak ez diren baldintzetan (lehortea, gizakiak nahita piztutako sua…) suteren bat gertatzen bada, zuhaitz horiek oso ahulak izaten direla eta erabat hondatzeko arriskua dutela. Aldiz, Euskal Herriko beste zenbait landare suaren eraginari aurre egiteko askoz hobeto prestatuta daude; hala nola basoko koniferoak, sasiak, arteak…

Zenbait ingurunetan, klima beroa eta lehorra denean, lurzoru gaineko material sukoiengatik eta beste baldintza batzuk direla-eta, sua azkarrago zabaltzen da.

Oso kontuan edukitzekoa da sua faktore ekologikoa dela, lehen esan dugun bezala, eta, askotan erabat naturalak direla suteak sortzen dituzten zenbait eragile: tximistak, eguzki-izpiak… Ez dugu ahaztu behar, ordea, gizakia dela, nahita edo arduragabekeriaz, suteen eragile nagusia. Gainera, gizakiok eragindako suteak naturalagoak baino maizago gertatzen dira eta bortitzagoak izaten dira. Gizakiaren eragin horren ondorioz, bizidunen estrategia eta moldaera naturalek indarra galtzen dute. Euskal Herrian esaterako, gizakiak piztutako suteak baino askoz ere gutxiago dira arrazoi naturalengatik sortutakoak, eta horien eragile ia bakarra tximista izan ohi da. Gainera, gizakiok eragindako suteen % 90 nahita piztutakoak dira, ikerketen arabera.

Basoan sutea izan ondoren hasten da segida ekologikoa. Suak landare-espezie asko hiltzen edo ahultzen ditu, eta ekosistemako gainerako komunitate biologikoak -lurzorua barne- hondamendi handia jasaten du. Hondamendi horretan espezie batzuek indar berezia dute ingurumena kolonizatzeko eta segidarako lehen urratsak egiteko.

Beraz, sutearen ondoren gertatzen diren aldaketak oso nabarmenak izaten dira. Urte asko behar dira ekosistema berriz era hasierako baldintzetara itzultzeko eta heldutasun edo klimaxera iristeko.

Ekoizleak

Ekoizleez hitz egitean, kate trofikoen oinarriaz ari gara, besteek erabili ahal izango dituzten elikagaiak ekoizten dituztenez. Zeluletako kloroplastoetan, klorofilaren laguntzaz fotosintesia eginez, Eguzkitik jasotako energiarekin materia organikoak ekoizteko gai dira, materia ez organikotik abiatuta (ura eta gatz mineralak, lurzorutik; eta, karbono dioxidoa CO₂, atmosferatik).

Nagusiki landareak etorriko zaizkigu burua, baina, lehorreko landareaz gain, ekoizleen artean fitoplanktona ere aipatu beharra dago (grekoz; fito: landare eta plankton: noraezean dabilena). Fitoplanktona ur-ekosistemetako kate trofikoaren oinarrian aurkitzen da eta lehen mailako kontsumitzaileentzat elikagai da, zooplanktonarentzat adibidez. Fitoplanktonak elika-sareetan duen garrantziaz gain, azken urteetan ekonomikoki balio handiko baliabide bihurtu da eta ugaritu egin dira berarekin lan egiten duten enpresak (kosmetikan, elikagai arloan, osasunean…)

Hala ere, badira fotosintesia egin gabe materia organikoa ekoizteko gai diren zenbait bakterio autotrofo, organismo hauek kimiosintesia egiten dute. Adibidez, ozeano-gandor inguruetan (gogoratu DBH 4.1) agertzen diren bero-iturrietan edo urpeko sumendietan bizi diren bakterioak. Ziklo biogeokimikoetan funtsezkoak dira bakterio hauek, eta itsas-hondoan bizi diren beste izaki bizidunentzako oinarrizko elikadura iturri dira.

Kontsumitzaileak

Bizidun heterotrofoak dira, hau da, kanpo-ingurumenetik ekoizleek osatutako materia organikoa hartzen dutenak. Kontsumitzaile guztiak ez dira mota berekoak. Lehen mailako kontsumitzaileak, landarejaleak alegia, ekoizleek zuzenean sortutako elikagaiez bizi dira. Bigarren mailakoak, landarejalea jaten duen haragijale edo karniboroak oro har, lehen mailako kontsumitzaileak janez elikatzen direnak eta hirugarren mailakoak, haragijaleak jaten dituzten super-harrapari edo superkarniboroak, haragijaleez elikatzen dira.

