Egitura politikoak – Infogunea

Ongizatea estatu mota desberdinetan

Ongizate-estatu sozialdemokrata

1940ko hamarkadaz geroztik eta bereziki Europa iparraldean garatu eta gauzatu den ongizate-eredua da. Bertan estatu bateko hiritar guztiei prestazio edo laguntza eta zerbitzuak eskaintzen zaizkie hezkuntza-, osasun- eta lan-arloan. Horren helburua gizartean dauden desberdintasunak eta bazterketa-egoerak samurtzea da. Herritar guztien berdintasuna eta gizarte babesa herritarren eskubidetzat hartzen da: horrela gutxieneko beharrak estaltzea soilik baino urrunago helduz. Hori zerga oso altuak ordainduz lortzen da.

Erakunde publikoek maila handiko zerbitzu publikoak eskaintzen dituztenez, diru-sarrera handia duten herritarrek ere zerbitzu pribatuen ordez publikoak erabiltzen dituzte. Bestetik, gizarte-eragile batzuk herritarrei haien behar sozialak erantzuteko lan egiten badute ere, nagusiki erakunde publikoek estaltzen dituzte behar horiek.
Sistema honetan, Estatuak ekonomian parte hartze handia du: merkatuaren akatsak eta gehiegikeriak saihestearren hain justu. Adibidez gehienezkoa lan-ordu kopurua finkatuz, gutxieneko soldata, langilea babesten duen lan-kontratuak legez arautuz…

Estatu liberala

Eredu liberaletan, Estatuak ez du esku hartzen enpresa eta erakundeen ekonomia-jardueretan, ezta gizarte-harremanetan ere. Hau da, gutxieneko soldatarik ez da izaten, langileen eskubideak ez ditu Estatuak bermatzen (opor-egunak, kaleratuak izanez gero jasotako kalte-ordainak…). Era berean, Estatuak kudeatzen dituen osasun-sistema eta gizarte-segurantzarik ez dago; beraz, herritar bakoitzak bere aldetik zerbitzu pribatuak kontratatu behar ditu.

Gobernatzeko modu horren filosofiak oinarri jakin bat du: ekonomiak bere burua berez arautzeko gai dela sinesten du bete-betean. Ildo horretan, ekonomiaren arauak merkatuak finkatzen ditu, hau da, eskariaren eta eskaintzaren legeak. Ekonomia-mugimenduak askatasun osoz gauzatzen direnez, sistema horren aldekoen ustez, aberastasuna eta lana sortzen dira. Edonola ere, herritar aberatsenen eta pobreenen arteko ezberdintasunak beste ereduetan baino handiagoak izaten dira. Bertan oinarrizko gizarte-eskubideak guztientzat izan beharko luketela ez da onartzen eta gehienbat behar gehien dutenentzat bakarrik eskaintzen dira.

Estatu komunista

Komunismoa jabetza pribatua eta irabazietan oinarritutako ekonomia ordezkatu nahi duen eredu politiko eta ekonomikoa da. Eredu horren arabera, herritar guztien berdintasuna bermatzeko, herrialde baten ekoizpen-bideen (fabrikak, landa-lurrak…) eta natur baliabideen (erregaiak, burdina, egurra..) jabetza publikoak dira; Estatuak kontrolatu eta kudeatzen dituenak. Hau da, ez dira norbanako gutxi batzuen jabetzakoak. Halaber, lanarengatik eratorritako irabaziak ez dituzte gutxi batzuek jasoko (adibidez, fabrikaren jabeek), baizik eta herritar guztien artean banatu behar dira.

Estatuaren kontrola erabatekoa da: herritarrek jabetza publikoko enpresentzat lan egiten dute eta Estatua da herritar guztiei oinarrizko zerbitzu berdinak ematearen arduradun (elikadura, hezkuntza, osasungintza…). Herrialdearen sistema politikoa alderdi bakarraren eskuetan dago eta beronekin kritikoak diren erakunde independenteen jarduera, orokorrean, ez dago baimendua edo sarritan trabak izaten dituzte.

