Antzinaroa

K.a. 3000 urte aldera bai Mesopotamian eta bai Egipton, lehen testu idatziak agertu ziren, eta gertaera hori hartzen da Historiako hasierako une. Historiako lehen aroa da Antzinaroa , eta Erromatar Inperioaren erorketarekin batera amaitzen da. Antzinaroa oso garai ezberdinetan hasi zen lekuen arabera, honela euskal lurraldeetan Antzinaroa Erromatarren etorrerarekin ( K.a. II. mendean) hasten esaten da.

Antzinaroan zibilizazio ugari garatu ziren, besteak beste Mesopotamian (gaurko Irak), Egipton, Indo ibaiaren arroan (gaur egungo Pakistan), Txinan, Grezian eta Erroman.

Antzinaroko zibilizazio horietan gure zibilizazioaren jatorria topa dezakegu, izan ere gureak jotzen ditugun hainbat gauza haietatik jaso ditugu.

Antzinako Grezia: artea

Greziako artea izan da, erromatarrengandik hasita gaur arte, mendebaldeko zibilizazioak edertasun eredu hartu duen erreferentzia nagusia. Greziarrek artea egiteko hartu zuten erreferentzia gizakia eta bere errealitatea izan ziren.

Arkitektura

Arlo horretan bereziki tenpluak eraiki zituzten. Tenpluak maila batzuen gainean eraikitzen ziren. Ezaugarrien arabera, tenplu mota bakoitzak bere izena zuen: hipetroa, sabairik gabe; prostiloa, zutabedun sarrera edo portikoa zuena; peripteroa, zutabez inguraturik zegoena, etab.

Tenpluak eredu edo oinarri zehatz batzuen arabera eraikitzen ziren. Eredu horiek gaur arte iritsi diren ordena edo estilo arkitektonikoak dira. Bereziki eraikinetan erabiltzen diren zutabe eta kapitelen arabera sailkatzen dira hiru ordena horiek: doriarra, joniarra eta korintoarra.

Tenpluez gain beste eraikin batzuk ere aipa daitezke: antzokiak edota jauregiak, besteak beste.

Eskultura

Ezaugarririk garrantzitsuena giza gorputzaren irudikapena da. Irudikapen horretan badago edertasun eredu bat, kanon edo proportzio batean oinarritua; oro har, erreferentzia nagusia buruaren tamaina izaten zen.

Pintura

Heldu zaigun pintura zeramika-ontzietan margotu zutena da; gehienetan, irudi gorriak ontzi beltzaren gainean, nahiz irudi beltzak ontzi gorriaren gainean agertzen dira. Irudi horietan ere eskulturan agertzen diren edertasun ereduak mantentzen dira. Gaiak ere oso ugariak dira: eguneroko bizimodua, mitologia, kondairak etab.

Antzinako Grezia: kultura

Erlijioa

Greziarrak, antzinateko ia herri guztiak bezala (salbuespen bakarrak judutarrak izan ziren), politeistak ziren, jainko askorengan sinesten zuten, eta hainbat sinesmen mota batera bizi ziren.

Greziar guztiek Olinpo mendi gainean egoitza zuten jainko eta jainkosengan sinesten zuten. Ezagunenen artean aipa ditzakegu Zeus (zeruetako erregea eta jainko-jainkosa guztien aita), Hera (Zeusen emaztea eta lurraren jainkosa), Ares (gerraren jainkoa) eta Afrodita (maitasunaren jainkosa).

Hiri bakoitzean jainko edo jainkosa bati gurtza berezia egiten zitzaion. Esate baterako, Atenasen Palas Atenea (jakinduria, artea eta zientzien jainkosa) zen jainkosa nagusia, eta hura gurtzeko eraiki zuten tenplu greziar famatuena.

Zeusi, esan bezala, Olinpian egiten zitzaion gurtza, eta bere omenez lau urtetik behin ospakizun bereziak egiten ziren: Olinpiar jaiak, gaur egungo Olinpiar jokoen aitzindariak. Ospakizun haietan Greziako hiri guztiek hartzen zuten parte, eta bakoitzak bere kirolariak bidaltzen zituen lehiaketetan parte hartzera. Irabazleak ospea baino ez zuen irabazten, baina bere hiriak ondo eskertzen zion hiriari horrelako ospea emateagatik. Jai horietan gizonezkoek soilik har zezaketen parte.