Deskonposatzaileak

Elika-sareetan, bestalde, hildako landareez edo animaliez elikatzen diren bizidunak ere badaude, onddoak eta bakterioak esate baterako. Horiei deritze deskonposatzaileak. Hauen funtzioa oso garrantzitsua da, beraiei esker materia organikoa, materia inorganiko bihurtzen dutelako, ingurunera bueltatuz ekoizleek erabil dezaten.

Lehia

Espezie bereko indibiduoak urria den baliabide bat eskuratzeko lehiatzen direnean: ura, argia, bizitokia, ugaltzea… Ez da soilik indibiduoen artean ematen den lehia zuzena, berrea garaian oreinek izaten dituzten talka ikusgarriak kasu, zeharkakoa ere izan daiteke. Adibidez, errekurtso berbera urritzen dutenean indibiduoek elkarren aldetik, hartza batek izokinak harrapatzen dituenean ibaiaren zati batean, ibaiaren beste alde batean ezingo ditu beste hartz batek harrapatu.

Familiarteko asoziazioa

Ahaideak diren banakoek osatzen dituzte. Helburua ugaltzea eta kumeak zaintzea da. esate baterako zapelatz arruntaren familiak, kumeak zaintzen dituzte emea eta ar batek osatzen dituzte.

Asoziazio taldekoia

Banakoak ez dira beti ahaideak, eta taldeak osatzeak hainbat abantaila eskaintzen dizkie, hala nola harrapariengandik defendatzea, janaria bilatzea, harreman sozialak sortzea… Arrain askok, hegaztiek edota ungulatuek sortu ohi dituzte horrelakoak.

Asoziazio koloniala

Batez ere ugalketa asexualez erreproduzitzen diren organismoek osatzen dituzte halakoak, guraso berekoak dira eta bizitza osoan elkarrekin egongo diren banakoak izango dira. Hainbat kasutan, asoziazioaren zati batzuek funtzio bereiziak har ditzake, elikadura, ugaltzea… Esate baterako, koralak elkarri atxikita bizi diren polipo kolonia handiak dira, errazago elikatzeko eta ugaltzeko.

Estatu-mailako asoziazioa

Anatomia eta fisiologia desberdinetako banako hierarkizatuek osatzen dute, eta desberdintasun horien araberako lanak egiten dituzte. Intsektu sozialen ohiko asoziazioa da, adibidez, erlauntzetan hiru banako motak aurki daitezke: langileak, erlauntza garbitu, babestu, polena bildu eta halako lanak egiten dituztenak; erlamandoak eta erreginak, azken hauek ugalketaz arduratzen dira.

Mutualismoa

Espezie desberdinetako bi organismok abantaila lortzen dutenean interakziotik. Bi organismoak estu-estu lotuta badaude, sinbiosi izena hartzen du; adibidez, likena, onddo baten eta alga baten elkarte sinbiotikoaren ondorioz sortutako organismo konposatua da.

Argazkian, polinizazio prozesuan parte hartzen duten bi organismo mutualista ikus daitezke. Makaon tximeletak landaretik nektarra lortuko du eta landarearen polena sakabanatuko du aldi berean.

Komentsalismoa

Espezieetako batek onuraren bat lortuko du interakziotik (elikagaiak, bizitokia…) besteei onurarik edo kalterik eragin gabe.

Erromeroa marrazoak uzten dituen janari-hondakinetatik elikatzen da; marrazoari interakzio honek ez dio beste inolako abantailarik ematen. Edota hienek, sarraskijaleak izanik, animalia ehiztariekin sortzen dituzte halako harremanak, ehiztariek animaliak hil eta jan ondoren, hienek hondarrak aprobetxatuko dituzte. Gizakion zein hainbat animaliaren hesteetan daude bakterio saprofitoak ere digeritu gabeko janariz elikatzen dira, ostalariari kalterik eragin gabe.

Harraparitza

Elkarreragin edo interakzio honetan, organismo batek, harrapariak, harrapatu eta hil egiten du beste bat, harrapakina, osorik edo haren zatiren bat janez elikatzeko. Kontzeptu erlatiboak dira. ordea, organismo bat harraparia izan daiteke, baina beste baten harrapakina. Harrapariek harrapakin ahulenak errazago hiltzen dituztenez, harrapakinen hautespen naturala egingo du. Horregatik, esan liteke lehiarekin batera hautespen naturalaren eragile garrantzitsua dela harraparitza.

Parasitismoa

Elkarreragin horretan, espezie bat, parasitoa, ostalari izeneko beste baten kontura bizi da; azken horretaz elikatzen, ugaltzen… delarik. Batzuetan ostalariak bizirik jarraitzen du nahiz eta kalteak jasan, baina beste batzuetan, hil egin daiteke haren eraginez.