Autonomi estatutua

Estatu espainolean erkidego autonomi bakoitzeko arauak bertako estatutuan datoz, eta Autonomi Estatutu hori bera da herrialdea arautzen duen lege multzoaren bilduma edo legeria.

Konstituzioaren betekizuna du estatu nagusi baten barruan dagoen herrialde autonomoarentzat.

Autonomi Estatutuan autonomiaren izena, mugak, hizkuntza, erakundeen izenak, antolakuntza eta konpetentziak zorrotz eta zehatz adierazten dira.

1978ko Konstituzioan oinarrituz, Estatu espainiarra osatzen duten nazioak eta herrialdeak 17 erkidego autonomotan eratu ziren, eta erkidegoen eta gobernu zentralaren artean konpetentzien banaketa egin zen.

Ganbera bakarra da parlamentu autonomoetan. Espainia Europako estatu deszentralizatu batzuen parekoa da, Alemania eta Italiaren parekoa.

Ganbera hauen izena Autonomi Estatutuetan dator seinalatuta: Parlamentua, Batzar Nagusiak, Batzar Erregionala, Batzarra, Diputazio Nagusia, Gorteak etab. Aniztasunaren arrazoia oinarri historikoetan bilatu behar da.

Herrialdeetako parlamentuetan biltzen dira erkidego autonomoko herri ordezkariak. Hauek aukeratzen dute lehendakaria. Horri, Espainiako lehen ministroari Kongresuan bezala, zentsura mozioa ezar dakioke.

Parlamentu hauetako kideei, gehienetan, parlamentario autonomiko esaten zaie… Horien kopururik handiena 135ekoa da (Katalunian) eta, txikiena, 35ekoa (Kantabrian eta Errioxan), guztiak sufragio unibertsalez aukeratuak erkidego autonomoan zentsaturik daudenen artean.

Parlamentuen funtzio garrantzitsuenak honako hauek dira: erkidegoaren ordezkaritza izatea, herrialdeko aurrekontuak onartzea, botere exekutiboaren lana sustatzea eta kontrolatzea eta beren konpetentzia direnetan legeak egitea. Ez dira konpetentziak denetan berak: autonomia batzuek beste batzuek baino handiagoak dituzte, eta inon ez dira berak.

Lege autonomikoak, estatukoak bezala, Auzitegi Konstituzionalean azter daitezke berriro.

Lurralde antolaketa: autonomi erkidegoak

Estatua lurralde autonomoetan banatua dute herrialde batzuek, Espainia adibidez. Ezaugarri historiko, kultural eta ekonomiko berdintsuak dituzten probintziek osatzen dute erkidego autonomikoa. Horietako batzuek (Euskal Autonomia Erkidegoa, Katalunia etab.) behiala ezaugarri politiko berezi-bereziak izan zituzten.

Lurralde autonomoe hauek, beren oinarrizko legea izan dezakete. Estatu espainolean lege honi Autonomi Estatutua deritza. Autonomia bakoitzeko arauak bertako estatutuan datoz, eta Autonomi Estatutu hori bera da herrialdea arautzen duen lege multzoaren bilduma edo legeria.

Administratiboki, Estatu espainola hamazazpi autonomi erkidegok eta estatutu berezia duten bi udalek (Ceuta eta Melilla) osatzen dute.

Autonomi erkidego guztiek dute autogobernatzeko eskubidea estatuak emandako konpetentzietan (hezkuntza, osasuna…). Konpetentzia hauek Konstituzioan seinalatuta daude eta erkidego bakoitzari bere ezaugarri politiko-historikoen araberakoak dagozkio.

Estatuak emandako konpetentzien ardura gobernu autonomikoari dagokio, eta horretarako diru sarrerak izaten ditu.

