Neurri batean, goi-mendietakoa klima polarrarekin aldera genezake. Mendikate handietako goi-mendietan eta gailurretan aurki daiteke, eta oso gogorra da gizakiarentzat.
Goi-mendietako klima
Kontuan hartu behar da igotzen ditugun 1.000 m bakoitzeko 6 °C jaisten dela tenperatura. Lurreko garaiena den Everest mendiaren gailurrean, adibidez, batez besteko tenperatura –30 °C-koa izaten da, baina neguko zenbait egunetan –60 °C-raino ere jaitsi daiteke.
Goi-mendietako tenperaturabeti 0°C azpikoa izan ohi da. Tenperatura-bitartea asko aldatzen da leku batetik bestera, baina 10 °C ingurukoa izan daiteke.
Goi-mendietako klima ez da polarra bezain lehorra. Alderantziz, prezipitazioak ugariak izaten dira, 1.300 mm/urteko, askotan elurretan, neguan bereziki.
Goi mendietako kliman taiga eta tundrabioma dira nagusi, nahiz eta altitude eta hezetasunaren arabera aldatzen joan.
Landaredia taigaren antzekoa izan daiteke, koniferoen azken mailarekin, edo tundraren antzekoa: goroldioak, likenak…
Goi mendietako fauna lurraldearen arabera desberdina izaten da. Ipar Amerikan hartzak, otsoak eta oreinak aurki ditzakegun bezala, Hego Amerikan kondorrak, llamak, guanakoak aurkituko ditugu.Gizakiaren eragina ere nabaritzen hasia da. Zoritxarrez, goi-mendietako gune ezagunenetan, mendi espediziotako oinarrizko kanpalekuetan bereziki, gizakion zaborrak pilatzen dira nonahi.
Klima siberiarra zirkulu polarren inguruetako eta Asia eta Ipar Amerikako kontinenteen iparraldeko klima da; Siberia eta Kanadako iparraldekoa, baita Groenlandiako itsasertzekoa ere.
Klima siberiarra
Klima siberiarra oso gogorra da bizidunentzat (gizakia barne), batez-beste 2 °C-tik beherako tenperaturak izaten dira. Neguak oso luzeak eta oso hotzak izaten dira eta, hainbatetan, –50 °C-ra irits daiteke tenperatura. Udak nahiko epelak izan ohi dira, 15 °C ingurukoak, eta hezeak; ondorioz, tenperatura-bitartea 35-50 °C artekoa izan daiteke. Siberiako Oymyakon herrian neurtu da herri batean inoiz jaso den tenperaturarik hotzena: –71,2 °C.
Udan izaten dira euriak, ekaitz eran, askotan. Baina prezipitazio kantitatea nahiko txikia izaten da, 450 mm/urteko ingurukoa.
Klima siberiarra duten lurraldeetako landarediataiga basoa da. Zuhaitz koniferoz (izeiak, alertzeak…) osatua dago, gehienetan, hosto-zabal zenbaitekin nahasian (zumarrak…).
Gizakiaren eraginez, esan beharra dago, oso deforestazio-prozesu indartsuan murgilduta dagoela ingurunea. Gainera, meatzaritzak sekulako garrantzia hartu du lurralde siberiarretan, eta horrek asko indartu du deforestazio-prozesua.
Taigako animalia batzuek, hartzak kasu, negu partean hibernatu egiten dute. Beste askok, hegaztiek bereziki, hegoaldera emigratzen dute, ingurune epelagoen bila. Ingurune horietan, otsoak, azeriak, lepahoriak, bisoiak, erbinudeak, oreinak eta elur-oreinak, altzeak… aurki daitezke.
Klima siberiarrean bizi den ia biztanleria osoa hegoaldean kokatuta dago, Transiberiar trenbide famatuaren bidetik gertu.
Klima txinatarra 20° eta 35°ko latitudea duten lur-eremu epeletan dago, eta kontinenteetako hego-ekialdeko aldeetan aurki dezakegu. Nagusiki, Txinako hegoaldean, Taiwanen, Japonian, Ameriketako Estatu Batuetako hego-ekialdean eta Uruguai-Brasil-Argentina bilgunean.