Argazkian, liztor baten larbak bizirik dagoen intsektu baten larba jaten ikus daitezke. Parasitismo mota hau izurrite biologikoak kontrolatzeko erabil daiteke.

Lehia

Espezie baten egokitzapenek onak, beste bati bere presentzia murriztea eragitean dionean, bi organismoek darabilten errekurtso bat urria denean. Janaria, lurraldea, ura… mugatua den edozein errekurtsogatik eman daiteke. Oro har, espezie-arteko lehia arinagoa izaten da espezi-barnekoa baino.

1. Argia

Landare askok egunaren eta gauaren iraupenari lotuta (fotoperiodoa) erregulatzen dituzte euren prozesu biologikoak. Esate baterako, egun luzeko landareek, iluntasun-aldi laburrak nahikoa dituzte 24 orduero, loratzeko (udaberri-udan loratuko dira). Egun laburreko landareek, berriz, hamabi argi-ordu baino gutxiagorekin loratzen dira (udazken-neguan loratuko dira). Aldiz, landare neutroen kasuan, argi-ordu kopuruak ez dauka eraginik, eta, beste faktore batzuen mende dago loraketa.

Animaliek ere argi-orduetara egokitzen dute euren jarduera fisiologikoa: askok egunez dihardute, eta beste batzuek, ostera, gauez.

2. Ura

Basamortu ingurunetan bizi ahal izateko:

• eta urik ez galtzeko, zuhaixka askok substantzia iragazgaitzez estalitako hosto txikiak izaten dituzte; beste zenbait landarek hostoak arantza bihurtzen dituzte; beste batzuek, ostera, zurtoinetan edota hostoetan biltzen dute ura.
• animalia askok ohitura gautarrak dituzte, eta egunaren lehenengo orduetan eta iluntzean baino ez dute aktibitaterik, hots, hezetasuna handiagoa eta tenperatura baxuagoa denean.

Ohian tropikaletan, aldiz, ur asko dago; zuhaitzek ertz zorrotz eta handiko hosto handiak izaten dituzte, soberako ura botatzeko.

3. Tenperatura

Tenperatura baxuetara moldatzeko hainbat moldaera izaten dituzte bizidunek:

• landareek hazi eta erraboil bihurtuta igarotzen dituzte urtaro gogorrak; edo hostoak galdu, eta ahalik eta gehien murrizten dute beren jarduera.
• animaliak lozorroan sartzen dira, edo migratu egiten dute. Horretara hobekien moldatutako organismoak endotermoak dira (hegaztiak eta ugaztunak).

Urtaro beroetan, organismoek berriro aktibatzen dituzte bizi-zikloak:

• landareak loratu egiten dira, eta fruituak izaten dituzte.
• animalia asko ugaldu egiten dira… Bero handiegia badago, animaliek ohitura gautarrak hartzen dituzte, intsolazio handieneko orduak saihesteko. Halaber, erregulatu egiten dute tenperatura: izerdituz edo arnasestuka…

Uretako ekosistemak

1. Ura

• Gazitasunari eusteko, prozesu fisiologiko bereziak dituzte.
• Mugitzeko, gorputz fusiformeak, hegatsak eta halakoak dituzte.
• Olatuen bultzadari eusteko, malguak dira (esate baterako algak) edo substratura atxikitzeko mekanismoak dituzte (esate baterako lapak).

2. Argia eta tenperatura

Zenbait organismok

• zona abisaletan bizitzeko, argizko organoak dituzte.
• poloetan bizitzeko, gatz-geruzak, lumak eta ilea dituzte, baita tenperatura erregulatzeko ahalmena ere.

Gero eta gehiago dira Lur planetan gizakiak arazo eta kontraesan asko pilatu dituela eta horiek gainditzerik ez duela izango dioten biologo, soziologo eta ekologoak. Horiek diotenez, arazo horiei erantzun egokia ematen ez bazaie, bizidun-espezie askoren bizia (gizakiona barne) arriskuan egon daiteke lurrean.

Gizakioi hainbeste erosotasun ekarri dizkiguten aurrerapenek, eta horrek berekin dakarren industriaren eta teknologiaren garapenak, arrisku asko sortu dituzte, aldi berean. Gaur egun baditugu arazo kezkagarri franko: klima-aldaketa (zientzialari batzuen ustez, planetako batez besteko tenperatura igotzeak hondamen ikaragarria ekarriko lioke gizakiari), oihan eta basoetan egiten ari den soiltzea (ohian tropikaletan…), animalia eta landare ugari desagertzea, zentral nuklearretako ihes erradioaktiboak… Arazo horiek nahiko ez balira, energia fosilen (ikatza, petrolioa…) iturriak ez dira mugagabeak, eta kutsadura dezente sortze dute, gainera.

