Egilea: admin

Nutrizioa

Nutrizioari buruz zera esan dezakegu: bizi-funtzio horren bidez, gizakiaren gorputzak substantziak (solidoak, likidoak eta gasak) hartzen ditu kanpotik, bere barnean behar bezala eraldatzen ditu eta eraldaketa horietan sortutako beste zenbait substantzia (hondakinak) gorputzetik kanpora ateratzen ditu. Ingurunearekin materia- eta energia-trukea dagoela esan nahi du horrek; izan ere, gizakiek, bizidun guztien antzera, beharrezkoa dute materia eta energia bizirik irauteko, behar bezala funtzionatzeko, hazteko, mugitzeko, gorputzeko tenperaturari eusteko, etab.

Azpimarratzekoa da gizakiok, heterotrofoak izanik, kanpotik hartzen ditugula elikagaiak; hau da, nutrizio mota hori duten gainerako bizidunek bezala, ezin dugula guk geuk nutrienterik edo mantenugairik (molekula organikorik) ekoiztu, eta beste bizidun batzuk ekoitzitakoak (landareak, animaliak…) erabiltzen ditugula.

Elikagaiak osatzen dituzten substantzietako batzuk ezinbestekoak dira gure gorputzarentzat. Oinarrizko osagai horiei mantenugai edo nutriente deritzogu. Gluzidoak, koipeak (lipidoak), proteinak (protidoak), ura, gatz mineralak eta bitaminak dira osagai horiek. Beste osagai asko, ordea, ez dira behar-beharrezkoak. Badago beste substantzia-talde bat ere, digeritu ezin ditugun substantziek osatutakoa: gorputzek gorozki gisa kanporatzen dituzten substantziak, alegia.

Nutrizioan, nutrizio-prozesuan, gure gorputzak behar dituen mantenugaiak ateratzen ditu elikagaietatik, eta horiek eraldatu ondoren, gorputz-egituretara bideratzen ditu. Horretarako, digestioa xurgatu eta hainbat prozesu jasaten dituzte elikagaiek metabolismo zelularra egin bitartean. Nutrizio-prozesu horiek gure borondatetik at daude, guk nahigabe ere gorputzak egiten dituen ekintzak dira.

Elikatze hitzak, ordea, elikagaiak hartzea eta irenstea esan nahi du, eta, borondatezkoa denez, lotura estua du tokian tokiko ohiturekin eta kulturarekin. Elikaduraren kontzeptua nutrizioarena baino mugatuagoa dela esan genezake, oro har. Aurretik aipatu bezala, elikatzea elikagaiak hartzea eta irenstea da, baina bizidun baten nutrizioak (behar dituen mantenugai edo nutrienteak bereganatzeak) beste hainbat prozeduraren beharra du.

Uraren zikloa

Ura da naturan hiru agregazio-egoeratan aurki daitekeen substantzia bakarra eta berau da baita planeta osoan barrena etengabe mugitzen den substantzia ugariena. Mugimendu horretan osatzen da uraren zikloa.

Prezipitazioak atmosferako ur-lurrun kopuruaren araberakoak dira. Hezetasuna handitzean edo tenperatura jaistean, ura kondentsatu egiten da eta hodeiak sortzen dira. Hodeietatik ura solido- edo likido-egoeran erortzen da; likidoa denean, euria izaten da eta solidoa denean, elurra edo txingorra. Euskal Herrian prezipitazio ugari izaten da, eta ugariak dira, halaber, prezipitazioak izendatzeko erak ere.

Hidrosferatik zirkulatzen du urak, nagusiki, eguzkiari eta grabitateari esker. Ziklo honetan eguzkiak aportatzen duen energia dela-eta, urak grabitatea gainditzea lortzen du. Horrela, ur likidoa berotzean lurrun modura igotzen da atmosferara, eta, hoztean, lainoak osatuz ur tantetan kondentsatzen da.