Autonomi erkidego bakoitzak bere erakundeak ditu:

Botere legegilea:

Ganbera bakarrez osatua. konpetentzia duen gaietan lege berriak egiten ditu. Batzar hau autonomi erkidegoko hautesleek sufragio unibertsalez hautatzen dute lau urtez behin. Estatuko Senaturako senadore batzuek ere aukeratzen dituzte,

Botere betearazlea:

Gobernu kontseilua da autonomi erkidegoko gobernua. Eusko Jaurlaritza, Euskal Autonomia Erkidegoan, eta Nafarroako Gobernua Nafarroako Foru Erkidegoan. Espainiako Estatuak emandako konpetentzietan bakarrik agintzen dute gobernu kontseiluek. Autonomi erkidegoko biltzar legegileak aukeratzen du bere kideen artean autonomiako lehendakaria izango dena. Honek, ondoren, gobernuko kontseilariak izendatzen ditu.

Botere judiziala:

Erkidego bakoitzak du goi mailako auzitegia, hau da, Auzitegi Nagusia.

Lurralde antolaketa

Estatuak antolatzeko era desberdin asko da. Badira elkarrekin federatuta dauden estatuz osatutako estatu handiagoak, Alemaniako Errepublika Federala edo Ameriketako Estatu Batuak adibidez. Badira estatu zentralizatuak ere, boterea erabat zentralizatuta dutenak. Azkenik, estatu bakarra osatu arren, badira estatu horren barruko lurralde edo erkidego autonomoetan banatutako estatuak, botere politiko bereziz hornituta daudenak.

Lurralde zentralizatua

Estatu bat lurralde bakar eta bateratu batez osatua badago -Frantzia adibidez-, estatu bateratua eta zentralista dela esan ohi da.

Lurralde federatua

Elkarrekin loturak dituzten edo federatuta dauden estatuek estatu handiagoa osatzen dute. Estatu bakoitzak gobernu propioa du eta eskua du zenbait gaitan legeak egiteko, esate baterako ezkontzari-dibortzioari, hezkuntzari, poliziari eta abarri dagozkienetan. Beste atal batzuek adibidez kanpo-harremanak edo defentsa gobernu zentralaren esku dago.

Erkidego autonomoaK

Estatu bat herrialde autonomoz osaturik egon liteke.

Espainian ezaugarri historiko, kultural eta ekonomiko berdintsuak dituzten probintziek osatzen dute autonomi erkidegoa. Autonomi erkidego guztiek dute autogobernatzeko eskubidea estatuak emandako konpetentzietan (hezkuntza, osasuna…).

Autonomia bakoitzeko arauak bertako estatutuan datoz, eta Autonomi Estatutu hori bera da herrialdea arautzen duen lege multzoaren bilduma edo legeria.

Errepublika

Berezitasun hauek dituen gobernu mota bat da errepublika.

Errepublikatan, estatuko buruzagitza hauteskundeen bidez hautatzen da. Agintea errepublikako lehendakariak eta gobernuak dute. Errepublikako buruzagi nagusi horri lehendakari esaten zaio, gobernuko buruari, berriz, lehen ministro.

Lehendakariaren agintea, aldi baterako izaten da, ez da inoiz bizitza osorako, ez da hereditario.

Herriak zuzenean eta sufragio unibertsalez aukeratzen du lehendakaria, Frantzian adibidez.
Herriak parlamenturako aukeratutako parlamentarioen artean gehiengoa duen alderdiak izendatzen du lehendakaria, Espainian esate baterako.
Herriak, Ameriketako Estatu Batuetan adibidez, bere konpromisarioak aukeratzen ditu estatu bakoitzean eta horiek, boto bidez, lehendakaria izendatzen dute.

Lehendakaria estatuko ordezkari gorena izateaz gain, gobernuko burua eta exekutibokoa da. Errepublika batetiik bestera lehendakariaren boterea aldatu egiten da.

Konstituzio bakoitzean esaten da noiz artekoa izan daitekeen epealdi hori, eta pertsona bera zenbat legealditan izan daitekeen gobernuko buru, errepublikako buru edo lehen ministro.

Diktadura

Diktadura, pertsona edota ideologia bereko talde jakin batek botere absolutua duen egitura politikoa da, estatuaren hiru botereak (legegilea, eragilea eta judiziala) pertsona edo talde berak kontrolatzen dituelarik. .

Diktadoreek era askotan lor dezakete boterea. Ohikoa da militarrek gauzatutako estatu kolpe baten bidez lortzea, baina posible da baita aukeratuak izatea, edo alderdi bakarrak izendatuak.