Olinpiar joko horiek beste eginkizun bat ere izaten zuten. Greziarren egutegia joko horien arabera antolatzen zen, urteak zenbatu ordez, jokoak zenbatzen zituzten. Esate baterako, XXV. Olinpiadetako 3. urtea (Olinpiar jokoak K.a. 776. urtean hasi zirela kontuan izanda, data hori K.a. 673. urtea izango litzateke).

Emakumeentzat beste lehiaketa batzuk zeuden Olinpian bertan; Eraia izena zuten, Hera jainkosaren omenetan.

Filosofia eta zientzia

Greziarrei zientziaren sorrera eta garapena zor diegu, eta horrekin batera gure ikuspegi filosofikoaren oinarria.

Greziar kulturaren hasieran munduan eta gizartean gertatzen zirenak ulertzeko azalpen erlijiosoak erabiltzen ziren edo mitologiaren inguruko istorioak. Tales Miletokoak eta Pitagorasek, besteak beste, munduaren eta gizakiaren ulermenerako pentsamendu arrazionala proposatu zuten. Hori da pentsamendu zientifikoaren oinarria. Bide hori jorratu zuten filosofoak eta zientzialariak ugari izan ziren: Sokrates, Platon, Aristoteles…

Antzinako Grezia: gizarte-antolaketa

Greziako gizartean zegoen ezberdintasuna pertsona bakoitzak legearen aurrean zuen egoerak eragindakoa zen. Oro har, hiri gehienetan, salbuespenak salbuespen, bazegoen oinarrizko bereizketa bat: esklaboak eta askeak. Bereizketa horrez gain, pertsona askeen artean beste bat ere egiten zen: hiritarrak eta atzerritarrak.

Esklaboa bere jabearena zen (“tresna hiztuna”), ez zuen inolako eskubiderik. Dena den, arau batzuk egin ziren tratu txarretatik babesteko. Mota askotako jarduerak egiten zituzten, eta askotan esklaboek eta askeek batera egiten zuten lan, baita gaur egun funtzionario publikoen zeregin bezala hartuko genituzkeenetan ere.

Askeen artean hiritarren eta atzerritarren arteko bereizketa zen nabarmenena.

Atzerritarra, jatorria gora behera, hiri batean hiritarra izan gabe bizi zen edozein pertsona aske zen. Pertsona horiei, Atenasen esate baterako, metekoak deitzen zitzaien. Zerga bereziak ordaindu behar zituzten, eta ez zitzaien onartzen hiritarrei aitortzen zitzaien eskubide politikorik eta juridikorik. Ezin zituzten lurrak eskuratu (horregatik beren jarduera ekonomiko nagusiak artisautza eta merkataritza ziren), ezta bizitza publikoan parte hartu ere.

Hiritarra zen benetako protagonista. Hari aitortzen zitzaizkion hiritartasunari lotuta zeuden eskubideak eta betebeharrak: lurrak erosi ahal izatea, bizitza politikoan parte hartzea, kargu politikoak lortzea, etab. Eta betebeharren artean, besteak beste, gerrako gastuak ordaintzea eta soldadutza zeuden.

Atenasen ondo bereizten ziren hiritarrak, atzerritarrak eta esklaboak. Lehenak ziren eskubide politiko guztien jabe, baina beste biak ere aintzakotzat hartzen ziren, Atenasentzat funtsezkoak zirelako. Greziako demokraziaz hitz egiten dugunean, demokrazia hori hiritarrentzako baino ez zela jakin behar dugu.

Dena dela, puntu honetan emakumeen egoerari buruzko argibideak eman behar ditugu. Hiritartasuna aitortzen bazitzaien ere, emakumeak ez ziren inola ere benetako hiritar bezala hartzen, nahiz eta Atenasen, esate baterako, pertsona bati, hiritarra izateko, bere ama ere hiritarra izatea eskatzen zitzaion. Greziako zenbait etxetan ginezeoa zeukaten, emakumezkoentzat bereizten zen gela edo gelamultzoa. Horren ondorioz, bizitza publikotik aparte mantentzen ziren emakumeak, nahiz eta bazegoen salbuespenik.