Gizakiok espezie gisa izan dugun arrakastak berak sortutakoa da beste arazoetako bat: gizaki gehiegi bizi gara munduan. Biztanleria neurriz kanpo hazi da azkenaldian (progresio geometrikoan) eta horrek arazo larriak sor ditzake (denontzat janaririk ez egotea, lehengaiak agortzea…).

Kutsadurak eragindako kalteen artean larriena urarena da. Edateko uraren eskasia gero eta handiagoa da, eta kezkagarria izan daiteke, hurrengo urtetan urak garbi edukitzen saiatzen ez bagara.

Hipotetikoki, gerra nuklearra hasiko balitz, Lur planetan egun bizi diren izakietatik asko (gizakia barne) desagertzeko arriskua legoke.

Badirudi animalia adimentsuak garatutako zibilizazioa zenbat eta aurreratuagoa izan, sor ditzakeen arazoak eta zibilizazioa bera hondatzeko aukerak ere, hainbat eta gehiago direla. Gizakiok, lehenago aipatu ditugun gure munduko arazo horiek konpontzeko, berehala hartu behar ditugu egoerari aurre egiteko neurriak. Hala diote, behintzat, jakitunek: gizakiok bizirik irauteko arazo horiei erantzuna ematea nahitaezkoa dela; denek, oro har, kontuan hartu behar ditugula, eta bakoitzari erantzuna emateko bideak jarri. Ez dugu ahaztu behar arazo horiei erantzuna ematen diegun neurrian iraun ahal izango dugula bizirik.

Bestalde, ez dugu eboluzioa ahaztu behar: Darwinek iragarritako hautespen naturalaren arabera, ingurunera egokien moldatutako izakiek bakarrik iraungo dute. Eta nork jakin dezake gizakia izango den geu aldatzen ari garen inguru honetara hobekien moldatuko den biziduna?

Gure ingurune ekologikoan bizi diren animalia asko menderau baditugu ere, badira gure mendean hartu ez ditugun beste batzuk. Birusak, adibidez, tamainaz txikiak izan arren, oso etsai latzak izan daitezke gizakiontzat. Birusen kontra ditugun sendagai bakarrak txertoak dira, oraingoz; baina birusek aldaera eta espezie berriak sortzeko izugarrizko erraztasuna dutenez, kalte izugarriak ekar diezazkigukete. Birusek desagerraraziko ote dituzte gaur egun planetan dauden bizidunak? Birusak izango ote dira eboluziorako bide berria markatuko dutenak? Horixe diote batzuek.

Norantz doa gure espeziea?

Gaur egungo gizarteak berehala konpondu beharreko hainbat arazo larri ditu, alde batetik; baina aurrerapenak direla-eta, unibertsoko beste planeta edo leku batzuk kolonizatzera ere irits daiteke etorkizunean. Gizakia Lurretik kanpo irtengo balitz, moldaketa-prozesu bat jasan beharko luke eta horrek aldaketa fisiologikoak eta psikologikoak ekarriko lizkioke, gizakia Lurraren biran, orbitan, luzaroan egon izan denean egindako behaketek erakutsi dutenez.

Homo sapiens sapiens delakoa beste azpiespezie berri batean bilakatuko litzateke, beharbada, denborarekin; azpiespezie berri horri Homo sapiens cosmicus deitu beharko genioke. Hipotesi bat besterik ez da, noski, baina behaketetan oinarrituta dago. Dena dela, aldaketak belanauldi askoren buruan gertatuko lirateke, gertatzekotan.

Lurretik kanpo bizi beharko lukeen gizaki horrek aurre egin beharko liokeen arazorik larriena grabitaterik ezarena izango litzateke. Gure giharren eta gainerako sistemen garapena Lurreko grabitateari moldatua dago, orain arte gizaki guztiok grabitatearen mende egon baikara beti, baita orekaren zentzua, odol artikulazioa, etab. ere.

Hori dela eta, espazioan bizitzera ohitutako gizakiak zenbait aldaketa izango lituzke: gorputzeko likidoen beste era bateko banaketa (odol gehiago “igoko” litzateke bular aldera eta burura); aurpegi biribilagoa izango luke; begi gorrituak; aurpegiko zainak dilatatuak; lepoa, eskuak eta besoak handituak; hanketako giharrak atrofiatuak (ez baitute grabitatearen aurkako indarrek egin beharko); bihotza txikiagoa; bizkarrezurra zuzena; ornoen arteko distantziak handiagoak; diafragma gorago kokatua; aldaka eta ipurdi txikiagoak; eskeleto deskaltzifikatua, maila batean (osteoporosis espaziala); odolean globulu gorri gutxiago (anemia espaziala)…

Gaixotasunei dagokionez, besteren artean, azaleko disfuntzio (erradiazio gehiago dago espazioan) eta giltzurrunetako harri (kalkulu) gehiago izango lituzke, baita bakterioek sortutako infekzio larriagoak ere (inmunologia-sistemak espazioan ez duelako berdin funtzionatzen eta bakterioak grabitaterik gabe erasotzaileagoak direlako).