Grabitateari esker, urak beheranzko norabidea hartzen du berriz. Prezipitazioak itsasoan edo lur gainean eror daitezke. Lur gainean eroritako urak itsasorantz higitzen dira, lurrazaletik, ibai batean zehar edo lurpeko ur gisa. Egiten duen ibilbidean, erliebeari forma ematen dio; prozesu horretan materialen higadura, garraioa eta sedimentazioa eragiten baitu. Kontinenteetan barrena doanean, ura geza da, eta aproposa bizidunok elikatzeko. Nolanahi ere, bizidunok kontsumitutako uraren zati bat atmosferara itzultzen da, landareetatik lurrundutako den urari esker, landareen ebapotranspirazioa; baso tropikalak dira lurrunketa hori gertatzeko lekurik aproposenak.

Ura lurruntzean, atmosferara joaten da berriro. Prozesu hori itsasoetan gertatzen da, gehienbat, bertan dagoelako uraren eta atmosferaren arteko ukipen-azalera handiena.

Uraren erabileraren ondorioak

Gizartea garatu den neurrian, handituz joan da ur-eskaria ere. Hasiera batean, aski zen edateko eta garbitzeko ura izatearekin, gaur egun, ordea, izugarri handitu da norbanakoon ur-kontsumoa: garbiketarako eta kontsumorako uraz gain, beste hainbat erabilera ematen zaizkiolako, nekazaritzan, abeltzaintzan, energia lortzeko, industria-prozesuetan…

Munduko biztanleria handituz doa eta jendetza horren janari-eskaria asetzeko, lehen sektoreak elikagai ugari ekoitzi behar izaten du, eta, horretarako, ur asko behar da: lurrak ureztatzeko, abereei edaten emateko… Harrigarria bada ere, behi-haragi kilogramo bat ekoizteko 10.000 litro ur behar dela estimatzen da!

Industriak ere ur-kopuru handiak erabiltzen ditu, bai lehengai gisa, bai substantzia disolbatzaile edo hoztaile gisa; papergintzan adibidez.

Hala ere, teknologia berriei esker, hainbat prozesutan ura aurreztea lortu da; adibidez, modu tradizionalean 100 litro ur behar behar ziren kilo bat paper lortzeko, gaur egungo lantegi batzuetan, berriz, litro bat ur besterik ez da behar. Inbertsio handiak egin dira baita uraren zirkuitu itxiak lortzeko eta hobetzeko. Honez gain, ingurumen-lege zorrotzek eta, orobat, energia-kostuen igoerak eragin dute baliabide naturalen erabilera gutxitzea, eta lehengai birziklatuen edo ordezkoen (zuntz sintetikoetatik lortutako papera, adibidez) erabilera handitzea.

Aisialdiko ohituren kasuan ere, ur kontsumoa handitu egin da; adibidez, igerilekuak betetzeko, golf-zelaiak edo lorategiak berde mantentzeko…

Ur geza da aipatu ditugun prozesuetan erabiltzen dena; eta, berau munduko ur guztiaren % 6 besterik ez da.

Ur gezaren erreserbak izateko eta gero eta handiagoa den energia beharrizana asetzeko, urtegiak eraiki behar izan dira ibaietan. Horren adibidea, 2010.urtean Txinan eraiki den munduko urtegirik handiena dugu;Hiru arroiletako urtegia. Lanetan 40.000 langiletik gora aritu ziren, eta, uharka amaitzean, 600 kilometro koadroko azalera ur azpian geratu zen, arkeologia eta historia balio handiko guneak eta ia 1.400.000 biztanleren bizilekuak eta herriak tartean.

Euskal Herria urtegien auzia ez zaigu arrotza, hemen ere eztabaidak eta desadostasunak egon dira urtegien beharrizanaren eta eraikuntzaren inguruan, adibidez 90. hamarkadan Nafarroako Itoiz urtegiarekin izandakoak.