Antzinako Grezia: ekonomia-jarduerak

Nekazaritza

Antzinateko beste lekuetan bezalaxe, Greziako oinarri ekonomikoa nekazaritza zen. Nagusiki, hiru produktu ekoizten zituzten: garia, ardoa eta olioa. Produktu horiek kolonietan eta Mediterraneo inguruko beste herrialdeetan zabaldu zituzten, merkataritza-harremanak garatuz. Gainera, Greziako lurra oso emankorra ez denez, nekazaritzako produktu asko, garia bereziki, urrundik lortu behar izaten zuten.

Artisautza

Greziaren historian hasiera-hasieratik agertzen dira bai artisau-tailerrak eta bai merkataritza-harremanak. Ditugun datuen arabera, gehien garatu zen artisautza zeramika izan zen. Zeramika-ontzi gehienak olioa edota ardoa garraiatzeko erabiltzen zituzten.

Merkataritza

Merkataritza Mediterraneo inguruan garatzeak ondorio garrantzitsuak izan zituen, besteak beste itsasontzien garapena eta txanponaren garapena ekarri zituen. Hiri bakoitzak bere txanpona zuen, eta ezagunena Atenasko drakma izan zen. Era berean, txanponen erabilera Mediterraneo inguruko herrialdeetan zabaldu zuten.

Antzinako Grezia

Greziaren kokapen fisikoaren eraginez, Mediterraneo itsasoaren erdian eta oso menditsua, biztanleria isolatua bizi zen eta K.a. 900 urtetik aurrera, estatu-hiri deituriko hainbat estatu txiki (polis) aske sortzen hasi ziren… Bakoitzak bere lege, aginte-modu, sistema ekonomiko eta gizarte-antolaketa zuen. Hiri nagusiak Esparta, Korinto eta Atenas izan ziren. Greziako estatu hauek K.a. 346. urtean Alexandro Handiaren mende erori ziren.

Antzinako Grezia: bilakaera historikoa

Greziaren bilakaera historikoa bereziki K.a. I. milurtekoan garatu zen, bere jatorria beste milurteko bat lehenago koka badezakegu ere, Kretan eta Mizenasen.

Kreta (K.a. 2000-K.a. 1425)

Kreta Greziaren hegoaldean dagoen uhartea da. Egiptotik zein Asiako kostaldetik hurbil dago, eta bi esparru horietatik jaso zuen eragina. K.a. II. milurtekoaren hasieran nekazaritzan eta merkataritza-harremanetan oinarrituta, Kretan lehenengo egitura politikoak sortzen hasi ziren, jauregi ederren inguruan. Kretaren eragina ekialdeko Mediterraneo inguru osoan zabaldu zen itsas merkataritzako harremanetan oinarrituz.

Mizenas (K.a. 1600-K.a. 1150)

K.A. III. milurtekoan iparraldeko herri batzuk Grezian eta Kretan sartzen joan ziren. Herri horiek jauregi handien inguruan (Mizenas, Tirinto, Pilos…) estatu berriak sortu zituzten eta Grezia osoa ez ezik Kreta ere kontrolatzen hasi ziren. Anatoliako kostaldean koloniak ere sortu zituzten.

Grezia (K.a. 1150- K.a. 145)

Historialariek Greziaren historia lau epetan banatu izan dute: Aro Iluna, Aro Arkaikoa, Aro Klasikoa eta Aro Helenistikoa.

Aro Iluna (K.a 1150-K.a. VIII. m.)

Aro ilun edo ezezagun hartan buruzagi militar bakoitzak bere jauregi txikiaren inguruan bere nagusitasuna inposatu zuen. Garaiko Homeroren (K.a. IX. m) Iliadak (Troiako gerraren inguruan) eta Odiseak (gerra horretatik etxeratzean Odiseok edo Ulisesek bizi izan zituen abenturak) ondo azaltzen dituzte gizarte borrokazale haren ezaugarriak.

Aro Arkaikoa (K.a. VIII. m.-K.a. 500)

Epe honetan, bi gertaera garrantzitsu aipa daitezke: polis (hiria) delakoen sorrera eta kolonizazioa.

