Gizarte zientziak – Infogunea

Paleolitoa

Paleolito garaia (grekotik, palaios + litos: harri zaharra) deitzen diogu gizakiaren sorreraren lehen aroari; izakia gizaki bilakatzen dela esaten dugu, harria landuz lanabesak sortzen hasi zenean. Orduantxe hasten da Paleolitoa.

Paleolitoa duela 2,5 milioi urte hasi zela esan dezakegu, Homo habilis, lehen gizakiarekin batera eta K.a. 10.000 urte arte iraun zuen. Paleolitoa hiru epetan banatzen da, bereziki gizakiaren eta trebeziaren bilakaera kontuan hartuta:

Behe Paleolitoa (2,5 M – 180.000 k.a) da Homo habilis eta Homo erectus bizi izan ziren garaia. Gizaki haiek ehiztariak eta biltzaileak ziren, eta kobazuloak babesteko erabiltzen hasi ziren.
Erdi Paleolitoa (180.000 – 40.000 k.a) da Neanderthal gizakia bizi izan zen garaia. Klima epeldu egin zen eta hildakoak lurperatzen hasi ziren.
Goi Paleolitoa (40.000-10.000 k.a)da Homo sapiens edo Cro-Magnon gizakia bizi izan zen garaia. Klimagatik itsaso aldera jo zuten gizakiek; ehizaz eta basa-fruituz elikatzen ziren.

Paleolitoko gizakiak ehiztariak ziren, harrizko armak, sua eta egur landua erabiltzen zuten. Animaliak harrapatu eta landareak eta fruituak biltzen zituzten elikatzeko. Azken mendeetan arrantzan ere ikasi zuten.

Taldetan bizi zirela uste da, eta hainbat erlijio-erritu ere bazituztela. Horien lekuko dira topatutako arte-aztarnak, bai labarretan topatutako margoak eta baita arte higigarria deiturikoak, hezurretan, adarretan edo harri zapaletan egindako irudiak (zintzilikarioak, venusak…).

Burdin Aroa

K.a. 1000 urtetik aurrera burdina erabiltzen hasi zirenean, horrek benetako iraultza ekarri zuen. Burdina ugari zegoen, merkea zen eta edonon aurki zitekeen. Besteak beste, nekazaritzarako eta meatzaritzarako lanabesak egiteko oinarrizko lehengai bihurtu zen burdina. Metal horren jabetzak, brontzearen kasuan ez bezala, gizarte banaketan ez zuen hainbesteko garrantzirik izan, eta metalen merkataritza ere asko murriztuko zen.

Hori horrela gertatzeko, burdinaren lanketa menperatu behar zen. Gaur egun dakigunaren arabera, Anatolia inguruko hititek asmatu omen zuten burdina lantzeko teknika, baina ezkutuan eduki zutenez, denbora dezente igaro zen beste herrialdeetara zabaltzeko. K.a. 1000. urtetik aurrera Europa erdialdeko herriek Europa guztian zabaldu zuten burdinaren teknika.

Herrialde horiek, orokorrean indoeuroparrak edo zeltak deituak, Iberiar Penintsulara ere hainbat alditan etorri ziren klima epelago eta baldintza hobeagoak zituen lurren bila. Burdinaren erabilera zabaldu zuten iparraldeko herri horiek eraldaketa sakonak eragin zituzten joaten ziren lekuetan, beraien egitura soziala, politikoa eta erlijiosoa ere ezartzen zutelako:

Gizartea mailakatua zuten. Maila gorenean pixkanaka noblezia sortu zuten gerlari onak zeuden. Ondoren apaizak zeuden, jainkoei kultua egiteko. Eta azkenik, beheko mailan, nekazariak, artzainak eta artisauak aurkitzen ziren.
Elkarren arteko inbasioak eta borrokak ugariak zirenez, harresiz inguratutako herrietan bizi ziren gehienetan.
Beren sineskerak joaten ziren leku guztietara zabaltzen zituzten, hala nola, gorpuak erraustu eta errautsak ontzietan sarturik lurperatzearena. Horregatik, errauts-ontzi zelaien kultura ere deitzen zaio.
Burdinaz gain, gurdia, gurpildun goldea, etab. ere zabaldu zituzten.

Burdin Aroa K.o. I. mendean bukatu zen.

Brontze Aroa

K.a. 2500. urte inguruan brontzea asmatu zuten: kobrearen eta eztainuaren nahasketatik ateratako metal gogorra. Brontzearen gogortasunak eta iraunkortasunak oso baliagarri bihurtu zuen metal hori, eta pixkanaka arlo batzuetan harriari ere lekua kendu zion.