Horrez gain, eskualde batzuen ur-eskariari erantzuteko, itsasoko ura gezatzeko instalazioak ere eraiki behar izan dira, urtegietako ura ez zelako nahikoa.

Ura lortzeko zailtasuna arazo larria da mundu osoan eta hainbat gobernuren ardura nagusia bilakatu da. Gainera, herrialde askotan egoera txarrean dagoen ura kontsumitzen dute, eta, ondorioz, urarekin erlazionatutako gaixotasunak izaten dituzte. Horren adibide kolera gaixotasuna dugu. Heriotza eragin dezakeen kolera endemikoa da garapen bidean dauden zenbait lurraldetan. Haietan, higiene baldintzak eskasak izan ohi dira, eta, edateko ura, adibidez, ez da behar bezala arazten, ezta hondakin urak ere. Baldintza horietan edateko ura bakterioz kutsatuta egotea posible da, Afrika zein Asiako toki askotan hori da gaixotasunaren iturria.

URAREN KUTSADURA

Era bateko edo besteko prozesuetan erabiltzen den ura, sarritan, kutsatu egiten da. Ur hori araztegian tratatu egin behar izaten da, kalitatea hobetzeko; hau da, edangarri bihurtzeko edo, naturara itzultzerakoan kalterik eragin ez dezan. Ur garbiari ezaugarri kimiko eta fisikoak aldatzean, kutsatu egiten da. Ura kutsatzeko modu asko dauden arren, kutsadura-iturri handienak hiru multzo handitan bana daitezke: hirietan sortutako kutsadura, nekazaritzak eta abeltzaintzak eragindakoa eta industriak sortua. Halaber, eragile hauek sortutako kutsadura hiru taldetan banatzen da: kutsadura kimikoa, fisikoa eta biologikoa.

Uraren kutsadura kimikoa

Kutsadura honen jatorri nagusia nekazaritzan eta abeltzaintzan erabilitako ongarriak zein substantziak, eta, industria-prozesuetan isuritako hondakinak dira. Materia ez-organikoa izaten da kutsadura honen eragile nagusiak; hala nola: pHa aldatzen duten azidoak eta baseak (animalia eta landareen hilkortasun tasak igoz), zianuroaren edo metal astunen antzeko substantziak (uraren toxikotasuna probokatuz), eta eutrofizazioa sortzen duten substantzia nutritiboak (kutsadura biologikoa).

Uraren kutsadura fisikoa

Kutsadura fisikoa hainbat motatakoa izan liteke: hondakin solidoek eragina, kutsadura termikoa, erradioaktiboa…

Hondakin solidoen kasuan, uraren uhertasuna igotzen da fotosintesia zailduz. Nabarmenena hondakin solidoek sortzen dutena izan arren, larriagoak dira, askotan, ikusezinak diren kutsadura termikoa eta erradioaktiboa.

Uraren tenperaturaren aldaketa, gehienbat industriak eta hainbat zentralen hozketa zirkuituak eragiten dute. Tenperaturaren aldaketak, organismoen bizi-zikloetan aldaketak dakartza, batez ere ugalketa sasoian. Bestalde, uraren tenperatura igotzen denean, uretako oxigeno-kontzentrazioa txikitu egiten da eta horrek kalte handia eragiten die ekosistema urtarrei, desorekak sortuz eta zenbait bizidunen iraupena arriskuan jarriz.

Kutsadura erradioaktiboari dagokionez, urak daramatzan partikula erradioaktiboek bizidun guztiak kaltetzen dituzte, begiz ikusezina bada ere kutsadura hau.

