Kategoria: Egitura politikoak

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: aginte-politikoa

Aginte-politikorik gehiena errege-erreginek zuten. Haiek zuten erresumako buruzagitza militar gorena, gerrak zuzentzen zituena, eta bere agintepean zeuden erresumako gaztelu, gotorleku eta defentsaguneak. Haiek izendatzen zituzten beren konfiantzazko nobleen artean erresumako gazteluen zaindariak, eta txandaka mugitzen zituen gaztelu batetik bestera. Erresumako aginte judizial gorena ere erregea zen, hau da, epaiketen arduradun nagusiak ziren.

Erregeak lur eta ondare publikoak ere kudeatzen zituen, haien gaineko eskubide eta zergak jasoz. Basoak, mendiak, larreak, ura, bide-sariak, merkatuak erregearen eskumenekoak ziren, eta zerga zuzen batzuk ere jasotzen zituen nekazarien ekoizpenetik. Errege-karguak ematen zizkion eskubide horiez gain, lur-jabetza partikularrak ere bazituen, bere propioak.

Erregea, ordea, ez zen agintari bakarti bat. Aldamenean zuen gortea, gertuko senideek eta bere konfiantzazko nobleek eta kleroak osatua. Haiek ematen zioten aholku eta haien laguntzaz kudeatzen zuen erresuma. Bestetik, Elizak ere babesten zuen erregea, Jainkoak hautatua zela esanez.

Nafarroako beste erakunde garrantzitsu bat Konptoen Ganbera zen, XIV. mende erdialdean sortua. Erresumako auzitegi gorena zen eta bere inguruan antolatu zituen epaileak, notarioak, abokatuak eta erregearen prokuradorea, azken hori erregearen interesak babesteko ardura zuena. Hala ere, berez, erregearen interesak babesteko erakunde nagusia Errege Kontseilua zen, erregearen gobernu antzean funtzionatzen zuena.

Erdi Aroko gazteluak

Erdi Aroko gizarte feudalaren sinboloa gaztelua zen. Gazteluak babeserako eraikinak ziren eta gaztelu on batek harrizkoa izan behar zuen. Horretarako, denbora eta dirua behar zen. Hortaz, boterearen adierazgarri zen, esan nahi baitzuen jauna hura egiteko gai izan zela.

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: antolaketa

Gaur egungo erakunde gehienak Erdi Aroan sortutakoak dira.

Herri mailako erakundeak

Batzarrak herriak gobernatzeko erakundeak ziren eta herrietako komunitateak eratzearekin batera agertu ziren, herritar guztiek komunean zituzten interes edo arazoei erantzuna emateko gutxieneko antolakuntza baten beharra sortu zenean. Herrietan eta hirietan egiten ziren batzar horiek irekiak edo itxiak izaten ziren.

Batzar itxiak hiribilduetako bizitza gidatzen zuten ofizialek eta karguek osatzen zuten. Karguek urtebeteko iraupena zuten. Ordezkarien hautaketan auzokideek parte hartzen zuten, hau da, etxe bakoitzeko ordezkariek. Nagusiki, gizonezkoek hartzen zuten parte aukeraketa horretan. Kargu hori bete ahal izateko hainbat baldintza bete behar ziren: gaztelaniaz idazten eta irakurtzen jakitea, gutxieneko diru kopuru edo ondasunak izatea, bizilekua hiribilduaren harresiz barne izatea…

Batzar irekian 25 urtetik gorako adina zuten herriko biztanleek soilik zuten bozkatzeko aukera. Elizetan egiten ziren ezohiko batzarrak izaten ziren, oso gutxitan eta oso garrantzitsuak ziren gaiak lantzeko.

Herrietatik haragoko erakundeak

Lurralde antolaketari zegokionez, XIII. menderako Nafarroako Erresuman lau eskualde edo merindade zeuden: Iruñea-Mendialdea, Zangoza, Lizarra eta Erribera. Horrez gain, Pirinioez bestaldean bazen era askotako lur multzo bat, gaur egun “Nafarroa Beherea” deitzen duguna, garai hartan baile-herri deitutako bi ataletan banatuta zegoen: Donibane Garaziko baile-herria eta Mixa-Oztibarreko baile-herria.

Merindade bakoitzaren arduradun gisa merio bat zegoen, erregearen ondarea, errentak eta eskubideak kudeatzen zituena. Merioak erregearen izenean justizia aplikatu eta ordena publikoa zaindu behar zituen. Nafarroa Garaian merioaren lana baileak betetzen zuen.