Donald Johanson paleontologoaren ustez, gaur bertan 1.000 lagun espaziora bizitzera joango balira, eta bertan eboluzionatuko balute, hemendik 500.000 urtera horrelakoa izango litzateke espazioko gizakia: gu baino txikiagoa, lepo luzeagokoa, sendoa, beso argalekoa eta garezur handiagokoa.

Baina ez pentsa zientzialari guztiak ados daudenik ikuspegi horrekin. Beste zenbaiten ustez, gure espeziea desagertu egingo da, lehenago edo geroago, eta beste espezieren bat hedatuko da Lur osoan, eboluzioaren ateak beti irekirik baitaude. Azken batean, hipotesi bat baino gehiago daude gizakiaren eboluzioari eta etorkizunari buruz.

Ugalketa sexuala duten izakietan, gizakian, adibidez, gameto izeneko bi zelula sexualen elkarketaren bidez gertatzen da ugalketa hori.

Espezie baten kromosomen kopuruak belaunaldiz belaunaldi berdin iraun dezan, gametoek zelulen kromosoma kopuruaren erdia eduki behar dute, hau da, zelulak diploideak (2n) direnean, gametoak haploideak (n) izan behar dira: Giza espeziean, gametoek (obuluak eta espermatozoideak), bakoitzak 23 kromosoma dituzte, zigotoa eratzean (bien artean) 46 kromosoma izan ditzan.

Ugalketa sexualean, gameto arraren (espermatozoidea) eta gameto emearen (obulua) arteko ernalketa geratzen da, eta, horri esker, aldakortasun genetikoa areagotzen da, kromosoma-bikote bakoitzeko bat arrarena eta bestea emearena izaten baita.

Ugalketa sexualean, gametoen nukleoak elkartzen dira, eta zigotoa eratzen da; zigoto horretatik abiatuta, enbrioiaren garapenean zatiketa jarraituen bidez, izaki berri bat sortzen da. Izaki berri horren ezaugarriak kromosometatik jasotako aginduen araberakoak izango dira.

Gametoak ez dira gainerako zelula berrien antzera mitosi bidez eratzen, hala eratuko balira gameto diploideak bailirateke. Gametoak eratzeko, meiosi izeneko prozesua gertatzen da gonadetan, hau da, obulutegian eta barrabiletan.

Prozesu horretan, zelula diploide bakoitzaren kromosomen kopurua (2n) erdira murriztu eta gameto haploidea (n) eratzen da. Zelula diploide bakoitzetik lau zelula haploide ateratzen dira, elkarren segidan gertatzen diren bi zatiketaren ondoren.

Lehengo zatiketaren aurretik, DNA bikoizten da. Lehenengo eta bigarren zatiketaren artean ez da DNA bikoizten. Zatiketa zelular horietako bakoitzean lau aldi bereizten dira: profasea, metafasea, anafasea eta telofasea.

Ikus dezagun nola geratzen den meiosiaren lehenengo zatia:

Meiosiko lehenengo zatiketan ez dira kromatidak bereizten, kromosoma homologoak baizik. Hala, zelulatik sortutako bi zelula alabek kromosoma kopuru erdia izango dute, eta gainera, homologo bakoitzeko kromosoma bat izango dute.

Meiosiaren bigarren zatiketa hori mitosiaren berdina da, eta bikoiztu diren kromosomen kromatidak bereizteko gertatzen da.

Ikus dezagun orain nolakoa den gametoen meiosia. Nola gertatzen da hori gizakian?

Barrabiletan espermatozoide haploideak eratzen dira etengabe. Obulutegietan, berriz, zelula diploide bakoitzetik obulu haploide bakarra eta degeneratu egiten diren hiru zelula (korpuskulu polarrak) eratzen dira.

Obuluak sexuaren X kromosoma eramango du beti; eta espermatozoidea, berriz, X edo Y izan daiteke. Horregatik, espermatozoideak erabakiko du ondorengoaren sexua. Hala, obulua ernaltzen duen espermatozoidea X bada, neska jaioko da; eta, aldiz, Y bada, mutila jaioko da.