Uraren kutsadura biologikoa

Uretan hainbat motatako mikroorganismoak ugaltzen direnean sortzen da. Mikroorganismo horiek bakterioak, algak, onddoak edo antzeko izaki bizidunak dira; eta, elikagai ugari aurkitzen dituztenean, modu azkarrean ugaltzen dira. Mikroorganismoen ugalketa azkarra ahalbidetzen duten elikagaien ugaritasun horrek bi jatorri ditu, nagusiki: batetik, gizakiek isuritako hondakin organikoak eta, bestetik, nekazaritza intentsiboan erabilitako ongarri edo substantzia kimikoak. Zenbait kasutan, mikroorganismo horien hazkundearen ondorioz, geruza berde bat sortzen da, ur barnera argia sartzea eragozteraino. Argi faltaz, planktona hil egiten da eta ur-hondoan metatzen; eta usteltze-prozesuan uretako oxigenoa kontsumitzen du. Bertako ekosistemek, gainera, oxigeno- eta energia-eskasia jasaten dute, bioaniztasuna murriztuz.

Adrenalina

Adrenalina (epinefrina ere deitzen zaio), giltzurrun gaineko guruinek jariatutako hormona da, C9H13NO3 formula duena.

Hormona izateaz gain, adrenalina neurotransmisorea ere bada; hots, neuronen artean edo neurona bat eta beste zelula baten artean mezu elektrikoak transmititzen ditu.

XIX. mendearen amaieran aurkitu zuten, eta bere sintesi kimikoa 1904. urtean lortu zuen Friedrich Stolz-ek.

Adrenalinak sortzen dituen efektuak oso anitzak dira, eta nerbio-sistema sinpatikoaren estimulazioak eragiten dituenaren antzekoak. Zilegi da esatea adrenalinak organismoa prestatzen duela alarma egoera bati erantzun azkarra emateko (esaterako, arrisku baten aurrean animaliek arreta eta esfortzu fisiko handia egin behar dutenean).

Eragiten dituen aldaketa fisiologikoen artean hauek dira aipagarrienak:

  • odoleko glukosa maila igotzen du; horretarako, gibelean eta giharretan dagoen glukogenoa erabiltzen du.
  • bihotz-taupadak azkartzen ditu, erritmo kardiakoa handituz.
  • odol-zirkulazioa bizkortzen du; ondorioz, odol gehiago iristen da giharretara.
  • begi-ninien dilatazioa eragiten du, ikusmena hobetuz.
  • arnasketaren erritmoa azkartzen du.
  • oxigenoaren kontsumoa areagotzen du.

Laburbilduz, arnasketaren eta erritmo kardiakoaren aldaketek eta glukosaren zein oxigenoaren ekarpenak giharrei prozesu katabolikoen areagotzea eragiten diete, energia gehiago agertuz. Arrisku baten aurrean giharrek behar duten energia eskura izaten dute adrenalinari esker.

Antzinaroa iberiar penintsulako iparraldean

Gure inguruko lurralde hauei buruz dagoen lehen erreferentzia historikoa K.a. 195. urtekoa da, Katonena.

Penintsulako iparraldean, Pirinioetatik Ozeano Atlantikora, hainbat herri zeuden: baskoiak, kantabriarrak, asturiarrak eta galaikoak. Jatorri indoeuroparra zutela dirudi. Hizkuntza bat baino gehiago hitz egiten omen zituzten, baina euskararen kasua izan ezik, ez da ia hizkuntza horien aztarnarik gelditzen.

Ingurune honek, hainbat herrialderen ibilera jaso zuen, zelta herriena bereziki, eta horien eraginez metalaren erabileran trebatu ziren K.a. 1000. urtetik aurrera.

Elkarren arteko inbasioak eta borrokak ugariak ziren, eta harresiz inguratutako herrietan bizi ziren gehienetan. Hiri gutxi osatu zituzten eta txikiak ziren, gainera. Batzuetan errege edo agintariren bat izan ohi zutela dirudi.

Leinu edo klanetan antolaturik zeuden, baina borroka-garaietan tribuak elkartu egiten ziren, armada handiagoak osatzeko.