Beste euskal lurraldeetan XIV-XV mendeetan joan ziren finkatzen gerora Batzar Nagusi izena hartuko zuten erakundeak, eta haien eskutik joango ziren finkatzen lurraldeko foruak, astiro-astiro.

  • Gaztelako erregeak XIV. mendetik bere ordezkari bat zuen probintzia bakoitzean, Bizkaian eta Gipuzkoan korrejidore deitzen zena.
  • Bizkaian bertako jauntxoek1342. urtean Gernikan agiri bat idatzi zuten Bizkaiko jaunaren (erregearen) eta bizkaitarren arteko harremanak eta eskubideak zehazteko. Batez ere, bizkaitar nobleen pribilegioak zehazten zituen, baina zenbait eskubide bizkaitar guztienak zirela iradokitzen zen. 1452. urtean, Bizkaiko estamentu pribilegiatuetako kideek Bizkaiko Foru Zaharra idatzi zuten, beren buruen alde batez ere, baina berriro ere herritar guztien zenbait eskubide zehaztuz.
  • Gipuzkoan bertako hiribilduak Ermandade izeneko batzarretan elkartzen hasi ziren. Ezagutzen den lehen batzarra, 1375. urtekoa, Tolosan bildu zen. Ermandadeak, batez ere, jaunen gehiegikeriak mugatzeko elkartzen ziren.
  • Gernikako batzar eta Ermandade haien inguruan finkatzen joan ziren Batzar Nagusiak izango zirenak.
  • Erdi Aro amaieran Foru Aldundiak sortu ziren, Batzar Nagusien bilera artean horietan erabakitakoa bete arazteko.

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: egitura-politikoa

Erdi Aroan euskal lurraldeak hainbat egitura politikotan kokatu izan dira eta asko aldatu izan dira historian zehar. Euskal lurraldeetako erakunde nagusiak Iruñeko Erresuma eta Nafarroako Erresuma izan ziren. Arabako, Bizkaiko, Gipuzkoako eta Ipar Euskal Herriko lurraldeak Nafarroako eta Iruñeko Erresumen testuinguruan osatu ziren. Gerora, lurralde horietako erakundeak Gaztelako, Frantziako edo Ingalaterrako erresumen barruan kokatzen joan ziren.

Antzinako Erroma: egitura politikoa

Erromako zibilizazioak iraun zuen hamabi mendeetan, lau aginte-modu ezagutu zituen: monarkia, errepublika, diktadura eta inperioa.

Monarkia

Erromako lehen erregea Romulo izan omen zen; batasun politikoa lortu zuen, monarkiak iraun zuen 250 urtean. Erromako azken monarka Tarkino Harroa izan zen. Bere agintaldian tirania ezarri zuen.

Errepublika

Tarkino erregeak tirania ezarri nahi zuelako, K.a. 509. urtean herritarrek kargutik bota egin zuten eta errepublika ezarri zen.

Magistratu edo senatari izendatua izateko, aberastasun propioa eduki behar zenez, Erromako Errepublika oligarkia dela esaten da eta ez demokrazia. Erromako agintari gorenak bi kontsul izaten ziren; urtero aldatzen zen bietako bat. 

K.a. VI. eta K.o. II. mendeen artean Erromak Mediterraneo inguruan lurralde handiak konkistatu zituen. Konkista gerra guztien ondorioz Errepublika krisian sartu zen.

Gizartean, patrizioen eta plebeioen arteko desberdintasun sozialak areagotu egin ziren eta  horrek  gatazka sozial ugari sortu zituen 

Testuinguru horretan ugariak ziren armadako buruen arteko gatazkak eta horiek eragindako gerra zibilak

Diktadura

Errepublikak bizi zuen giro nahasi horretan, K.a. 54an, Julio Zesarrek Erromako agintea bereganatu zuen.diktadura gisa,

Julio Zesar diktadore jarri ondoren, egonkortasuna nabaritu zen Erroman. Baina,  ez zen denbora asko igaro azpijokoen bidez diktadorea erail zuten arte. 

Inperioa

Julio Zesarren erailketaren ondoren, Zesar Oktavio Augustok, K.a. 27an, boterea  eskuratu zuen eta enperadore bihurtu zuen bere burua.. 

Enperadorea botere ororen jabe egin zen. Alde batetik, botere militarra (imperator) eta politikoa (princeps) eskuratu zituen, eta bestetik, botere erlijiosoa, apaiz gorenaren kargua (maximus pontifex), jainkotasun kutsua (augusto) bereganatuz.

