Kategoria: Ekonomia sektoreak

Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra

1728an Caracasko Errege Konpainia Gipuzkoarra sortu zen, lurralde horretako ekonomia suspertzen eragin handia izan zuena. Garai hartan Espainia eta Amerikako kolonien arteko merkataritza Cadiztik pasatzen bazen ere, konpainia hark, Cadiztik pasa beharrik gabe, Pasaia eta Venezuela arteko merkataritza zuzena izateko pribilegioa lortu zuen. Honako hauek ziren, besteen artean, konpainiak zituen pribilegioak:

– Kakaoaren monopolioa, hau da, Espainiako Erresumaren eta Venezuelaren arteko merkataritza egiteko pribilegioa soilik erakunde horrena zen.

– Kontrabandoa eta legez kanpoko merkataritzari aurre egin  eta kendutako materialaz jabetzeko baimena lortu zuen.

Konpainiaren merkataritza-tratua honako elkartruke honetan oinarritzen zen: joateko bidaian, Pasaiako portutik ateratzen ziren itsasontziek burdinazko denetarikoak (iltzeak, aizkorak, goldeak, erremintak…), mertzeriazkoak eta Andaluziako nekazaritza-produktuak (olioak, olibak, ozpina, edari biziak) garraiatzen zituzten, bai eta Frantziako ardoak, edari alkoholdunak eta irinak ere. 

Caracastik bueltan, generorik gehiena eta inportanteena kakaoa zen, baina ez bakarra, aldiro-aldiro kafea, azukrea, kotoia, tabakoa, larru onduak ere iristen baitziren, gehienetan Herbehereetara bidaltzeko.

Konpainiak diru irabazi handiak lortu zituen eta Gipuzkoaren garapenean eragin biziki handia izan zuen. Konpainiaren garrantziari zela eta, lanpostu asko sortu ziren; marinel eta ofizial ia guztiak gipuzkoarrak ziren. Hainbestekoa, Larramendi jesuita kexu azaldu baitzen kostaldeko herriak arrantzarako gazterik gabe geratzen zirela, Gipuzkoar Konpainiak erakarrita.

Era berean, Pasaiako badiako biztanle asko baliatu zen itsasontzien eraikuntzak ontzioletan eragindako lanaz. Konpainia Gipuzkoako ekonomiaren benetako bultzatzailea izan zen; merkataritzan etekinak handitzea ekarri zuelako, konpainiaren irabaziak Espainiako Erresuman geratu behar izaten zuten.

Konpainiak garrantzia galdu  zuen, konpainiaren egoitza Madrilera pasa zelako  (1751) eta gero eta mozkin gutxiago lortzen zituzten  ingelesekin konpetentzia handia zelako, besteak beste.

1785ean desegin zen konpainia.

Ekonomia Aro Modernoan: hirugarren sektorea, merkataritza

Merkataritza-jarduera garrantzitsuenak itsasoz bestaldearekin egiten ziren. Asiatik portugaldarrek espeziak, zeta, zur bitxiak, tea eta portzelanak ekartzen zituzten, besteak beste. Lisboaz gain, banaketa-zentro nagusiak Venezia eta, batez ere, Anberes ziren; Brujas ere gune garrantzitsua zen, baina Anberesek hartu zuen haren lekua. Anberesen portugaldarrek eramandako espeziez gain, Poloniako garia, Alemaniako metala, Italiako ehunak eta metalak eta Gaztelako artilea salerosten ziren.

Amerikarekin Sevillaren bidez egiten zen merkataritza gehiena. Metal bitxiak eta beste produktu batzuk inportatzen ziren; esate baterako azukrea. Sevillatik, honako hauek esportatzen ziren, batik bat: Gaztelako garia, Andaluziako ardoa eta olioa, Segoviako ehunak, euskal lurraldeetako burdina eta Toledoko armak.

Amerikako urrea oso garrantzitsua izan zen Espainiako ekonomian, baina baita mundu osokoan ere. Espainiako errege-erreginak itsasontzien zain egoten ziren, bankariekin zituzten zorrak kitatzeko. Bankariek, berriz, zorrak kobratu behar zituzten, kredituak ematen jarraitzeko. Sevillan zeuden merkatariek ere hilabeteak itxaron behar izan zituzten salerosketak gauzatzeko. Asiako merkatariak ere urrea iritsi zain egoten ziren; izan ere, haien bezeroek, merkatari portugaldarrek, horixe erabiltzen zuten trukerako txanpontzat.