Tribu erako antolaketa zuten, hirigintza oso urria, lurralde eta jabetza komunala zen nagusi, eta leinuetako buruzagien batzorde batek osatu ohi zuen agintaritza. Ekonomia abeltzaintzan oinarritzen zen bereziki, eta lusitaniarrak adibidez, oso pobreak zirenez, inguruko herrien lurrak eta abereak lapurtzen zituzten sarritan.

Europako iparraldetik etorritako herrien eraginez, soldadu onena leinuen buru ezartzeko ohitura ere hartu zuten. Buruzagiek funtzio erlijiosoak izan zitzaketen. Aginte-sistema bat ere ezarri zuten: Zaharren kontseiluak osaturiko gobernua.

K.a. 19. urtean Oktavio Augusto, Erromako enperadoreak penintsulako kantabriar lurraldeak konkistatu zituen eta ordutik aurrera Erromako Inperioaren zati izan ziren inperioa erori zen arte.

Enpresak kokatzeko faktoreak: kapitala

Kapitala (dirua, eraikinak, makineria … beharrezkoa da enpresa bat sortzeko.

Kapitala, banako pribatuek jar dezakete (enpresa pribatuak sortuz) edo Estatuak (Estatuaren edo erakunde publikoen enpresak).

Enpresa pribatuak banakakoak izan daitezke (pertsona bakar batek jartzen du kapitala) edo kolektiboak (pertsona askok jartzen dute kapitala). Bigarren kasuan, kooperatiba (sozietate kooperatiboa) edo sozietate anonimoa izango da.

Publikoa

Gobernua (edo beste erakunde publiko bat) da enpresaren jabea. Gehienetan langileak funtzionarioak izaten dira. Ospitale eta eskola publikoetan edo administrazioko beste alorretan lan egin dezakete.

Pribatua

  • Jabe bakarra. Pertsona bakarrarena da enpresa. Jabe horrek hartzen ditu enpresari dagozkion erabaki guztiak, eta irabaziak eta galerak ere bere gain hartzen ditu.
  • Kooperatiba. Helburu bera duen talde batek osatzen du. Helburu hori ekonomikoa, kulturala edo soziala izan daiteke. Bazkidetza boluntarioa da eta edonor egin daiteke bazkide. Taldean edo kooperatiban sartzerakoan, bazkide bakoitzak kopuru berbera ordaintzen du. Erabakiak hartzerakoan, berriz, “langile bat, boto bat” printzipioari jarraitzen zaio.
  • Sozietate anonimoa. Enpresa honetako hasierako kapitala akzioetan banatuta dago. Erabaki nagusiak akziodunen batzarretan hartzen dira, eta, kideek, zenbat akzio, hainbeste boto izango dituzte. Irabaziak ere modu berean banatzen dira, hau da, akzio kopuruaren arabera. Galerak baleude, akziodunek akzioak erosterakoan jarritako dirua baino ez lukete galduko.

Enpresak kokatzeko faktoreak: gobernuaren laguntza

Gobernuak enpresa bati proiektua finantzatzen, mailegua merkeagoa lortzen, lantegia eraikitzen edo langile berriak trebatzen lagundu diezaioke. Zergak ere murriztu diezazkioke (lur-eremuen edo irabazien gainekoak) edo arauak malgutu (adibidez, ingurumenarekin zerikusia dutenak).

Desindustrializatu den eremu batean lanpostu asko galdu badira, gobernuek edo Europar Batasunak esku har dezakete, ingurua eta bertako biztanleen bizi-kalitatea hobetze aldera. Kasu horietan, diru-laguntzen eta beste hobarien bidez, enpresak eremu horretan kokatzen sustatu dezakete.

Esaterako, Europa ekialdeko herrialdeetan, Errumania, Polonia, Eslovenia, Txekiar Errepublika eta Eslovakia mota honetako onurak izaten hasi ziren 2004tik, Europar Batasunean sartu zirenetik, alegia. Herrialde horiek teknologia aldetik garatu gabe daude eta laguntza handia ari dira jasotzen egituratu eta lehiakor bilakatzeko.