Europa osoko milioika pertsonarengan botere zentralizatzailea eta autoritarioa ezarri zuten bost mende luzetan  laurogei enperadorek.

Augustok ezarritako pax romanari esker (zapalketa bidez lortutako bakea), Erromak garai lasaiak bizi izan zituen berrehunen bat urtetan. Haren ondorengoek mugak sendotu zituzten, Mauritania menderatu eta Britainia Handia bereganatu.

K.o. III. mendetik aurrera Inperioa krisian sartu zen: barne zatiketa handiak gertatu ziren, enperadore-aldaketa asko, estatu-kolpeak eta gerra zibilak noiznahi. Berrogeita hamar urtean hamabost enperadore egon ziren, jeneral eta soldaduek erailak guztiak. Kanpoko erasoak ere gero eta nabariagoak ziren.

395. urtean Teodosio enperadorea hiltzean, inperioa bitan banatu zen:

  • Mendebaldeko Inperioa. 
  • Ekialdeko Inperioa. 

476. urtean Romulo Augusto, azken enperadorea agintetik kendu zuten barbaroek. Erromatar Inperioa desagertzearekin batera Antzinaroari amaiera eman zitzaion. Erromatar Inperioak ekialdean iraun zuen, Bizantziar Inperioa izenarekin, 1453an turkiarren eskutan erori zen arte.

Estatuen antolaketa: errepublika eta monarkia

Estatuburuaren izendapena kontuan izanik bi eredu daude.

Errepublika

Errepublikan, berriz, estatuaren buruzagia hauteskunde bidez hautatzen den presidentea da, eta epe jakin baterako kargua da. Hori errepublika demokratikoetan gertatzen da, baina diktadura diren errepublikak ere badira.

Monarkia

Monarkian estatuaren buruzagitza erregeak edo erreginak du, beraz herritarrek aukeratu ez duten pertsona baten eskuetan dago, eta haien agintea, bizitza osorakoa izateaz gain, jaraunsgarria da. Monarkiak tradizio historikotik datoz eta bere boterea, demokraziatan konstituzioaren bidez mugatzen da. Erregimen horiei monarkia konstituzionala deitzen diegu.

Espainiako egitura politikoa

Espainiako egitura politikoa definitzean, demokrazia bat dela esan dezakegu, nahiz eta gaur egungo demokrazia gehienetan bezala, ez diren demokraziaren ezaugarri guztiak islatzen. Horrez gain, monarkia konstituzional erako agintea du, eta lurralde antolaketa estatu autonomikoan oinarritzen da.

Erregea da estatuburua eta estatuko ordezkari nagusia; berak du armadako kargu gorena; eta bere eginkizun gehienak, 1978ko Konstituzioan zehaztuak, sinbolikoak dira.

Botere legegilea

Gorteak bi ganbera ditu: kongresua edo hiritarren ordezkaritza, eta senatua edo probintzia eta lurraldeen ordezkaritza. Erakunde horretarako ordezkariak lau urterako hautatzen dira hauteskundeetan, eta beren eginkizun nagusiak legeak egitea eta gobernua kontrolatzea dira.

Botere betearazlea

Botere betearazlea gobernuari dagokio. Botere horretan gobernuburuak edo presidenteak, gobernuburuordeak eta ministroek parte hartzen dute. Funtzio nagusia estatuaren politika zuzentzea da, eta legeak betetzen direla bermatzea.

Botere judiziala

Botere judizialaren egitura piramidearen antzekoa da, eta hainbat maila bereizten dira, udal txikietako bake-epaitegietatik hasi eta azken helegiteak aurkezteko Epaitegi Gorenera iritsi arte.

Horrez gain, Entzutegi Nazionala dago, hainbat eratako delituak epaitzeko; eta Auzitegi Konstituzionala, legeak konstituzioaren arabera egiten direla ziurtatzeko.

Arartekoa (Defensor del Pueblo)

Arartekoa Suedian, XIX. mendearen hasieran (1809), sortutako erakunde politikoa da, Ombudsman, alegia. Handik Europa osora zabaldu zen XX. mendean zehar. Espainiako estatuan 1978ko Konstituzioaren ondoren sortu zuten. Arartekoa Parlamentuak aukeratzen du.