Honako eskema honetan duzu laburtuta nola osatzen diren espermatozoideak barrabiletan:

Eta honako eskema honetan nola osatzen diren obuluak obulutegian:

Milioika espermatozoide joaten dira obulua ernaltzera; erdiek X daramate eta beste erdiek Y. Bakar batek ernalduko du obulua. Hortaz, neska edo mutila jaiotzeko probabilitate bera egongo da.

Biologiako ikerketek erakusten digute kromosometan geneak daudela, baina zer dira gene deituriko kromosomen osagai horiek?

Kromosoma batek gene asko eduki ditzake, eta kromosoma desberdinek gene desberdinak dituzte, ezaugarri desberdinak kontrolatzen dituztenak.

Geneak DNAren zatiak dira eta herentziazko ezaugarri jakin baten informazioa gordetzen dute. Espezie baten herentziazko ezaugarri guztiak zehazten dituen geneen multzoari genoma deritzo. Giza genoma, adibidez, zelula bakoitzaren barruan dauden 3.000 miloi nukleotidoen zerrenda da.

Zenbait bizidun, gizakia barne, espezie diploideak (2n) dira, hau da, haien kromosomak bikotetan elkartzen dira. Espezie diploide guztietan, gizakion espeziean ere bai, beraz, kromosoma homologoek gene berak dituzte, leku berdinetan. Hau da, banako batek ezaugarri bakoitzarentzat bi aukera izango ditu, eta kromosoma bikotekideek elkarren artean duten joeraren araberakoa izango da ezaugarria.

Adibidez, azalaren pigmentazioa bada aztertzen dugun ezaugarria, ikusiko dugu bi eratara ager daitekeela kasu bakoitzean: pigmentua fabrikatzea ala ez fabrikatzea. Beste gene batzuek, berriz, agertzeko bi era baino gehiago izan ditzakete. Pertsona baten altuera, esaterako ez da altua edo baxua izaten, hainbat neurritakoa baizik.

Ezaugarri bat kontrolatzen duen gene bakoitzak agertzeko dituen era edo aldaera bakoitzari alelo deritzo. Aleloak gene beraren forma alternatiboak edo aldaerak dira. Kromosoma homologoetan, kokaleku berdin-berdina dute eta ezaugarri berdin-berdinak kontrolatzen dituzte.

Ikus dezagun nola gauzatzen diren banako baten ezaugarriak.

Bi kromosoma homologotan gene berak daudenean, gene horiek ezaugarri zehatz batekiko daramaten informazioa bikoitza izango da, berdinak ala desberdinak izan bikoteko osagaiak.

Ikus dezagun, adibidez lehenago aipatu dugun ezaugarri bat: azalaren pigmentazioa. Esan dugunez, bi eratara ager daiteke: pigmentua fabrikatzen duena ala fabrikatzen ez duena. Pigmentua fabrikatzeari, alegia, melanina sintetizatzeari, M deituko diogu, eta ez sintetizatzeari, berriz, m. Bizidun batean bikoteak osatzen direnean, aukerak hauek izango dira:

 

MM	Ezaugarri horrekiko (melanina sintetizatzea) homozigotoa edo purua dela esaten da, bikotearen bi osagaiek melanina sintetizatzearen ezaugarria badute. Bikote hori duenak, melanina sintetizatuko du, noski.
mm	Ezaugarri horrekiko (melanina ez sintetizatzea) homozigotoa edo purua dela esaten da, bikotearen bi osagaiek melanina ez sintetizatzearen ezaugarri badute. Bikote hori duenak ez du melanina sintetizatuko, noski.
Mm / mM	Bi ezaugarrien osagaiak dituzte, eta heterozigotoak edo hibridoak direla esaten da. Melanina sintetizatuko dute.

Ikusi dugun bezala, melanina ez sintetizatzeko, bi osagaiak melanina ez sintetizatzearen ezaugarriak dituena (mm, alegia) izan behar da. Izan ere, bikoteko osagaiek ez dute, biek, indar bera izaten.

Bietatik gene dominantea edo gainartzailea heterozigotoetan indar gehiagoz agertzen dena da. Banako batean baldin badago, ezaugarri hori azaleratuko da. Oro har, letra larriz adierazten da. Gene errezesiboa edo azpirakorra heterozigotoetan azaltzen ez den ezaugarria izaten da. Letra xehez adierazten da.

Ezaugarri gainartzaileak edo dominanteak ezaugarri hori agerikoa egiten du. Errezesiboa, aldiz, ezkutatu egiten da gainartzailearekin batera dagoenean. Ikus dezagun hori adibide baten bidez: ile iluna izan daiteke II (homozigotoa, biak ile ilunaren ezaugarria dutenak) edo Ii (heterozigotoa, bat bakarra izan arren ile ilunarena, ezaugarri hori gainartzailea delako). Ile horia, berriz, ii (homozigotoa, biak ile horiaren ezaugarria dutenak) izango da, beti.