Klima txinatarra
Klima horretan neguan tenperatura epelak (10 °C-tik gorakoak) dira eta uda partean beroaldiak (20-25 °C-tik gorakoak) daude. Batez-beste, klima txinatarrak 15-20 °C-ko tenperatura izaten du urtean. Hori bai, egunean zehar tenperatura-bitartehandia izaten dute, 14-15 °C artekoa, hain zuzen ere.
Oro har, klima txinatarra nahiko hezea dela esan daiteke. Izan ere, haizeteek itsasaldetik jotzen dute eta oso hezeak iristen dira lehorrera, prezipitazioak areagotuz. Horregatik, klima txinatarra, zenbaitentzat, klima tropikal montzoikoaren luzapena besterik ez da. Prezipitazio horiek irregularrak eta kopuru handikoak dira: 1.000 mm/urteko inguru. Eurite horiek urte guztian zehar banatzen badira ere, udan izan ohi dira handienak. Klima txinatarrak ez du urtaro lehorrik izaten.
Lurraldeetako landaredia tropikoetako eta alde epeletako landare hosto erorkorren nahasketa dela esan daiteke. Horrela, banbuak bezalaxe, haritzak ere aurki ditzakegu, esate baterako. Azpimarratu behar da ginseng moduko sendabelarrek duten garrantzia. Landare apaingarriak ere oso zabalduta daude: adibidez, oinlodia txinatarren lore nazionala da.Klima txinatarrak animalien aberastasun handia erakusten du eta horietako batzuk klima txinatarreko eremuan bakarrik aurki daitezke: panda hartza, tigre txinatarra, faisai marroia, ibis gorria… Panda ugaztun zuri-beltza da. Banbu-kimuz elikatzen da eta 135 kg-ko pisua har dezake. Gaur egun, 1.500 inguru besterik ez dira geratzen, eta munduan galtzeko zorian dauden animalien ikur bilakatu da.
Izena Mediterraneo itsasotik jasotzen du, haren inguruan kokatzen baita nagusiki. Baina badira munduko beste hainbat lurralde klima mediterraneoa dutenak: Hegoafrika, Txileko erdialdea, Kalifornia eta Australiako hego-ekialdea.
Klima mota horretako tenperaturak, oro har, nahiko epelak izaten dira, 18 °C ingurukoak, batez-beste, egunean zeharreko tenperaturak bitarte handia izaten dute: 14-15 °C artekoa. Neguko hilabeteetako tenperaturak nahiko gozoak izaten dira, 6-7 °C inguru. Udan, aldiz, bero egiten du, oro har, 23-24 °C, eta hilabete beroenean tenperatura ez da 22 °C-tik jaisten.
Ez du euri askorik egiten (300-500 mm inguru). Udan, ia tantarik ez. Izan ere, klima mediterraneoaren ezaugarri nagusietakoa udako lehortea izaten da. Noizean behin ekaitzak eta euri-jasak (tximista askokoak, baina ordu gutxi irauten dutenak) izaten dituzte. Prezipitazioen bat-batekotasuna da klima horren berezitasun nagusia. Gehienak udaberrian eta, batez ere, udazkenean gertatzen dira; orduan, uholdeen arriskua izan ohi da.
Horren guztiaren eraginez, ibaiek ez dute emari handirik eta nahiko irregularrak dira, urtaroen arabera aldatu egiten baitira. Gehienetan, ibaiak motzak izaten dira, baina badira uhaldi eta agorraldi, lehorte-aldi handiak dituzten ibai handiak ere: Ebro, Rodano…
Lehortea udako beroaldiarekin batera izaten dutenez, klima mediterraneoko lurraldeek ur falta handia izaten dute uda erdialdean eta bukaeran.
Uda lehorreko eta negu hezeko klima honek oso landaredi berezia sortzen du, baso mediterraneoa deiturikoa. Ura gordetzeko gai diren edo lehortean ondo irauten duten zuhaitzak eta zuhaixkak dira nagusi. Azpimarratzekoak dira pinu, arte eta antzeko zuhaitzen basoak eta zuhaixka usaintsu tipikoak: makia eta garriga, besteak beste. Esan behar da, ur eskasiagatik eta gizakiaren eraginez, bereziki, oso hondatuta dagoela klima horri dagokion landaredia.