Erakunde horretako ardura duen kargudunaren helburua hiritarrak babestea da; administrazioak bidegabekeriarik eginez gero, administrazioaren au rrean babesa ematea hain zuzen ere. Hiritarren eskaerei jarraituz, haiek azaldutako kexen berri ematen dio administrazioari, eta administrazioak epe jakin batean erantzun behar du, eta bere jarrera zuzendu edo arrazoitu. Batzuetan, arartekoak berak salaketa jar dezake epaitegian, bai epaitegi arruntetan bai Epaitegi Konstituzionalean. Bere ardura da, orobat, administrazioari aholkuak eta iradokizunak helaraztea, txostenen bidez.

Frantziako egitura politikoa

Frantziako erregimen politikoa errepublika parlamentarioa da. Parlamentuan oinarritutako demokrazia bada ere, antolaketari dagokionez, estatu zentralista dela esan dezakegu. Demokrazia guztietan bezala, boterea hirutan banatua dago:

  • Botere legegilea. Legeak egiten dituen boterea da, eta parlamentuaren eskuetan dago. Parlamentua bi ganberaz osatuta dago: asanblea nazionala eta senatua.
  • Botere betearazlea. Izenak berak adierazten duenez, legeak betearazten ditu eta errepublikako presidentearen eta gobernuaren eskuetan dago.
  • Botere judiziala. epaitzeko ahalmena du, eta epaitegietako epaileen eskuetan dago.

Botere betearazlea

  • Errepublikako presidentea

2000. urtean egindako erreferendumaz gero, hiritarrek bost urterako eta zuzenean aukeratutako kargua da. Estatuko kargu gorena da, eta Frantziako estatuaren ordezkari nagusia.

  • Gobernua

Gobernuari dagokio estatuaren politika zuzentzea. Gobernuburua errepublikako presidenteak izendatutako lehen ministroa da; ministroak eta estatuidazkariak ere errepublikako presidenteak izendatzen ditu, lehen ministroak proposatuta.

Botere legegilea

Herritarrak ordezkatzen ditu, eta legeak egitea dagokio. Frantziako parlamentuak bi ganbera ditu: asanblea nazionala eta senatua.

Botere judiziala

Frantzian hiru epaitegi mota daude:

  • Auzi zibilak epaitzen dituztenak, pertsonen arteko auzietan erabakiak ematen dituzte.
  • Legeen aurkako delituak epaitzen dituzte.
  • Epaitegi administratiboak: administrazio publikoaren eta hiritarren arteko auziak aztertzen dituzte.

Kontseilu konstituzionalak konstituzioa errespetatuko dela ziurtatu behar du; legeak konstituzioaren arabera egiten direla, alegia.

Arartekoa (Le mediateur de la Republique)

Frantziako Le mediateur de la Republique Espainiako Defensor del Puebloren parekoa da. Horrek ere Suediako Ombudsman erakundean du jatorria. 1973an sortu zuten.

Antzinako Mesopotamia: egitura politikoa

Lehen zibilizazio haien egitura politikoa ulertzeko, aurrez erregea nola ikusten zuten jakin behar da.

Garai haietan erregea gizakia baino zerbait handiagotzat hartzen zuten. Erregeak jainkoen eta gizakien arteko bitartekari-lanak egiten zituen, hura zen mendeko guztien aberastasunen babeslea, arrisku guztien aurrean ziurtasuna eskaintzen ziena. Harreman zuzena zuen jainkoekin, eta hortik zetorkion boterearen jatorria. Egitura politikoan berebiziko garrantzia zuten ezaugarri erlijiosoek, eta ondorioz sistema politiko hori monarkia izateaz gain teokraziaren hastapena ere izan zela esan dezakegu (teokrazia: teos + kratos; grekoz, jainkoan eta erlijioan oinarritutako boterea).

Mesopotamiako egitura politikoa honela irudika daiteke:

Persiar Inperioaren buru errege bat zegoen: erresuma guztiaren gainetik zegoen. Hark egiten zituen legeak eta hark erabaki zein politika aurrera eraman, aholkularien laguntzaz. Erresumako probintzia bakoitza erregearen aurrean erantzule zen. Postu garrantzitsuak aristokratei, nobleei eta erregearen lagunei eta ahaidekoei ematen zitzaizkien.

Hiritar estatusa zutenek (funtzionario, merkatari, artisau eta nekazari) tokiko batzar txikietan parte har zezaketen. Hiritar ez ziren biztanle askeek (atzerritarrak eta emakumeak), eta esklaboek ez zuten inolako botere politikorik. Hiritarrek batzarretan parte har zezaketen, baina erregeak zuen azkenean edozein erabakiren gaineko azken hitza.