Greziarrek oso berandura arte ez zuten estatu bateraturik sortu. Alderantziz, greziarrek beraien lurralde txikietako independentzia gogor defendatu zuten. Era berean, hirietatik jendea ateratzen hasi zen Mediterraneo inguru osoan zehar koloniak sortuz. Kolonia horiek nekazaritza eta merkataritza arloko jardueretan aritzeko Greziatik kanpo sortutako eta antolatutako hiriak edo polisak zirela esan dezakegu.

Aro Klasikoa (K.a. 500-K.a. 338)

Aldi hau hartu izan da beti greziar zibilizazioaren gailurtzat. Egitura demokratikoaren eredu Atenas har dezakegu. K.a. 510. urtean Atenasek bere berezitasun nagusia izango zen erregimen demokratikoa ezarri zuen.

K.a. VI. mendean zehar, persiarren eta greziar hirien arteko borrokak ugariak ziren. K.a. 490.ean azkenean greziarrek persiarrak menderatu zituzten Atenas-etik hurbil, Maratonen. Irabazleek mezulari bat bidali zuten Atenasera berria ematera, eta mezulari horren omenez egiten dira gaur egun maratoi lasterketak. Garaipen horren ondorioz, greziarrek Mediterraneo inguruan nagusitasun osoa lortu zuten.

Gerra haietan Greziako bi hiri atera ziren bereziki garaile: Atenas eta Esparta. Bi hiri horien arteko lehia biziak gerra ere sortu zuen.

Aro helenistikoa (K.a. 338-K.a. 168)

Greziaren patuak Mazedoniako erresumarenarekin bat egin zuen. Alexandro Handiaren inperio zabala izan zen garairik nagusiena.

Alexandro hil ondoren, inperioa banatzea erabaki zuten eta erresuma helenistikoak sortu ziren: Egiptokoa, Siriakoa, Mazedoniakoa eta beste batzuk. Denetan greziar kultura nagusitu zen.

K.a. 168an Grezia erromatarren eskuetara pasatu zen, ordutik aurrera Grezia Erromatar Inperioaren mende geratuz.

Antzinako Egipto: artea

Egiptoarren bizitzako arlo guztietan bezala, artea ere erlijioaren mende zegoen. Egiptoarrek arkitekturaz gain eskultura eta pintura landu zuten.

Arkitektura

Ezagutzen dugun egiptoarren arkitektura hilobiek eta tenpluek osatzen dute. Ez da ezagutzen inolako jauregirik. Horren zergatia arrazoi erlijiosoetan topa dezakegu. Jauregiak bizidunen etxeak ziren, eta horiek hil egiten zirenez, etxeek ez zuten denboran zehar iraun beharrik, eta adreiluz egiten ziren. Hilobiak, ostera, hildakoen egoitzak izanik, betikotasun osorako ziren; beraz, eraikinek ere betikotasun hori lortu behar zuten, are gehiago hildakoa faraoi jainkoa izanez gero, eta horregatik, hain urria zen harriz egiten ziren hilobiak. Gauza bera esan daiteke tenpluei buruz. Jainkoen egoitzak ziren, eta betikotasunean iraun behar zuten.

Hilobiak

Hiru motatako hilobiak egin zituzten egiptoarrek.

Lehenengo hilobi egiptoarrak mastabak izan ziren. Funtsean, hilobia estaltzeko eta babesteko lurzoruaren gainean eginiko eraikinak ziren. Barruan eskaintzak uzteko gela eta kapera zituzten.
Piramideak. Geroxeago sortu ziren, hainbat tamainatako mastaba batzuk elkarren gainean jarri zirenean. Ezagutzen dugun lehen piramidea Joser edo Zoser faraoiarena da. Baina ospetsuenak Gizen daude: Khufu (Keops), Khafre (Kefren) eta Menkaure (Mikerinos) faraoienak. Piramideek faraoiaren handitasuna islatzen dute, faraoi-jainkoa zenak berari zegokion egoitza zuen hil ondoren ere. Piramide horien inguruan, faraoi horien emazteen zein seme-alaben piramideak ere badaude, askoz txikiagoak, jakina; eta horiekin batera baita faraoiaren laguntzaile eta noble handi batzuenak ere. Piramideen ondoan hildakoei eta jainkoei otoitz egiteko tenpluak egin zituzten.
Hipogeoak. Piramideetan gordetako aberastasunek lapurrak erakartzen zituzten eta zailtasun handiak zituzten baita gorpuak babesteko ere. Horregatik, Inperio Berritik aurrera, faraoien eta nobleen hilobiak hipogeoak izan ziren, harkaitzean edo lurrean eginiko zuloak, alegia. Barruan ezkutaturik, gela batzuk eraiki ohi zituzten: eskaintzak uzteko gelak, kaperak eta, jakina, gorpuak jasotzeko gelak. Ezagunena Tutankamon faraoiarena da. Hilobi mota horietako kokagunerik ezagunena Erregeen Haranean dago.