XVII. mendeko krisiak gehien eragin zituzten lurraldeak Espainia eta harekin harreman estuak izan zituzten lurraldeak izan ziren. Testuinguru horretan, merkataritza eta industriak kalte handiak izan zituzten eta gainbehera hori baliatuz, Herbehereak bihurtu ziren merkataritza-gune nagusi. Herbeherearrek zuten itsasoaren kontrola XVII. mendearen lehen erdian; bigarren erdialdean, ordea, beste potentzia bat agertu zen Ingalaterra. Herbehereek eta Ingalaterrak izan zuten goraldi ekonomikoan garrantzia handia izan zuten Asiako kolonietako produktuen inportazioek, baina baita industrietako produktuak kolonietako merkatuetara egindako esportazioek ere.

XVIII. mendean merkataritzaren buru Ingalaterra zen. Merkataritza-harremanak koloniekin egiten zituen, baina merkataritza nagusia esklaboena zen. Afrikako mendebaldeko kostaldean erositako prezioa baino bost aldiz garestiago saltzen zituzten esklaboak Amerikan. Hala, hiru zutabeko merkataritza-sarea osatu zuten: Ingalaterran finantzatutako itsasontziak Afrikako kostaldera abiatzen ziren esklaboak erostera, eta handik Amerikara eramaten zituzten. Haiek ateratako produktuak Ingalaterrara eramaten ziren eta Europan saltzen zituzten; eta jasotzen zituzten etekin ekonomikoekin Afrikara beste itsasontzi batzuk bidaltzea lortzen zuten

Ekonomia euskal lurraldeetan Aro Modernoan: ontzigintza

Kostalde zabala edukitzeak, itsasoari lotutako jarduerek (arrantza, merkataritza, balearen arrantza …) garrantzi handikoak izateak, eta beharrezko hornigaiak (zura eta burdina) ugari eta eskura errazak izateak bultzada handia eman zion euskal ontzigintzari. Garraiorako, arrantzarako eta erregearen aginduzko gerraontziak egiten zituzten.

Garaiko ontziola nagusiak Bizkaian Bilboko itsasadarrekoak ziren (batez ere Zorrotzakoa eta Deustukoa), eta Gipuzkoan, berriz, Zumaiakoa, Debakoa, Mutrikukoa, Pasaiakoa eta Oriokoa. Baina beste hainbat herritan ere aurki zitezkeen ontziola txikiagoak (Hondarribian, Irunen, Donostian, Zarautzen, etab.). XVI. eta XVII. mendeetan Espainiako monarkiaren itsas armadaren ontzi gehienak Zorrotzako (Bilbo) ontziolan eraikitzen zituzten.

XVI. mendean Gipuzkoan bakarrik 357 itsasontzi eraiki ziren eta hurrengo mendean 381, hau da, urtero hiru-lau ontzi, batez beste. Bizkaiko ekoizpena apur bat apalagoa zen XVI. mende osoko ekoizpena ehun bat ontzikoa izanik. Gehien eraiki ziren itsasontzi motak naoak eta galeoiak izan ziren. Gainera, jarduera horren inguruan beste batzuk garatu ziren; errementariez eta arotzez gainera, belak edo sokak egiten zituzten lantegiak ere ugaritu ziren.

Ekonomia euskal lurraldeetan Aro Modernoan: burdingintza

Euskal burdingintzak oso garapen handia izan zuen XV. mendearen amaieratik aurrera. Horretarako, oso garrantzitsua izan zen burdinaren aparteko kalitatea eta ibai eta baso asko egotea, oso beharrezkoak baitziren burdinolak elikatzeko. Bestalde, itsasertzetik hurbil zeudenez, erraza zen produktuak merkaturatzea eta beste leku batzuetara esportatzea. Amerikarekin merkataritza ireki zenean, garapen hori indartu egin zen; izan ere, burdinolak ugaritu egin ziren, eta, horietan, pertsona askok egiten zuen lan.