Enpresak kokatzeko faktoreak: merkatua

Mendez mende, lantegiak merkatutik gertu egotea faktore garrantzitsuenetako bat izan da, batez ere produktu galkorren kasuan.

Lantegi moderno asko ere jende asko bizi den inguruetan kokatzen saiatzen dira. Izan ere, gaur egungo industriek merkatu handiak behar dituzte euren produktuak saltzeko.

Industria mota batzuk kontsumitzaileak dauden lekutik gertu kokatzen dira hainbat

  • Zenbait salgai galkorrak direlako (eguneko ogia, adibidez)
  • Beste batzuk (ehungintza, altzarigintza edozein lekutan koka daitezke, baina askotan hirietatik gertu kokatzen dira, merkatutik eta langileengandik hurbil.

Enpresak kokatzeko faktoreak: garraioa eta komunikazioa

Industria motaren arabera, lantegira lehengai astunak edo arinak eraman beharko dira, baita ekoitzitako produktuak merkatura ere. Beraz, garraio-sare batetik edo merkatutik gertu egotea faktore garrantzitsua izan 

  • Ekoitzitako produktuak merkaturatu egin behar dira eta garraio-gastua handia izan daiteke. Merkatua urrun egon daiteke edo garraio gastuak eragin handia izan dezake produktuaren prezioan, gehienbat bolumen handiko produktuen kasuan, adibidez, 
  • Produktu batzuk garraiatzea oso arriskutsua izan daiteke, azido sulfurikoa, 
  • Goi-teknologiako enpresek autobideetatik edo bide egokietatik hurbil egon nahi izaten dute, baita aireportutik hurbil ere, nazioarteko lotura bertan izateko.

Enpresak kokatzeko faktoreak: langileak

Enpresa batek behar duen langile kopurua eta euren kalifikazioa oso faktore garrantzitsuak izan daitezke lantegia non kokatu erabakitzeko.

Enpresa batzuek, esaterako goi-teknologiako lantegiek, kalifikazio altuko eta ondo trebatutako langileak behar dituzte. Horren ondorioz, ikerketa guneetatik edo unibertsitateetatik gertu kontatzen dira.

Beste enpresa batzuek, adibidez ehungintzakoek, normalean kalifikazio gabeko langileak behar dituzte. Beraz, lantegi asko langileen soldatak baxuak diren eta langileen eskubideak murriztuta dauden herrialdeetan kokatzen dira.

Herrialde garatuetan lan-orduak kontrolatuta daude eta langileen eskubideak, adibidez elkartzeko edo greba egiteko eskubideak, onartuta. Langileek ordaindutako oporrak izaten dituzte, langabeziaren onurak eta osasun asegurua.

Garatzeko bidean dauden herrialdeetan, berriz, lan-egunak oso luzeak dira, oso atseden gutxi izaten dute eta osasun eta segurtasun baldintza minimoak ez dira errespetatzen. Soldatak ere oso baxuak dira, eta langileek gehienetan ez dute langabeziako onurarik eta osasun asegururik jasotzen.

Europa ekialdeko herrialdeetan (Errumania, Polonia, Eslovenia, Txekiar Errepublika eta Eslovakia) esaterako, 2004az geroztik, Europar Batasunean sartu zirenetik, langileak onura horiek izaten hasi dira. Euren hezkuntza-mailaren ondorioz, langile trebatuak dira, baina soldata baxuak dituzte.

Txinan eta Indian, Erresuma Batuan baino % 25 merkeagoa da ustiapen gastua. Gaur egun, gero eta gehiago nahi izaten dira produktu merkeak, adibidez, ehungintzan eta elektronika. Gainera, Txinak eta Indiak eskulan ugari dute.