Brontzea egiteko kobrea eta eztainua behar zirenez, metal horien bila joateko bidaiak ugaritu egin ziren. Horrela, herrien arteko harremanak eta merkataritza ugaritu ziren eta lehen koloniak agertzen hasi ziren. Adibide gisa, hortxe ditugu, lehendabizi, feniziarrek eta ondoren greziarrek eztainu bila Mediterraneoan zehar, Iberiar Penintsulara eta Britainiar uharteetara egindako bidaiak. Lurralde horietan koloniak sortu zituzten, gainera.

Herrialde horien artean izandako harremanek eta metalak edukitzeak eraldaketa sakonak eragin zituzten:

Nekazaritza garrantzitsua bazen ere, merkataritza ezinbesteko jarduera bihurtu zen.
Metala edukitzea botere adierazgarri bihurtu zenez, goi mailako jendeak brontzezko bitxiak eskuratu nahi izaten zituen.
Metalaren teknikaz jabetu ziren herrietan goi mailako gizartea antolatu zen, egitura sozial hierarkizatuan oinarritua.
Herriak, pixkanaka, hiri itxura egituratu bat hartzen joan ziren.
Metalaren lanketa eta gurdia zabaldu zituzten.
Beren ohiturak ere zabaldu zituzten, hala nola, beren erlijio eta sineskerak:

Eguzkiari gorazarre egiten zion erlijioa.

Hildakoak zerraldoetan sartu eta hilobiak lur-tontorpean ezartzea, kobrezko eta brontzezko bitxiekin, armekin eta kanpai formako zeramika ontziekin.

Megalitoak edo harri erraldoiez egindako hileta monumentuak (harrespilak, talayoteak, taulak…)

Brontzea egiteko eztainua urrutitik ekarri beharrak, bere urritasunak eta garestia izateak brontzearen erabilera bitxi eta arma (geziak, sastakaiak) batzuetara mugatu zuen.

Kobre Aroa

Dirudienez, Balkan inguruetan hasi ziren lehen aldiz metalak lantzen K.a. 4000 urte inguruan. Datu horiek, beste guztiak bezala, behin-behinekoak dira, agian zuk hau irakurtzen duzunerako, data eta gune berriak aurkituko baitira.

Metalurgiaren sorrera gizakia kobrea urtu eta xafla bihurtuz erabilgarria zela konturatu zen garaian kokatu beharko genuke; hainbat forma emanez, ontzi edo tresna iraunkorrak egin zitezkeela ohartu baitzen gizakia. Metalurgia jarduera horrek, besteak beste, labeen eta zenbait ezagutza teknikoren beharra ekarri zuen, nolabaiteko artisautza espezializatubat. Metala lortzeko ahaleginak, berriz, merkataritza sarea hedatu beharra ekarri zuen. Horrela, kobrearen bilaketa eta erabilera Anatolia ingurutik Mediterraneo osora zabaldu zen, eta gero, baita Asiako eta Europako zenbait herrialdetara ere.

Kobrea lortu behar horrek, guk ezagutzen dugun meatzaritza sortu zuen; mea lur gainetik ez ezik, lur azpitik ere atera behar zen, eta teknika berriak landu beharra zegoen.

Kobrearen aurkikuntzak eragin zuen hedapena kontuan izanda ere, bazituen akats batzuk: oso urri zegoen eta, gainera, bigunegia zen; horregatik, batez ere bitxietarako erabiltzen zen, eta aberatsen hilobietan aurkitu izan dira kobrezko tresnak.

Metal Aroa

Neolitoaren amaieran pixkanaka metalak erabiltzen hasi ziren. Harritik metalera gertatu zen lehengaien aldaketa gizakientzat erabateko aurrerapena izen zen.

Metalak lehenagotik ere ezagutzen zituzten, K.a. 5000 urtetik gutxi gorabehera, baina apaingarri bezala bakarrik erabiltzen ziren; izan ere, urrea, zilarra eta kobrea bigunak izanik, ez ziren oso baliagarriak lanabesak egiteko.

Neolito garaian jarduera ekonomikoen banaketarekin batera agertu ziren lehen meatzariak. Harribitxien bila mendiak zulatzen zituzten, kolorezko harri horiek ezaugarri magikoak zituztela uste baitzuten. Baina aldaketa, bereziki, metalak ezagutu ez ezik, metal horiek lantzen hasi zirenean gertatu zen; orduan sortu zen metalurgia, K.a. 4000 urte inguruan.