Tenpluak

Hilobiekin batera egiptoarrek utzi ziguten beste eraikin motarik garrantzitsuena tenpluak izan ziren. Kanpoan esfinge batzuk edukitzen zituzten, sarrerako igarobide luze baten inguruan; tenpluaren aurrean, berriz, obeliskoak egon ohi ziren.

Eskultura

Heldu zaizkigun irudi nagusiak hilobietan aurkitutakoak dira. Egiptoarren sinesmenen arabera, irudi horien helburua hildakoaren arima jasotzea zen; horregatik, beharrezkoa zen oso jarrera “hieratikoa” izatea, oso serioa, nolabait esateko, inolako espresiorik gabe. Askotan, faraoien handitasuna adierazteko haien irudi erraldoiak egiten zituzten.

Horiekin batera baziren zurez edo buztinez eginiko beste irudi batzuk ere, eguneroko bizitza ondo azaltzen digutenak: nekazarien, abeltzainen, artisauen, etab.en irudiak. Bestalde, ezin dira ahaztu tenpluetako eta hilobietako hormetan egindako erliebeak. Horietako askoren helburua “pedagogikoa” zen, faraoiaren balentriak eta nagusitasuna erakustea, alegia.

Pintura

Hilobietan aurkitutako pinturen helburua bikoitza zen. Alde batetik, helburu erlijiosoa zuen, hildakoari hil ondoren nola jokatu behar zuen irakasten zitzaion. Bestetik, hildakoaren hemengo bizitzari ere jarraipena eman nahi zitzaion; horretarako, eguneroko bizitzaren pasadizoak (familiarekin, lagunekin, lanean, aisialdian, etab.) irudikatzen zituzten. Irudi horiei esker, egiptoarren bizimodua ezagutzea askoz errazago egin zaigu.

Beste arte batzuk

Artisautzarekin lotuta daudenak aipatu behar dira hemen. Hilobietan altzari ederrak, ontziak eta, batez ere, urrezko irudiak, bitxiak, etab. agertu izan dira. Oso ezaguna da, adibidez, Tutankamon faraoiaren hileta-maskara.

Antzinako Egipto: kultura

Egiptoko kultura egiptoar gizartean zeuden bizimodu, ohitura eta tradizioek osatzen zuten. Egiptoko kasuan kulturaren oinarria erlijioa zen, erlijioa baitzen bizi osoa antolatzen zuena. Era berean, Antzinako Egipton zientzia eta idazketa oso aurreratuak zeuden.

Erlijioa

Egiptoarren erlijioa politeista zen, hau da jainko eta jainkosa asko zituzten. Hiri bakoitzak bere jainkoa zuen. Erlijioa jainkoen eta jainkosen, faraoiak barne, gurtzan oinarritzen zen, haiek baitziren Egiptoko lurren eta pertsonen jabe bakarrak. Amon (jainko gorena), Ra (eguzki-jainkoa), Osiris (hildakoen jainkoa), Isis (Osirisen emaztea eta arreba) eta Horus (bizirik zegoen faraoia) ziren Egiptoko jainko nagusiak. Erlijioak gatazka ugari sortu zituen. Adibidez, Inperio Berrian Amenotepek bere izena aldatu eta Akhenaton izena hartuz, jainko bat bakarra, Aton, inposatu nahi izan zuen. Amonen apaizek aurka egin zioten eta bere ondorengoek atzera egin behar izan zuten.

Denborarekin jainkoak elkartzeko prozesu bat hasi zen. Adibide gisa, aipatu Amon jainkoak Ra izenekoarekin bat egin zuela, eta horrela sortu zela Amon-Ra, Egiptoko jainko gorena.