Diktadura batean, buruzagia ez dira aldizka sufragio unibertsal aske, zuzen eta sekretuaren bidez berritzen. Horrela, nahiz eta diktadoreak boterea hauteskundeen bidez lortu (Adolf Hitlerrek bezala), epe laburrean gainerako alderdi politikoak legez kanpo uzten ditu eta ondorengo hauteskundeak eragozten ditu, aldioro, arrazoi propagandistikoegatik, sasi hauteskunde manipulatu batzuk antolatzen diren arren, gobernuari patina demokratiko bat emateko eta herriaren aldeko debozioa erakusteko. Bozketa hauetan diktadorean hautagai bakarra izan ohi da eta ustelkeria eta hertsadurengatik emaitza ikusgarriak jaso ohi ditu.

Monarkia

Monarkia estautaren buruzagitza errege edo erreginak duen aginte mota da, eta honako berezitasun hauek ditu:

Aginpidea pertsona bakar baten eskuetan dago.
Pertsona horri errege edo erregina deitzen zaio.
Errege-erreginen aginpideak hil arte edo beste batengan abdikatu arte irauten du.
Europako monarkietan, errege-erreginen botere absolutua monarkia parlamentario bilakatu da, eta konstituzio baten bitartez arautzen dira legeak eta agintea parlamentuaren eskuetan dago.
Hereditarioa da. Jaiotzez da errege edo erregina, ez herriak aukeratuta.
Gobernuko pertsonarik gorena da.

Historian zehar errege-erreginen aginpideak aldaketa handiak izan ditu. Antzina errege-erreginen botereak ez zuen mugarik, botere absolutua zuten, ez zegoen botere banaketarik eta Jainkoaren aurrean bakarrik ziren beren eginen erantzule.

Egun, monarkia konstituzionale edo monarkia parlamentariotan errege-erreginen boterea gobernu eta parlamentuaren eskuetan geratu da. hau da, konstituzio baten bidez parlamentuari gobernatzeko ahala ematen zaio. Eta errege-erreginak ez dute zuzenean agintzen.

Monarkiak hereditario izaten jarraitzen du, eta oinordekotza errege familiako norbaiti dagokio beti. Kasu batzuetan gizonezkoak bakarrik izan daitezke oinordeko. Erregea eta erregina, bizitza osorako dira errege eta erregina, abdikatzen edo erregetza oinordeko baten eskuetan uzten ez badute behinik behin.

Estatuaren egitura

Estatuak egitura ezberdinak izan ditzake , baldin eta Estatuaren funtzioak banatuta dauden ala ez , edo bertako estatuburuarn izendapena nola egina den.

Botere-banaketaren arabera

Botere-banaketa Estatuaren funtzioak banatzeko eta ordenatzeko era dugu. Sistema honi esker,demokrazian funtzio nagusi bakoitza erakunde publiko desberdin bati esleitzen zaio. Botere-banaketa, estatu modernoen ezaugarri nagusietakoa, hirutan gauzatzen da: botere legegilea, botere betearazlea (edo gobernua) eta botere judiziala. Aldiz diktaduratan, edo monarkia absolutuetan, ez dago botere banaketarik eta botere guztia pertsona edo talde bakarraren esku dago

Estatuburuaren izendapena

Estatu buruzagia hauteskunde bidez hautatzen den presidentea bada, herri eta epe jakin baterako kargua da. Hori errepublika demokratikoetan gertatzen da, baina diktadura diren errepublikak ere badira.

Estatuaren buruzagitza erregeak edo erreginak badu, monarkia litzateke. Herritarrek aukeratu ez duten pertsona baten eskuetan dago buruzagitza, eta haien agintea, bizitza osorakoa izateaz gain, jaraunsgarria da. Monarkiak tradizio historikotik datoz eta bere boterea, demokraziatan konstituzioaren bidez mugatzen da. Erregimen horiei monarkia konstituzionala edo monarkia parlamentarioa deitzen diegu.