Klima mediterraneoaren fauna aberatsa da: azeriak, ahuntzak, hegazti harrapariak, katagorriak, sugeak… Gizakiaren eraginak galtzeko zorian jarri ditu, besteak beste, hainbat hegazti harrapariren eta katamotzaren moduko animaliak.
Klima ozeanikoa ekuatorearen bi aldeetan kokatzen da, 40 eta 60 graduren artean, gutxi gorabehera. Ipar hemisferioan Europako eta Ipar Amerikako mendebaleko itsasertzetan nabarmentzen da. Hego hemisferioan, aldiz, Txile eta Argentinako hegoaldeko itsasertzetan eta Australiako eta Zeelanda Berriko hego-ekialdeko kostan.
Klima ozeanikoa itsasertzetan aurki dezakegu. Ingurune horiek mendebaleko haizeen eragina jasaten dute. Ozeanoa zeharkatzerakoan haizeak hezetasunez kargatzen dira eta lehorrera iristean, hezetasun hori kondentsatu egiten da eta euri bihurtu. Horixe da, epeltasunaz gain, klima honen ezaugarri nagusia: prezipitazioen erregulartasuna. Euria askotan egiten du (700/2.000 mm/urteko). Horren eraginez, ibaien emaria handia izan ohi da urte osoan. Ibai ezagunenak Rhin, Sena eta Danubio dira.
Ozeanoen eraginez, tenperaturak ere leunak izan ohi dira klima ozeanikoan, nahiko epelak edo freskoak: 7-15 °C, batez-beste. Tenperaturak ez dira oso beroak izaten udan, ezta oso hotzak ere neguan. Ez da aldaketa nabarmenik izaten urtaroen artean, eta urtean zeharreko tenperatura-bitarteaerdi-mailakoa dela esan daiteke (10 °C ingurukoa).
Baso hosto erorkorreko bioma deiturikoan tenperatura leunek eta etengabeko euriteek, hosto erorkorreko basoak sortzen dituzte. Horietan, haritzak, pagoak eta gaztainondoak daude. Zuhaitz horiek hostoa galtzen dute hotzaren etorrerarekin batera. Basoen artean landarerik gabeko gunetan, belardiak sortzen dira. Belardiek hazkunderako baldintza oso egokiak aurkitzen dituzte klima ozeanikoan (hezetasun handia eta tenperatura leunak) eta ganaduaren oinarrizko elikagai bihurtu dira.
Faunari dagokionez, hosto erorkorreko baso horietan, ugaztun asko (hartzak, azeriak, basurdeak…) bizi da. Belardietan, aldiz, sagua, satorra eta bestelako karraskariak ikus daitezke. Bai basoan eta bai belardietan, hegaztiak ugari dira.
Oro har, esan daiteke klima ozeanikoa duten lurraldeetan, oso nabarmena izan dela gizakiaren eragina. Lehen, lurralde horiek basoz estaliak zeuden eta gizakiak nekazaritza-eremu bihurtu zituen. Horrek, jakina, bioma horretan bizi ziren animalia asko desagertzea eragin du.Gaur egun, klima ozeanikoak hainbat giza okupazio maila eragin ditu:
Europako mendebaldea biztanlez beteta dago eta hiri eta industriagune ugari aurki daitezke.
Amerikako leku batzuetan, biztanleria eskasagoa da eta oraindik ia ustiatu gabeko basoak dituzte.
Australiako hainbat eremutan, azkenik, belardi handiak dituzte, eta horrek abelazkuntza eragin du, artzaintza bereziki.
Klima honen ezaugarri nagusia izaera aldakorra da, bai tenperaturari dagokionez, baita prezipitazioei dagokienez ere. Klima kontinentala, ozeanoen eraginik ez duten latitude ertainetan dauden eskualdeetan ematen da; bereziki, ipar hemisferioko kontinente barruko,45-65° koordenatuen artean. Itsas bazterretik urrun egoteak edo haizeak eta prezipitazioak kontinentearen barnealdetik jasotzeak eragiten du eskualde horietako klima hori.
Klima honen ezaugarri nagusia izaera aldakorra da, bai tenperaturari dagokionez, baita prezipitazioei dagokienez ere. Klima kontinentala, ozeanoen eraginik ez duten latitude ertainetan dauden eskualdeetan ematen da; bereziki, ipar hemisferioko kontinente barruko,45-65° koordenatuen artean. Itsas bazterretik urrun egoteak edo haizeak eta prezipitazioak kontinentearen barnealdetik jasotzeak eragiten du eskualde horietako klima hori.