Gene kodominanteak heterozigotoetan indar bera dutenak dira; kanporatzen den ezaugarria bietako tarteko bat izaten da (horrela gertatzen da, esaterako pertsonen altuerarekin). Izaki baten gene-taldeek, baita azpirakorrak eta kanporatzen ez direnak izanik ere, izakiaren genotipoa osatzen dute. Eta genotipo horren agerpenari edo kanporatzeari (kanpoko itxura), berriz, fenotipoa deritzo.

Ile ilunaren adibideari jarraituz, har ditzagun bi pertsona heterozigotiko (Ii). Nolako ilea izango dute bikote horren seme-alabek? Ile horia izan al dezake seme edo alabaren batek? Zer proportziotan?

 

	I	i
i	II	Ii
i	Ii	ii

Genotipoa: 1 II, 2 Ii, 1 ii

Fenotipoa: 3 ile ilun (% 75), 1 ile horia (% 25)

 

Fenotipoa genotipoa inguru zehatz batean agertzeko era da, inguruak ere baldintzatzen du-eta. Adibidez, pigmentuaren sintesia handiagoa izango da eguzkitan denbora luzez dagoen pertsonarena, eguzkitan ez dagoenarena baino.

Kariotipoa organismo baten osaera kromosomikoa da, kromosoma homologoen segida, tamaina handienekotik txikienekora ordenaturik.

Gogoratu: bizidun gehienetan kromosomak binaka antolatzen dira (diploideak, 2n); baina badaude 3n, 4n, 5n direnak, poliploideak deritzenak. Kariotipoa marraztu edo egiterakoan, kromosoma “normalak” (diploideak) hartzen dira kontuan.

Kromosoma horien artean hainbat motatako kromosomak bereizten dira, horien forma eta tamaina kontuan hartuta.

Ikusi honako infografia honetan azaltzen direnak:

 

Thomas Hunt Morgan (1866-1945) amerikar biologoak egindako ikerketek, bestalde, geneak bizidunen kromosometan kokatzen zirela zehaztu zuten. 1933. urtean, herentziaren teoria kromosomikoa adierazi zuen Morgan biologoak. Honela dio teoria horrek:

Kromosometan lerrokaturik dauden locus izeneko leku jakinetan proteina bat eratzeko nahikoa informazio duten partikula batzuk daude. Partikula horiek geneak dira.

Kromosomek gordetzen dute informazio genetikoa eta informazio hori ondorengo belaunaldiei transmititzeko gai dira.

Ikusi duzunez, teoria horren arabera, kromosomaren barruan dauden partikula batzuei deitzen zaie gene (hori da hitzaren esanahia, zentzu zehatzenean), eta gene horiek gai dira proteina eratzeko. Bestalde, DNAz osatutako kromosomak dira informazio genetikoa gorde eta ondorengoei transmititzen dietenak.

Kromosomen kopurua espezifikoa da, hau da, espezie bakoitzak kromosoma kopuru jakin bat du (Kromosoma grekozko chroma (kolorea) eta soma (gorputza) hitzetatik dator: kolorezko gorputza). Izaki baten zelula bakoitzak kromosoma kopuru hori bera izango du. Gizakiari dagokionez, zelula bakoitzak, zatiketa-garaian, 46 kromosoma ditu, gametoek edo ugal zelulek izan ezik; horiek zelula arrunten kromosoma kopuruaren erdia dute.

Espezie diploideetan, gizakian adibidez, kromosoma bakoitzak bere homologoa du; hau da, morfologiari dagokionez berdin-berdina den beste kromosoma bat. Hori dela eta, zelula barnean kromosoma-bikote homologoak taldekatzen dira. Hala, giza zelula batek 23 bikote homologo izango ditu. Homologo bat amarengandik jasoa da, eta bestea, aitarengandik.

Zelula bateko bikote homologoak neurri handienekotik txikienekora ordenatzen dira eta kariotipoa izeneko irudikapena osatzen dute.

Kromosomen bikote horietatik 22 autosomikoak dira (hau da, sexualak ez direnak), eta 23. bikotea, berriz, sexuala da. Hogeita hirugarren bikote horretan, emakumezkoaren kromosomak biak berdinak dira (XX), eta gizonezkoarenak, aldiz, desberdinak (XY). Gizonezkoaren bikote horretan kromosomak beso bat (Y) laburragoa du.