Lurralde antolaketa

Estatuak antolatzeko era desberdin asko da. Badira elkarrekin federatuta dauden estatuz osatutako estatu handiagoak, Alemaniako Errepublika Federala edo Ameriketako Estatu Batuak adibidez. Badira estatu zentralizatuak ere, boterea erabat zentralizatuta dutenak. Azkenik, estatu bakarra osatu arren, badira estatu horren barruko lurralde autonomoetan banatutako estatuak, botere politiko bereziz hornituta daudenak.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: euskal lurraldeetako erakundeak

Erakundeei dagokionez, euskal lurraldeetan hiru antolamendu modu zeudela esan dezakegu.

Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Batzar Nagusiak
Nafarroako bi errealitateetako Gorteak
Lapurdi eta Zuberoako biltzarrak

Aipatzekoa da Hego Euskal Herriko erakundeak espainiar monarkiaren barruan aski sendoak izan ziren bitartean, Ipar Euskal Herriko erakundeak Frantziaren barruan askoz ahulagoak izan zirela; Frantziako erregearen ordezkariek botere handia zuten. Hegoaldeko foruak ere iparraldekoak baino askoz abantaila handiagoak zituzten.

Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan Batzar Nagusiak zeuden Batzar Nagusi hauek lurraldeko legebiltzar modukoak ziren.

Maiztasuna: Bizkaiko Batzar Nagusiak bi urtetik behin elkartzen ziren. Gipuzkoakoak urtean bitan, txandaka probintziako hainbat herritan. Arabako Batzar Nagusiak urtean birritan, behin Gasteizen eta beste behin Arabako beste kuadrillaburu edo eskualdebururen batean, txandaka. Hori ohiko bilkurei dagokionez: gerra-garaian edo bestelako larrialdietan ezohiko bilkura gehiago egiten ziren hiru herrialdeetan.
Partaideak: Batzar Nagusiek bi talde elkartzen zituzten: Alde batetik erregearen ordezkaria egoten zen, Bizkaian eta Gipuzkoan korrejidore izena zuena eta Araban Diputatu Nagusia zena. Bestetik, herrietako ordezkariak zeuden. Batzar Nagusietan ordezkari izateko ondasun-baldintza batzuk bete beharra zegoen.
Funtzioa. Batzar Nagusiek arlo askotako eskumenak zituzten: exekutiboak, judizialak eta hein batean legegileak. Berez, Batzar Nagusiek onartutako arauak lege bihurtzeko erregeak berretsi behar zituen, baina lege-proposamena egiteko eskumena zuten. Erregeak onetsitako euskal herrialdeetako legeei foruak deitu ohi zitzaien.

Batzar Nagusiak bilduta ez zeuden bitartean, haien ordezko organo bat jartzen zen martxan: Foru Aldundia edo Diputazioa. Batzar Nagusiak herrialdeetako legebiltzar modukoak ziren; eta Foru Aldundiak herrialdeko gobernu modukoak.

Gaztelako koroak Nafarroa konkistatu ondoren, Nafarroa eta Nafarroa Beherea bereizi egin ziren eta bi errealitate sortu ziren: alde batetik Nafarroako berezko erregeak Nafarroa Beherean jarraitu zuten eta Nafarroa Garaian izenez erresuma izaten jarraitu zuen, baina Espainiako koroari atxikitako erresuma gisa.

Nafarroa garaiak, Gorteak (lege-biltzarra) izaten jarraitu zuen.
* Partaideak: Gortea beste lurraldeetan ez bezala, erakunde estamentala zen. Hiru adar zituen: nobleen adarra, kleroaren adarra eta herrien adarra. Erabakiak hartzeko hiru adarrak ados jarri beharra zuten. Gorteetan Espainiako erregearen ordezkariak, erregeordeak ere parte hartzen zuen
* Maiztasuna: Bizpahiru urtetik behin elkartu ohi ziren, edo sarriago, egoerak eskatzen bazuen. Iruñean edo merindadeen hiriburuetan (eskualdeburuetan) elkartu ohi ziren. .
* Funtzioak: Nafarroak foruak zituen, hau da, oinarrizko arau idatziak. Hartutako erabakiek erregearen onespena behar izaten zuten. Gorteak elkartzen ez ziren garaian Nafarroan ere Diputazio bat jartzen zen martxan gobernu antzean funtziona zezan.