Ipar hemisferioko kontinente nagusien barrualdean agertzen da gehienbat: Siberia aldean, Ameriketako Estatu Batuetan, Kanadako eta Europako barnealdeetan, Asiako erdialdean, Txinan…
Klima kontinentala gogorra izan arren, haren eraginpean kokatzen dira munduko hiriburu eta hiri nagusietako asko: Mosku (Errusia), Astana (Kazakhstan), Ulan Bator (Mongolia), Chicago, Montreal, Pekin, Viena, Milan, Praga, Kiev…
Lurralde horiek asko berotzen dira udan (30 °C baino gehiago) eta, aldiz, hoztu neguan (0 °C azpitik, izozte handiak). Alde handia dago egunaren eta gauaren artean: egunean zehar tenperatura-bitartea oso handia izaten da, 20 °C artekoa. Lurraldearen eta kokapenaren arabera urteko batez besteko tenperatura asko aldatzen da; 10-15 °C-koa izan ohi da,.
Gehienetan, lurralde horietan euri gutxi egiten du, prezipitazioaknahiko urriak dira, kontinenteen barnealdean kokatzen direnez, ozeanoen eta itsasoen hezetasunetik urrun geratzen baitira. Batez beste, 700 mm euri egiten du urteko. Prezipitazioen banaketa nahiko irregularra da, eta, batez ere, udan egiten du, ekaitzen ondorioz.
Prezipitazioak, urriak izan arren, ibaiak emari handikoak izan ohi dira, oso eremu zabaleko ura jasotzen baitute. Horrela, hedadura handiko arroak sortzen dira: Rhin, Danubio…
Klima horretako landaredia oso aldakorra da. Leku hezeenetan, belardia da nagusi, baina haritz-basoak ere topa genitzake; lehorrenetan, berriz, estepa deitzen diren belar-eremu zabalak daude. Estepa horiek oso aproposak dira abelazkuntzarako eta, bereziki, zereal-laboreetarako: lur aberatsak izateaz gain, oso lauak izan ohi dira, makinaria erabiltzeko aukera ematen dutenak. Horregatik, lehen belardi ziren eremu asko eta asko gaur egun nekazaritzarako moldatu dira. Horrek, jakina, animalia askoren desagertzea eragin du, bisontea kasu.
Klima kontinentaleko lurraldeen iparraldean taiga basoak aurkitzen dira. Taigako zuhaitzak gehienbat papergintzan erabiltzen dira gaur egun.Klimaren gogortasuna dela eta, hor dauden animalia askok emigratu egiten dute. Neguan gelditzen direnak aldiz, hibernatu egiten dute. Jatorrizko animalia asko galdu den arren, klima kontinentalean berezko fauna zabala aurki dezakegu oraindik: arranoak, saiak, koartzak eta mota askotako hegaztiak, oreinak, altzeak, kastoreak, lepahoriak, katagorriak, erbiak…
Basamortuak tropikoen inguruetan daude nagusiki, baina baita euri gutxi egiten duen lurralde epeletako hainbat aldetan ere: kontinente barneko lurraldeetan, mendikate handien atzealdean, itsaslaster hotzek ukitutako kostaldeetan…
Bai urtean zehar, bai egunaren eta gauaren artean, tenperatura-bitartea oso handia da basamortuetan. Prezipitazio kopurua, esan bezala, oso txikia dute, 250 mm/urteko baino gutxiago, eta zenbait lekutan (Saharako barnealdea, Atacama…), 5 mm/urteko baino gutxiago. Dudarik gabe, prezipitazio eskasia da klima horren ezaugarri nagusia. Basamortuen berezitasun nagusia lurralde horietako lehortasuna da.
Badira basamortu beroak baita hotzak ere. Basamortu beroetan, tenperatura bitartea altua izaten da urte guztian: egunez, 50 °C-tik gora irits daiteke zenbaitetan, baina gauez, asko jaisten dira tenperaturak, batzuetan 0 °C-tik behera.