Burdinolek XVI. mendearen amaiera arte eutsi zioten produkzioari, gerrek, nekazaritzak (nekazaritza-tresnak) eta urbanizatze-prozesuak eragindako eskari handiagatik. Une horretatik aurrera, burdingintza-jarduera gainbehera joan zen. Lehenik eta behin, gerrek merkataritza-harremanak galarazi zituzten. Bigarrenik, berritasun teknikoen ondorioz, kalitate txikiagoko minerala erabilita burdin kantitate handiak sortzeko aukera ematen zuten burdinola asko sortu ziren Europan. Euskal burdinolek ezin izan zuten horrekin lehiatu, eta galdutzat jo zituen Europako merkatuak, haiek kantitatea eskatzen baitzuten, kalitatea baino gehiago.

Ekonomia Aro Modernoan: bigarren sektorea

Bigarren sektoreaz ari garenean artisautzaz ari gara. Europan garai hartako industria edo artisautza nagusiak burdingintza, zura eta oihalgintzarekin lotutakoak ziren. XVI. mendean hirietako artisautzaren ekoizpena Erdi Aroan sortutako gremioen eskutan zegoen artean.

XVI. mendeko esplorazioek sortutako aldaketa guztiek bultzada eman zioten artisautzari. Alde batetik, esplorazioek eta kolonizazioek artisautzarako lehengai berrien inportazioa areagotu zuen, baina, batez ere, merkatu berriak zabaldu zituen kolonizatutako lurralde horietan, Amerikan zein Asian. Esplorazioek beraiek ere eskari handia ziren, itsasontziak, burdinkiak, etab. behar baitzituzten.

Euskal lurraldeetan bigarren sektorean burdingintza, ontzigintza eta armagintza ziren jarduera nagusiak. XVI. mendean asko ziren jarduera horietan aritzen zirenak euskal lurraldeetan, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan. Hiribilduetako biztanleriaren parte handi bat halako lanetatik bizi zen. XVII. mendeko krisiak bigarren sektoreko jarduerek apur bat behera egitea bultzatu zuen, baina garrantzia izaten segitu zuen.

Ekonomia euskal lurraldeetan Aro Modernoan: arrantza

Arrantzan, historian zehar, euskaldunak kostaldetik hurbil aritzen ziren. Eta XII. mendetik aurrera nahiko arrunta zen balearen arrantza Bizkaiko golkoan. Harrapaketa horien ondorioz, baleak desagertuz edo urrunduz joan ziren heinean, arrantzaleak urrundu egin behar izan zuten. Arrantza hura iparraldeko itsasoetara zuzentzen zen; Islandia, Groenlandia eta Ternua aldera bideratu behar izan zen. Arrantza-arloan, itsas zabaleko arrantza asko garatu zen XVI. mendean (adibidez arrainak kontserbatzeko sistemak). Bi ziren jarduera nagusiak: balearen arrantza eta bakailaoaren arrantza.

Itsasoko ustiapenean bakailaoa eta balea etekin handiena eskaintzen zuten jarduerak ziren, baina ez bakarrak. Gipuzkoan, Bizkaian eta Lapurdin beste arrain batzuk ere harrapatzen jarraitzen zuten, besteak beste, legatza, itsas aingira eta bisigua.

Aro Modernoan ekonomia euskal lurraldeetan : baserria

Erdi Aroko etxebizitzak oholezko txabolak ziren, baina ez ziren enborrekin egiten, habeekin egindakoa zuten barneko egitura eta kanpoko lau paretak goitik beherako oholekin jarriak. Erdi Aroko txabolak gaur egungo baserriak baino askoz txikiagoak ziren, baina bazegoen tokia animalientzat eta lastoa pilatzeko, eta baita familia bizitzeko ere. Hala ere, dolarea, bihitegiak, txerritegia eta borda etxebizitzatik bereizita zeuden.

Euskal lurraldeetako lehen baserriak XV. mendean hasi ziren eraikitzen, bi berrikuntza nagusi gauzatu ziren. Alde batetik, karez eta harriz eraikitzen ziren. Eta bestetik, lehen aipatutako elementu guztiak (pertsonen bizilekuak, animalien tokiak, dolareak…) eraikin berean batzen ziren. Baserri mota asko dauden arren, nagusiki bi solairu dituzte: behekoa, familiarentzat eta etxe-abereentzat eta goikoa, uzta pilatzeko.