Bikote sexualetan arruntena bi kromosoma izatea da (XX edo XY), baina kromosomen kopurua aldakorra izan daiteke zenbaitetan; hala ere, ez da inoiz X kromosomarik gabeko kromosoma-multzorik izaten. Hemen dituzu adibide batzuk:

KARIOTIPOA	KANPO ITXURA
22 kromosoma-pare + XO	Emakume antzua eta adimen-atzerapena duena (Turner-en sindromea).
22 kromosoma-pare + XXX	Adimen-atzerapena duen emakumea.
22 kromosoma-pare + XXY	Gizon antzua (Klinefelter-en sindromea)
22 kromosoma-pare + XYY	Gizon normala
21. bikotean 3 kromosoma (trisomia)	Down sindromea. Nerbio-sistemaren garapena afektatua. Atzerapen mentala.

Zelula eukariotoetan ez bezala, zelula prokariotetan herentziaren informazioa daraman materiala kromosoma bakuna izaten da, DNA molekula biribil bakarrak osatzen du eta zitoplasman sakabanaturik egoten da (gogoratu zelula prokariotek ez dutela benetako nukleorik).

Zelula prokarioten kromosomaren luzera zelula motaren araberakoa izaten da, baina zelula baino ehunka mila bider luzeagoa da, beti. Hori dela eta, DNA behin eta berriz tolesten da zitoplasmaren barruan.

Zelula eukariotoetan DNA nukleoaren barruan dago. Nukleo horretan lerro moduko molekula ugariek eta proteina batzuek kromatina osatzen dute. Nukleoa zatitzen ari ez denean, DNA sakabanaturik dago kromatina horretan, baina zelula zatitzen hasten denean, kromatina paketetan biltzen da, gero eta laburragoa eta lodiagoa egiten da, mikroskopioan ikusita makila itxura hartzen du, eta makilatxo horiek kromosomak dira.

Zelula eukarioto normaletan (anomaliarik ez dutenetan) kromosomak binaka agertzen dira beti, eta bikotekide bakoitzari kromosoma pare homologo edo homologo esaten zaio. Espezie bereko zeluletan kromosomen kopurua beti bera izaten da zelula bakoitzean, baina ugalketa-zeluletan, erdia.

Hala ere, ez pentsa izaki denek kromosoma bikote kopuru berbera dutenik, espezie batetik bestera kopuru hori aldatu egiten baita. Esate baterako, ozpin-euliak (fruta-euliak ere deituak) 4 bikote besterik ez ditu, 8 kromosoma; gizakiak 23 pare, 46 kromosoma; matxinsaltoak 30 kromosoma, arratoiek 42, ardiek 54, ahuntzek 60, untxiek 44, zaldiek 64, zenbait tximeletak 400…

3. belaunaldia. Aurreko belaunaldian lortutako hazi horiak euren artean gurutzatu zituen Mendelek (autopolinizatu egin zituen, zehatz esanda), eta gauza bera egin zuen hazi berdeekin, hau da, horiak horiekin eta berdeak berdeekin gurutzatu zituen.

Ilar hazi horietatik bi eratako ondorengoak sortu ziren:

a) Hazi horikoak.

b) Haziak nahasian (horiak eta berdeak) ematen zituztenak (3/4 horiak eta 1/4 berdeak)

Ilar hazi berdeetatik sortutako ondorengoek beti berdeak izaten jarraitu zuten, belaunaldiz belaunaldi, berdeen artean bakarrik gurutzatzen zirenean. Era horretako saiakuntzetatik abiatuta, Mendelek genetikaren oinarria osatzen duten legeak ondorioztatu zituen.

Mendelen ikerketak eta esperimentuak ez ziren hor gelditu, eta ezaugarri bat baino gehiagoko ilarrekin esperimentatuz zer gertatzen zen ikusi nahi izan zuen. Ikerketa horien ondorioz osatu zuen 3. legea.

Ikerketetako batean bi ilar-landare gurutzatu zituen: landare mota batek karaktere homozigoto gainartzaileak zituen biak (hazi horiak eta leunak) eta besteak, berriz, bi karaktere homozigoto errezesiboak (hazi berde eta zimurrak). Biak gurutzatu ondoren 1. belaunaldian (F1), ilarrak horiak eta leunak izan ziren guztiak. Belaunaldi horretako bi banako gurutzatuta, bi belaunaldi lehenagoko (hazien aitona-amonen belaunaldia, nolabait esateko) hazi motak agertu ziren, eta baita haien arteko hibridoak ere, honako proportzio hauetan:

9/16 hori leunak, 3/16 hori zimurrak, 3/16 berde leunak eta 1/16 berde zimurrak.

Mendelen 3. legea: “Faktoreen independentzia. Karaktere edo ezaugarri bat zehazten duen gene bakoitza bere aldetik transmititzen da”.