Egiptoarren erlijioan berebiziko garrantzia zuen hildakoei egiten zitzaien gurtzak. Egiptoarren sinesmenen arabera, pertsona bat hiltzen zenean, arima ez zitzaion hiltzen, baina gorputzaren beharra zuen. Gorputza galtzen bazen, arima ere galdu egingo zen. Horregatik, funtsezkoa zen gorputza ere mantentzea. Hori lortzeko, gorpuak momifikatu egiten zituzten hilobiratu baino lehen, itxura fisikoa mantentzeko. Eguneroko bizitzako irudiak ere erabiltzen ziren, magiaren bidez, hil osteko bizitzan hildakoak bizimodua mundu honetan bezala jarraitzeko arazorik izan ez zezan.

Hori guztia zela eta, hilobiak oso garrantzitsuak bilakatu ziren. Ezagunenak Inperio Zaharrean faraoiei eta hurbilekoei eginiko piramideak izan ziren.

Egiptoko zientzia eta idazkera

Egiptoarrak izan ziren urtearen iraupena (365 egun) kalkulatzen lehenak. Matematikariek eta arkitektoek oso kalkulu zehatzak eta zailak egin behar izan zituzten eraikin erraldoiak moldatzeko; besteak beste, gai izan ziren zilindroaren edota piramide moztuaren bolumena kalkulatzeko.

Momifikazio prozesuari esker, anatomiari eta kirurgiari buruzko ezagutza sakona lortu zuten. Odolak bizitzarako zuen garrantziaz ere ohartu ziren. Horregatik, antzinate osoan sendagile egiptoarrak oso garrantzitsuak eta ezagunak izan ziren.

Ezin dugu aipatu gabe utzi, idazkera arloa. Oso ezaguna da egiptoarren idazkera hieroglifikoa, eta literatura aberatsa.

Antzinako Egipto: ekonomia-jarduerak

Egiptoko ekonomia nekazaritzan oinarritzen bazen ere, artisautza eta merkataritzak ere garrantzi handia izan zuten.

Nekazaritza. Egipto Saharako basamortuaren ekialdean dago, baina, hala ere, han nekazaritzan oinarritutako zibilizazio bat sortu zen, Nilo ibaiari esker. Urtero, uda hasieran, Afrikako ekialdean izandako eurite handiek Niloren uhaldia eragiten zuten; ibaia hazi, bere bidetik atera eta ibar osoa urpean jartzen zen. Uhaldi horrek bi ondorio onuragarri zituen: alde batetik, lur idortua ureztatzea, eta, bestetik, ura bere onera itzultzen zenean, berarekin zeramatzan sedimentuak lur gainean uztea. Sedimentu horiek ongarri gisa funtzionatzen zuten, lurra nekazaritzarako prestatuz. Uhaldia urtero gertatzen zela kontuan izanik, nekazaritzak oso garapen handia lortu zuen, baina uhaldia txikia edo berantiarra bazen, gosetea zen nagusi, Egiptoko historian hainbat aldiz gertatu zen bezala. Egoera horri aurre egiteko, herri-lan handiak egin zituzten, ubideak eta ureztatze-sistemak garatuz. Uhaldiaren neurria kontrolatzeko “nilometro” neurri sistema ere sortu zuten. Horri esker, estatuko funtzionarioek urte horretako uzta nolakoa izango zen kalkula zezaketen eta, ondorioz, baita nekazariek zenbateko zerga ordaindu beharko zuten ere.

Egipton nekazaritza estatuaren eta tenpluen kontrolpean zegoen: lurraren jabetza horien esku zegoen, eta nekazariek bi erakunde horietako funtzionarioen esanetara lan egiten zuten.

Niloren erriberetan zereal mota ugari landatzen zituzten, bereziki garia, garagarra eta lihoa. Zereala ogia eta garagardoa egiteko erabiltzen zen.

Ortuetan ilarrak, dilistak, tipulak, porruak eta letxugaz gain mahatsa, datilak eta pikuak lantzen zituzten.

Abeltzaintzari dagokionez, etxekotutako abereak, bereziki behiak, zituzten; baita txerri, ardi, ahuntz, antzar eta ahateak ere. Dena den, ez dirudi abeltzaintza garrantzitsua zenik.