Nafarroa Beherean ere Gorteak zeuden.
* Partaideak: Gorteak izaera estamentala zuten. Nafarroa Behereko erregearen ordezkariak, baile izenekoak, gorteak hartzen zituen erabakietan eragin handia zuen.
* Maiztasuna: Nafarroa Behereko Gorteak lehenengoz 1523an bildu ziren. 1620an eta ez zuten biltzeko epe jakinik.
* Funtzioa: Frantziako koroak bereganatu egin zuen Nafarroako erresuma, eta, handik aurrera, Frantziako erregea izan zen Nafarroako erregea. Foruek eta berezko erakundeek lehenean iraun zuten hasieran, baina Paristik eskumen horiek murriztu zituzten.

Lapurdin XVI. mendean herrietako ordezkariak biltzeko parlamentu moduko bat, Lapurdiko edo Uztaritzeko Biltzarra sortu zen.
* Partaideak: Lapurdiko Biltzarra ere ez zen estamentala. Erregeak Lapurdin zuen ordezkariari bailea deitzen zitzaion eta eragin handia zuen biltzarrean.
* Maiztasuna: Epe jakinik gabe biltzen ziren.
* Funtzioa: Eskumenak, hgoaldeko erakundeenak baino apalagoak ziren. Funtsean, udalerrien arteko politika koordinatzen zuen.

Zuberoan bi biltzar zeuden. Ordako Gortea eta Silbiet herritarren biltzarra. Bi erakunde horiek elkarrekin koordinatu beharra bazuten ere, Ordako Gorteek garrantzia handiagoa zuten.
• Ordako Gortea erakunde estamentala zegoen, epe jakinik gabe elkartzen zena eta nobleak eta kleroa biltzen zituena.
• Silbiet herritarren biltzarra, Iribarneko basoan biltzen zen.
Zuberoan, Frantziako erregearen ordezkaria Mauleko gazteluko kapitaina zen eta erabaki ahalmen handia zuen.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: erakundeak

Aro Modernoko biztanleak hainbat erakundetako kide ziren. Familiatik hasi eta Elizaraino.

Lehenengo mailan, familia zegoen, pertsonen artean osatutakoa. Etxe edota baserri batean bizi ziren eta familiaburuak Etxeko jauna edo Etxeko andrea ziren. Familiaburuek erabakitzen zuten noren eskutan uzten zuten etxea edo baserria, eta horri oinordeko edo maiorazkoa deitzen zitzaion. Gehienetan jabetza guztia maiorazkoak jasotzen zuen. Ordainetan, maiorazkoak gainerako senitartekoei dotea edo senipartea izenekoa ordaindu behar izaten zien. Dotea senitartekoek beste bizimodu bati ekiteko modukoa izan behar zen.

Familiak batzarretan edo kontzejutan antolatzen ziren. Batzarretan herriko etxe guztien ordezkariak elkartzen ziren herriarentzat garrantzitsuenak ziren erabakiak hartzeko.

Batzar horiek, goragoko mailan, probintzia maila edo lurralde mailako erakundetan biltzen ziren. Erakunde horiek Batzar Nagusiak ziren. Herri guztietako ordezkariak osatzen zuten eta lurralde horretan gobernatzen zuten.

Erakundeen maila gorena errege-erreginek zuzendutakoa zen. Erregea edo erregina, erresuma edo estatu baten burua zen. Errege-erreginek erresumako herritarrei babesa eskaini behar zien eta justiziaren arduradun nagusiak ziren. Erregeek herritarren eskubideak errespetatu behar zituzten eta horregatik lurraldeetako foruak beteko zituztela zin egiten zuten.

Bazen beste erakunde esanguratsu bat: eliza. Erresuma eta garaien arabera erlijio katolikoa edo protestantea zen nagusi lurralde horietan. Elizaren arabera, Errege-erreginen gainetik zegoen bakarra jainkoa zen, eta jainkoak izendatutakoak zirela pentsatzen zen. Botere handia zuen herritarren gain.