Basamortu hotzak tropikoetatik nahiko urruti daude, berez klima-zona epelak diren guneetan. Udan, egunez tenperaturak oso altuak izaten dituzte (50 °C, zenbaitetan), eta gauez hotzak; baina neguan tenperaturak baxuak dira, bai egunez, bai gauez (–10 °C-tik beherakoak sarritan). Asiako zenbait basamortu, Gobi eta Takla Makan adibidez, horrelakoak dira.
Munduan basamortu ezagun asko dago: Sahara (munduko basamortu zabalena), Kalahari, Arabiako basamortua, Australiako Hareazko Basamortu Handia, Atacama, Sonora…
Basamortuen bioma ingurune oso gogorra da biziarentzat, uraren eskasia berak mugatzen duelako bizitzeko gaitasuna: landareei zaila egiten zaie inguru latz horretara egokitzea, eta, ondorioz, baita animaliei ere. Ura dagoen lekuetan (aintzira, putzu eta ibaien inguruak…) oasiak sortzen dira.
Horregatik, basamortuetan, gizakiaren eragina txikia dela esan daiteke, baina azken urteotan areagotzen ari da nabarmen petrolio- eta gas-ustiatzeagatik.
Basamortuko landareek dagoen hezetasun txikia biltzeko sustrai luzeak, sakonak eta zabalduak izan ohi dituzte. Gainera, ura gordetzeko moldaturik egoten dira maiz. Ezagunenak kaktusak dira: handienek hamar metrotik gorako altuera hartzen dute, eta ehunka litro ur gorde dezakete barnean. Oso ezagunak dira palmondoak ere; hezetasun pixka bat lortzen dutenean basamortuetan baso txikiak osatzen dituzte.Basamortuetako fauna ere berora eta lehorrera moldatua dago; dromedarioek eta gameluek, esaterako, egun askotan gorde dezakete ura gorputzean; kriskitin-sugeak edo eskorpioiak ezkutatu egiten dira egunez, bero handia egiten duenean. Animalia asko gauez bizi da.
Klima tropikala ekuatorearen bi aldeetan aurki dezakegu, 5°-25° koordenatuen artean.
Tenperatura nahiko altuak izaten dituzte (23-26 °C) eta egunetik gauerako tenperatura-bitarte txikia, 3-5 °C artekoa.
Batez besteko prezipitazio kopuruhandia da, 600-1.000 mm/urteko, baina erabat irregularra. Klima horren ezaugarri nagusia prezipitazioen irregulartasun hori da. Zenbait hilabetetan, negukoetan hain zuzen ere, ia ez da prezipitaziorik izaten. Udan, ordea, prezipitazioak oso ugariak dira. Oro har, ekuatoretik urruntzen den heinean, txikiagoa izaten dira prezipitazioak eta nabarmenagoa bi urtaroen (lehorra eta hezea) arteko desberdintasuna. Lur lehorragoetan, sabana estepa bihurtzen da.
Klima tropikaleko biomari sabana deitzen zaio. Belardi ugariko eta zuhaitz gutxi batzuetako (akaziak gehienbat) bioma da. Belardiok lastodun belarrez osatuta daude, bi metrotik gorakoak hainbatetan, faunarentzat elikagai aproposa direlarik.
Sabanaren itxura eta landaredia euri kantitateen araberakoa izaten da, neurri handi batean eta landaredi kantitatearekin lotura estuan egon ohi da fauna edo animalia multzoa. Euri kantitate horien arabera moldatzen dira sabanako landareak ingurura, eta, horrela, batzuek sustrai luzeak garatzen dituzte urtaro lehorrean, gune sakon hezeetara iristeko; beste batzuek, aldiz, ura gordetzeko hainbat estrategia dituzte.
Oro har, sabanak zoru aberatsa du, eta landarediak hazkunde azkarra izaten du euriteen garaian. Lurrazpiko ura hobeto baliatzeko, landareen sustraiak oso luzeak izaten dira gehienetan.
Faunari dagokionez, larreetako belarjaleek leku gogokoa dute sabana: elefanteak, zebrak, ñanduak, jirafak, errinozeroak, gazelak…, ibai edo putzu eta ur-bazterretan bizi ohi dira bereziki. Han ugaltzen dira, eta haiek ehizatuz bizi dira haragijaleak: lehoiak, gepardoak, hienak… Sabanek, gaur egun, legez kanpoko ehizaren eragina jasaten dute eta animalien babeserako guneak sortu dira. Dena den, zoritxarrez, legez kanpoko ehizak jarraitu egiten du.