Merkataritza. Egiptoarrek soberakinak zituzten nekazaritzan eta horrek salerosketa bideratzen zuen. Elikagaiak eta lehengaiak saltzen zituzten bereziki, eta intsentsua, zilarra, zedrozko egurra, eta esklaboak ere erosten zituzten. Gehienetan, merkataritza atzerritarren eskuetan egon zen. Garraioa, bereziki, Nilo ibaian zehar egiten zen, baina baita Mediterraneotik ere, itsasontziz.

Artisautza oso garatua zegoen. Oso ezagunak diren artelan bitxiez gain, buztina, metala, harria… landu zituzten.

Mesopotamian bezala, Egipton ere gizarte eta ekonomia-mailako antolamenduan konplexutasun handia lortu zuten, eta benetako lanaren banaketa eratu zutela esan daiteke.

Antzinako Mesopotamia: kultura

Erlijioa

Hona Mesopotamia inguruko erlijioaren oinarriak:

Jainko asko zituzten (sumertarrek, esate baterako, 700 baino gehiago), baina gehienetan hiri bakoitzak jainko edo jainkosa bati ematen zion garrantzia.
Gizakia jainkoen beldur zen, eta sakrifizioak, eskaintzak eta otoitzak egiten zizkieten jainkoei.
Saria eta zigorra oinarrizko kontzeptuak ziren. Jainkoei eginiko irainak oso gogor zigortzen ziren, eta ekintza onak, saria jasoko zuten.
Jainko nagusienak honako hauek ziren: An, zeruetako jainkoa; Enlil, nekazaritzaren jainkoa; Ea, itsasoko jainkoa; eta Inana edo Isthar, zeruko jainkosa.

Zientzia eta magia

Antzinate osoan Mesopotamia jakinduriaren eredu eta aitzindaritzat hartu zuten. Horren adibide garbia kristautasunaren hastapenetan agertzen den Jesus haurraren jaiotzakoa da; bere etxera joan baitzitzaizkion mesopotamiar jakintsu batzuk (gero errege mago bezala ezagutuko ditugunak) zenbait gauza eskaintzera.

Aipatu beharreko puntu nagusia idazkera da. K.a. 3000. urte inguruan agertu ziren lehen testu idatziak, kuneiforme idazkeran, hain zuzen ere. Idazkera hori kanabera zati bat erabiliz, buztinezko taula itxurako zati hezean egiten zen eta gero taula egosi egiten zuten. Idazkera eta zibilizazioaren jakinduria irakasteko eskolak, artxibategiak eta liburutegiak zabaldu ziren.

Jakintzari dagokionez, hasieratik oso garapen handia izan zuten bai matematikak bai geometriak. Horren arrazoia garbia da: ondo neurtu behar ziren lur-eremuak, zergatan zenbat eska zitekeen kalkulatzeko. Ondorioz, kalkulu matematikoa oso garatua zegoen. Esate baterako, sumertarrek asmatu zuten guk angeluak neurtzeko erabiltzen dugun sistema hirurogeitarra.

Garrantzi berezia izan zuten astronomiari buruz eginiko ikerketek eta kalkuluek ere. Mesopotamiarrak izan ziren planeta, izar eta konstelazioak zehaztu eta izena jartzen lehenak. Haiek irakatsi zizkioten antzinate osoari Astronomiari buruzko lehenengo ezagupenak, eta Babiloniako aztiak mundu osoan ziren estimatuak, erromatarren garaira arte.

Medikuntzaren arloan, lehen pausoak eman zituzten; ikerketa zientifikoarekin batera magia ere nahasten zuten, eta horregatik gaur egun zaila egiten zaigu bata zein bestea bereiztea. Biologia, kimika eta botikagintza ere garatu zituzten.

Zuzenbidea. Hamurabiren Kodea da ezagutzen den lege-bilduma zaharrena eta osoena. Hamurabi erregeak idatzi zuen K.a. 1760. urtean. Legeak harrian idatzi zituzten eta aldaezinak ziren, erregeek ere aldatu ezin zituztela zioen. Araudi horri esker garaiko Mesopotamiako gizartea ezagutzeko aukera aberatsa daukagu.