Harrizko hormekin egindako etxeak XVI. mendearen lehen erdialdean zabaldu ziren. Orduan landetan zabaldu zen segurtasun eta oparotasun giroak eta Errege Katolikoen erregetzaren ondoren, bai Ameriketan eta bai Andaluzian, aberasteko aukera berriek, nekazariak lasaiago bizitzeko eta etorkizunerako plan baikorrak egiteko aukera eskaini zieten. Ez zegoen nobleen erasoaldi edo lapurreten arriskurik, eta nekazari-familien bihotzetan ordura arte bizitu ziren txabola zaharkituak alde batera utzi eta etxebizitza duin eta iraunkor batean bizitzeko nahia nagusitu zen. Baserri pila bat egin ziren bat-batean, harriz eta egurrez gehienetan, bi materialak ezin hobeto nahasten zituzten teknikak erabiliz.

XVI. mendean gauzatu zen baserrien garapen nagusia. Lurraren jabetza modu onargarrian zegoen banatuta eta nekazariek lanaren fruituak ekonomia-giro hedakor eta baikorrean goza zitzaketen. Egia da klima, lur mota eta lurraldeko orografia zaila ez zirela oso egokiak laboreak landatzeko, baina familiaren ahalegin etengabeak lortzen zion lurrari bizitzeko adina janari kentzea. Sagardoa, gaztaina, haragia, behi adarrak eta larrua saltzeak gutxieneko sarrerak osatzea ahalbidetzen zuen eta inguruko herrietako merkatuak Nafarroako eta Gaztelako gariaz ondo horniturik zeuden, lurraldeko berezko defizita osatzeko.

Ekonomia euskal lurraldeetan Aro Modernoan: nekazaritza

Nekazaritza-arloan, euskal lurraldeetako eremu atlantikoan gehien lantzen ziren landareak garia, artatxikia, sagarra eta barazkiak (batez ere baba eta ilarra) ziren. Garaiko teknikekin nekazarien produkzio-ahalmena mugatua zen eta ekoizpena errentak ordaintzera eta autokontsumora bideratuta zegoen nagusiki. Eremu atlantikoan nekazaritza-jarduerak, nagusiki baserrietan gauzatzen ziren. Euskal lurraldeetako alde mediterraneoan gari, garagar eta mahastien artean banatzen ziren lurrak.

Aro honetan garrantzi handia izan zuten Amerikatik ekarritako labore berriek: patata, artoa, tomatea… Nahiz eta XVII. mendean ia Europa osoan demografia eta ekonomia geldialdia gertatu, euskal lurraldeetan eragin txikiagoa izan zuen krisiak, funtsezkoa gertakari batengatik: artoaren iraultza. Artoak alde on nabarmenak zituen:

– Landatutako hazi bakoitzak errendimendu handia zuen: gariarena halako hiru.

– Lurrera egokitzeko ahalmenari esker, landutako azalera handitu egin zen; izan ere, beste zereal batzuk landatzeko egokiak ez ziren lurrak erabil zitezkeen

– Artoak lugorria pixkanaka desagertzeko aukera eman zuen. Artoaren eta gariaren arteko txandaketari esker, urtean bi uzta zituzten euskaldunek: bata, gariarena, eta bestea, artoarena.

Nekazaritzarekin oso lotua zegoen abelazkuntza. Kostaldean behiak eta idiak nekazarien laboreei lotuak zeuden: lurra lantzeko erabiltzen ziren, egur-ikatza edo mea garraiatzeko… Lan horiek betetzeko gauza ez zirenean, gizenduz, haragitarako erabiltzen ziren.

Ekonomia Aro Modernoan

Funtsean, XVI. mendean, Europako ekonomia nekazaritzan zegoen oinarrituta oraindik; alabaina, XV. eta XVI. mendeetako aurkikuntza geografikoen eta inperio kolonialen sorreraren ondorioz, industria-jarduerek (eskulangintza edo artisautza) eta, batik bat, merkataritzakoek garrantzi handia hartu zuten. Izan ere, itsasoz bestaldean gero eta nekazaritza-produktu eta gai manufakturatu gehiago behar ziren, eta, Europan, berriz, bizitza-maila, eta, ondorioz, kontsumoa, handitu egin ziren.

XVII. mendean, demografia-krisia gertatu zen Europan, eta horrek eragina izan zuen ekonomian.