Aipamen berezia merezi dute Asiako eta Afrikako hego-ekialdean hain ezagunak diren euriteek, “montzoi” izenekoak. Eskualde horietan oso handiak izan ohi dira udako euriteak eta, berez basamortua egon beharko zukeen lekuan oihanak sortu dira. Leku horietako hezetasunak nekazaritza garatzeko aukera ematen du.
Izenak adierazten digunez, klima mota hori ekuatore aldean izaten da, 0°-5° koordenatuen artean. Ingurune beroak dira eta, batez-beste,25-27 °C egiten du oihan tropikaletan. Gainera, egunean zeharreko tenperatura-bitarteaoso txikia izan ohi da: 1-3 °C artekoa.
klima ekuatoriala
Klima ekuatorialean, prezipitazioak ugari dira (1.000tik 4.000 mm/urteko), eta banaketa oso erregularra dute. Izan ere, leku askotan ia egunero egiten du euria, eta honako hauxe izango litzateke bioma honetako egun tipikoa: goizean, oskarbi; eguerdi aldera, zeru osoa estaltzen duten hodeiak; laurak aldera, ekaitz gogorra, hodei eta euri ugarirekin; baina, berehala, eguzkia jaun eta jabe berriz.
Eurite horiei esker, oihan tropikaleko lurraldeetan daude munduko ibai emaritsuenak: Amazonas eta Orinoko ibaiak, Hego Amerikan, eta Kongo ibaia, Afrikan.
Oihan tropikala deiturikoa da klima ekuatoriala duten lurraldeetako bioma. Bizidun ugari bizi da bioma horretan.
Klima ekuatorialeko eguraldi beroak eta hezeak landaredi oparoa sortzen du: oihan tropikalen berezitasuna da beti berde-berde egotea. Oihanak oso itxiak direnez, landareen artean lehia gogorra izaten da eguzkiaren argia lortzeko. Hala eta guztiz ere, oihaneko zorua pobrea da elikagaietan (berehala erabiltzen baitira, edo euri-jasen urak erraz eramaten baititu) eta oso landare gutxi dago lur-zoruan.
Landaredi ekuatorialean aipatu behar dira kaobak, eukaliptoak, lianak, orkideak eta gutxi ezagutzen diren beste milaka landare.
Gizakiaren eragina handia da inguru honetan. Oihaneko zuhaitzak, besteak beste, zuretarako erabiltzeko asmotan, desagertzen ari dira eta ondorioz, oihaneko oinarria den zoruko lur gozoa ere higaduraz desagertzeko zorian dago eta betiko galtzeko arriskuan geratzen ari da.
Gainera, europarrek kakao, kotoi eta abarreko lursail handiak sortzeko, sekulako deforestazioak eragin ditu. Oihan tropikaleko fauna oso aberatsa da, baina desagertze-bidean daude horietako asko: tximinoak, suge handiak, krokodiloak, panterak, loroak eta guakamaioak, tukanak, intsektuak, armiarmak…
Prezipitazioekin gertatzen zen bezala, itsas korronteek eragin handia dute tenperaturetan. Ozeanoetan korronte hotzak eta beroak daude, eta bakoitzaren eragina ezberdina izaten da. Itsas korronte hotzek ukitzen dituzten itsasertzetako tenperaturak jaitsi egiten dira; itsas korronte beroen eraginez, berriz, berotu. Itsas korronteek tenperaturetan duten eragina garbi ikus daiteke Atlantikoko bi kostaldeetakoak konparatuz. Europako kostaldea Golkoko itsas korronteak berotzen du. Korronte horren ondorioz, neguan itsasoa ez da inoiz izozten ezta Norvegiako iparraldeko muturrean ere (Ipar lurmuturra). Ipar Amerikako kostalde gehiena, ordea, abrador izeneko itsas korronte hotzak ukitzen du. Honen ondorioz, Hudson badia eta Labrador aldeko kostaldeak izoztu egiten dira, nahiz eta Ingalaterra parean egon. Batzuetan New York-eko ibaiak ere izoztu egiten dira, Euskal Herria baino zertxobait hego alderago egon arren!