Antzinako Grezia: Esparta

Atenas ez zen Greziako hiri nagusi bakarra. Esparta Atenasen aliatu izan zen Persiar Inperioaren aurkako gerra ugaritan, baina arerioa ere izan zen hainbatetan. Azkenean, bi hiriek ikuspegi ezberdinak zituzten, antolaketa politikoan eta sozialean ez zetozen bat eta, ondorioz, borrokan aritu ziren behin eta berriz.

Esparta borrokan oinarritutako gizarte bat zen era, diziplina zorrotzekoa eta hiritar bakoitza soldadu bat zen gunea. Zazpi urtez gero, mutilak gerrarako entrenatzen ziren. Gizonek hogei urterekin ezkondu zitezkeen baina ezin zuten emaztearekin bizi 30 urte arte, hori baitzen soldadu izatea uzten zuten adina. Hiria bere baitan itxirik zegoen eta ez zuten atzerritarrik onartzen.

K.a. 630. urteaz geroztik, Espartak hiritarren batzarra, apella, zuen, baina batzar horrek ez zuen egiazko botererik. Haren botere bakarra lege-proiektu baten proposamenaren alde edo aurka agertzea zen. Batzar horrek bost zaintzaile, eforo, aukeratzen zituen, eta horiek administratzen zuten hiria urtebetez. Espartan erregeak izan zirela badirudi ere, ez zuten egiazko botererik, Espartako botere politikoa, familia aberatsen esku zegoen. Haiek ezartzen zituzten beren hautagaiak baita eta legeak onarrarazi ere.

Espartak gerrate askotan parte hartu zuen historian bai Atenasen aurka, bai Persiar Inperioaren aurka ere. Dena den, aske iraun zuen, K.a. 219an Mazedoniako erresumaren esku erori zen arte.

Konstituzioa

Konstituzioa estatu bateko arauak eta oinarriak zehazten dituen idatzia da, lege gorena. Bestela esanda, legerik garrantzitsuena da eta estatuko arau guztiak bere mende ditu.

Konstituzioan azaltzen dira herritarren funtsezko eginkizun, askatasun eta eskubideak, agintearen antolaketa, botere-banaketa, lurralde-antolaketa, erakundeen funtzionamendua… Gainera, eskubide eta betebeharrak zehazten ditu, horiek gauzatzeko estatuak zer baliabide jarri behar dituen adieraziz. Konstituzioak zehazten du, baita  estatuaren egitura politikoa nolakoa izango den ere eta beste legeek bete behar dituzten oinarrizko prozedurak. Esan bezala, estatuaren antolaketa juridikoaren gailurra izan ohi da konstituzioa, lege nagusietan nagusiena.

Estatu baten ekintza politiko, sozial, ekonomiko eta abar erregulatzen duen arau nagusia denez, idatzita jasotzen da. Bi zati nagusiz osatzen da: organikoa edo botereen arteko harremanak erregulatzen dituena eta dogmatikoa, herritarren eskubide eta betebeharrak finkatzen dituena.

Laburbilduz, konstituzioak boterea kontrolatzen eta egituratzen du. Gainera, gizakiok ditugun eskubideak aitortzen ditu. Izan ere, konstituzioa ez da eskubideak ematen dituena. Eskubide horiek berezko ditu gizakiak eta estatuaren boterearen gainetik daude. Horrela, konstituzioaren funtsezko zergatia giza eskubideen bermerako prozedurak ziurtatzea litzateke.

Lehenengoak Erdi Aroan idatzi baziren ere, konstituzio modernoak XVIII. mendeko iraultza liberalekin etorri ziren, Estatu Batuetako independentziaren eta Frantziako Iraultzaren eskutik bereziki. Gero, XIX. mendean zehar, konstituzioak zehaztuz eta garatuz joan ziren.

Konstituzioei Bigarren Mundu-Gerraren ondoren iritsi zitzaien hurrengo une garrantzitsua, Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalari esker (1948). Harrezkero, herrialde gehienetako konstituzioek jasotzen dituzte giza eskubideak.  

Espainiako lehen konstituzioa 1812an idatzi zen. Espainiako azken Konstituzioa, indarrean dagoena, 1978an onartu zen Frantziako Estatuan, berriz, 1958an onartu zen V. Errepublika eta, berarekin, lurraldean indarrean dagoen Konstituzioa.