Metal Aro hau zenbait etapatan banatu ohi da:

Historiaurrea

Mugak lausoak badira ere, oro har onartuta dago Historiaurrea gizakia agertu zenean hasi zela, duela milioi eta erdi urte inguru. Eta gizakia idazten hasi zuenean amaitu zela, duela bost mila urte inguru Mediterraneo aldean eta duela hiru mila urte inguru Euskal Herrian.

Historiaurrean hiru aro nagusi bereiz daitezke: Paleolitoa (edo harri zaharraren aroa), Neolitoa ( harri berriaren aroa ) eta Metal Aroa.

Paleolitoa: Lehen gizakiarekin batera hasi zen, Homo Habilis eta amaierarako Cro -Magnon gizaki agertu zen. Lanabesak sortzeko harria bakarrik erabiltzen zuten, elikagaien jatorria ehiza eta basa-fruituak izan ziren.

Neolitoa: Klima epeldu zen eta gizakia abeltzaintzan eta nekazaritzan hasi zen. Garia, oloa… agertu ziren eta zakurra, zaldia eta ardiak etxekotu ziren. Ekonomia eta gizartea aldatuta, bi bizimodu agertu ziren: mendietakoa batetik, megalitismoarekin lotuta (trikuharriak, harrespilak…) eta etxebizitza finkoena, orain sortu baitziren lehen herriak.

Metal Aroa: Gizakia metalak lantzen hasi zen, eta honek merkataritza sarea hedatu beharra ekarri zuen. Aztarnategiak diotenez mendietan bizi ziren, defentsa arrazoiengatik ziur asko.

Historiaren aroak

Historialariek Historiaren banaketa orokorra aroka egiten dutela. Baina Historiaren garaiak (gizadiaren iraganalditik gaurdainoko gertaerak biltzen dituena) sailkatzeko erabiltzen diren gertaerak erreferentzia hutsak dira; ez baitziren, adibidez, testu idatziak leku guztietan urte edo garai berean sortu, edota aro bati amaiera ematen dion gertaera zehatzak ez baitzuen agian inongo eragin edo aldaketarik ekarri munduko beste hainbat lekutan. Hori guztia kontuan izanik, hona hemen, oro har, onartu ohi den sailkapena:

Historiaurrea: Gizakiaren sorreratik dokumentu idatziak azaldu bitarteko garaiari deitzen zaio (duela hiru milioi urte inguru hasita, lehen dokumentu idatziak agertu arte).

Historia: Hemen barruan daude :

Antzinaroa: Zibilizazioaren hastapenetatik (dokumentu idatziekin ziurtatua) Erromatar Inperioren gainbehera bitartean (K.a. 3000-K.o. 453).

Erdi Aroa: Erromatar Inperioaren gainbeheratik Konstantinopla musulman turkoen eskutan erori arte (453-1485).

Beste batzuek, Iberiar Penintsula inguruan batez ere, Erdi Aroaren amaiera Amerikako aurkikuntzekin lotzen dute (1492).

Aro Modernoa: Konstantinoplaren erorialditik Frantziako Iraultza hasi arte (1484- 1789).

Aro Garaikidea: Frantziako Iraultza hasi zenetik gaur egunera bitarteko garai edo aroari deitzen zaio (1789-…).

Munduko klimak

Klima-zona edo klima-eremua deitzen zaio, klima antzekoa duen Lurreko zona bati. Klimaren elementuetan eta faktoreetan oinarrituz, mundua hiru klima-zona edo klima-eremu handitan banatzen da. Oro har, latitudeak bereizten ditu klima-zonak.

Ekuatore inguruan, Kantzer tropikotik Kaprikornio tropikora dagoen zonari beroa deitzen zaio; tropikoetatik zirkulu polarretara dauden biak zona epelak dira, eta bi poloen inguruan daudenak, zona hotzak.

Lurreko klimak urteko batez besteko tenperaturen arabera sailkatzen dira: beroak, epelak eta hotzak.

Klima beroak. Kantzer tropikoa eta Kaprikornio tropikoaren artean dauden lurraldeetako klimak dira: ekuatoriala, tropikala eta basamortuko klima.
Klima epelak. Tropikoen eta zirkulu polarren artean dauden lurraldeetako klimak dira, ipar hemisferioan eta hego hemisferioan: kontinentala, ozeanikoa edo atlantikoa, mediterraneoa eta txinatarra. Klima epeleko lurraldeetan ere ager daitezke basamortuak.
Klima hotzak. Zirkulu polarren barneko lurraldeetako klimak dira: siberiarra eta polarra. Goi-mendietan ere izan ohi da mota horretako klima: goi-mendietako klima.

Prezipitazioen arabera

Prezipitazioen arabera, klimak honela sailkatzen dira:
– Klima oso hezea. Lurralde oso hezetan, urteko prezipitazioa 1.750 mm-tik gorakoa da.

– Klima hezea. Lurralde horren urteko prezipitazioa 1.000-1.750 mm bitartekoa da.

– Klima lehorra. Lurralde horietako urteko prezipitazio kopurua 250-1.000 mm bitartekoa da.

– Klima oso lehorra. Lurralde horren urteko prezipitazio kopurua 250 mm baino txikiagoa da.

Nekazaritza eta abeltzaintza Euskal Herrian

Nafarroa Behereko eta Zuberoako ekonomian dute eragin handiena nekazaritzak eta abeltzaintzak. Isurialde kantauriar eta mediterraneoan aritzeko moduak desberdinak dira.

Isurialde kantauriarrean (Araba iparraldea, Bizkaia, Gipuzkoa, Nafarroa iparraldea, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoa), abeltzaintza garrantzitsuagoa da nekazaritza baino. Baserriak hegoaldean, hau da, isurialde mediterraneoan, baino txikiagoak izaten dira, eta batez ere behiak eta ardiak hazten dituzte, esnea eta okela ekoizteko. Larrez inguratuta daude, eta, tarteka, ganaduarentzako bazka produzitzeko soroak ere gertu izaten dituzte. Orografiaren ondorioz, hegoaldea baino gutxiago mekanizatutako eremua da isurialde kantauriarra.

Isurialde mediterraneoan, hau da, Arabako eta Nafarroako erdialdean eta hegoaldean, nekazaritzak garrantzi handiagoa du abeltzaintzak baino. Batez ere zerealak, mahastiak eta baratzeak lantzen dituzte. Ganaduari dagokionez, Araban hegazti-hazkuntza da nagusi; Nafarroan, berriz, zerri-hazkuntza.

Euskal Herriko Industrializazioa

Industrializazioa oso garrantzitsua izan zen Euskal Herrian, baina ez zen ez leku guztietan ezta garai berean ere gertatu. Hala ere, ezaugarri komun batzuk egon ziren. Industria Iraultza poliki garatu zen eta Bizkaian XIX. mende erdialdean, Gipuzkoan XIX. mende amaieran eta Araban eta Nafarroan XX. mende erdialdean hasi zen.

Atzerriko kapitalari, portuak eta banku-sare berriak zabaltzeari eta trenbidearen ondorioz sortutako azpiegitura berriei esker Bizkaia azkar garatzen hasi zen. Euskal Herriko lehenengo burdin-faktoria modernoa Santa Ana de Bolueta, S.A. izan zen, 1841ean sortutakoa. 1859an Barakaldon Altos Hornos (Labe Garaiak) sortu zen eta ia jarraian Bilbo inguru osoa industrializatu zen. 1870erako Bizkaia Europako burdin esportatzaile handiena zen. Burdin-esportazioek eta trenbide-konpainiek Bizkaiko burgesia industrialari aberastasuna eta boterea eman zioten. Merkataritza-jarduera sustatu egin zen eta mende amaieran ontziola garrantzitsuak sortu ziren Sestaon (Astilleros de Sestao, Euskalduna de Construcción y Reparación de Buques); 1902an Altos Hornos de Vizcaya altzairu-fabrika handia eta garrantzitsua sortu zen. XIX. mende amaiera eta XX. hasiera aldera, Euskal Herriko eta Espainiako beste lurraldeetako jende asko Bizkaiko industriaguneetara joan zen bizitzera.

Gipuzkoan, industrializazioa bestelakoa izan zen. Zenbait burdingintza-lantegi baziren, baina ekoizpen-eredu horrekin lotutako beste industria batzuk agertu ziren. Industria gehienak XIX. mende amaieratik aurrera sortu baziren ere, beste batzuk XIX. mende erdialdean sortu ziren, esaterako Bergarako ehungintza-industria —Algodonera San Antonio 1846an—, Oria inguruko paper-industria —La Esperanza Tolosan 1841ean— eta Beasaingo Fábrica de Trenes San Martín 1860an, CAFen aurrekoa zena. XX. mendean La Papelera Española sortu zen Errenterian 1902an. 1906an Arrasaten Unión Cerrajera eta 1920an Alfa, joste-makinak egiten zituen lantegia sortu siren. Lantegi horiek, oro har, txikiak ziren, bertako kapitalarekin sortzen ziren eta langileak gipuzkoarrak izaten ziren.

Araban eta Nafarroan, eta bereziki Ipar Euskal Herrian, industrializazioa ez zen XX. mende erdialdera arte hasi. Salbuespen bakarra Baionako Forge de l’Adour (1884) izan zen, Bizkaiko burdina eta Ingalaterrako kokea erabiltzen zituena.