Kategoria: Gizarte zientziak

Antzinako Grezia: kultura

Erlijioa

Greziarrak, antzinateko ia herri guztiak bezala (salbuespen bakarrak judutarrak izan ziren), politeistak ziren, jainko askorengan sinesten zuten, eta hainbat sinesmen mota batera bizi ziren.

Greziar guztiek Olinpo mendi gainean egoitza zuten jainko eta jainkosengan sinesten zuten. Ezagunenen artean aipa ditzakegu Zeus (zeruetako erregea eta jainko-jainkosa guztien aita), Hera (Zeusen emaztea eta lurraren jainkosa), Ares (gerraren jainkoa) eta Afrodita (maitasunaren jainkosa).

Hiri bakoitzean jainko edo jainkosa bati gurtza berezia egiten zitzaion. Esate baterako, Atenasen Palas Atenea (jakinduria, artea eta zientzien jainkosa) zen jainkosa nagusia, eta hura gurtzeko eraiki zuten tenplu greziar famatuena.

Zeusi, esan bezala, Olinpian egiten zitzaion gurtza, eta bere omenez lau urtetik behin ospakizun bereziak egiten ziren: Olinpiar jaiak, gaur egungo Olinpiar jokoen aitzindariak. Ospakizun haietan Greziako hiri guztiek hartzen zuten parte, eta bakoitzak bere kirolariak bidaltzen zituen lehiaketetan parte hartzera. Irabazleak ospea baino ez zuen irabazten, baina bere hiriak ondo eskertzen zion hiriari horrelako ospea emateagatik. Jai horietan gizonezkoek soilik har zezaketen parte.

Olinpiar joko horiek beste eginkizun bat ere izaten zuten. Greziarren egutegia joko horien arabera antolatzen zen, urteak zenbatu ordez, jokoak zenbatzen zituzten. Esate baterako, XXV. Olinpiadetako 3. urtea (Olinpiar jokoak K.a. 776. urtean hasi zirela kontuan izanda, data hori K.a. 673. urtea izango litzateke).

Emakumeentzat beste lehiaketa batzuk zeuden Olinpian bertan; Eraia izena zuten, Hera jainkosaren omenetan.

Filosofia eta zientzia

Greziarrei zientziaren sorrera eta garapena zor diegu, eta horrekin batera gure ikuspegi filosofikoaren oinarria.

Greziar kulturaren hasieran munduan eta gizartean gertatzen zirenak ulertzeko azalpen erlijiosoak erabiltzen ziren edo mitologiaren inguruko istorioak. Tales Miletokoak eta Pitagorasek, besteak beste, munduaren eta gizakiaren ulermenerako pentsamendu arrazionala proposatu zuten. Hori da pentsamendu zientifikoaren oinarria. Bide hori jorratu zuten filosofoak eta zientzialariak ugari izan ziren: Sokrates, Platon, Aristoteles…

Antzinako Grezia: gizarte-antolaketa

Greziako gizartean zegoen ezberdintasuna pertsona bakoitzak legearen aurrean zuen egoerak eragindakoa zen. Oro har, hiri gehienetan, salbuespenak salbuespen, bazegoen oinarrizko bereizketa bat: esklaboak eta askeak. Bereizketa horrez gain, pertsona askeen artean beste bat ere egiten zen: hiritarrak eta atzerritarrak.

Esklaboa bere jabearena zen (“tresna hiztuna”), ez zuen inolako eskubiderik. Dena den, arau batzuk egin ziren tratu txarretatik babesteko. Mota askotako jarduerak egiten zituzten, eta askotan esklaboek eta askeek batera egiten zuten lan, baita gaur egun funtzionario publikoen zeregin bezala hartuko genituzkeenetan ere.

Askeen artean hiritarren eta atzerritarren arteko bereizketa zen nabarmenena.

Atzerritarra, jatorria gora behera, hiri batean hiritarra izan gabe bizi zen edozein pertsona aske zen. Pertsona horiei, Atenasen esate baterako, metekoak deitzen zitzaien. Zerga bereziak ordaindu behar zituzten, eta ez zitzaien onartzen hiritarrei aitortzen zitzaien eskubide politikorik eta juridikorik. Ezin zituzten lurrak eskuratu (horregatik beren jarduera ekonomiko nagusiak artisautza eta merkataritza ziren), ezta bizitza publikoan parte hartu ere.

Hiritarra zen benetako protagonista. Hari aitortzen zitzaizkion hiritartasunari lotuta zeuden eskubideak eta betebeharrak: lurrak erosi ahal izatea, bizitza politikoan parte hartzea, kargu politikoak lortzea, etab. Eta betebeharren artean, besteak beste, gerrako gastuak ordaintzea eta soldadutza zeuden.

Atenasen ondo bereizten ziren hiritarrak, atzerritarrak eta esklaboak. Lehenak ziren eskubide politiko guztien jabe, baina beste biak ere aintzakotzat hartzen ziren, Atenasentzat funtsezkoak zirelako. Greziako demokraziaz hitz egiten dugunean, demokrazia hori hiritarrentzako baino ez zela jakin behar dugu.

Dena dela, puntu honetan emakumeen egoerari buruzko argibideak eman behar ditugu. Hiritartasuna aitortzen bazitzaien ere, emakumeak ez ziren inola ere benetako hiritar bezala hartzen, nahiz eta Atenasen, esate baterako, pertsona bati, hiritarra izateko, bere ama ere hiritarra izatea eskatzen zitzaion. Greziako zenbait etxetan ginezeoa zeukaten, emakumezkoentzat bereizten zen gela edo gelamultzoa. Horren ondorioz, bizitza publikotik aparte mantentzen ziren emakumeak, nahiz eta bazegoen salbuespenik.

Antzinako Grezia: ekonomia-jarduerak

Nekazaritza

Antzinateko beste lekuetan bezalaxe, Greziako oinarri ekonomikoa nekazaritza zen. Nagusiki, hiru produktu ekoizten zituzten: garia, ardoa eta olioa. Produktu horiek kolonietan eta Mediterraneo inguruko beste herrialdeetan zabaldu zituzten, merkataritza-harremanak garatuz. Gainera, Greziako lurra oso emankorra ez denez, nekazaritzako produktu asko, garia bereziki, urrundik lortu behar izaten zuten.

Artisautza

Greziaren historian hasiera-hasieratik agertzen dira bai artisau-tailerrak eta bai merkataritza-harremanak. Ditugun datuen arabera, gehien garatu zen artisautza zeramika izan zen. Zeramika-ontzi gehienak olioa edota ardoa garraiatzeko erabiltzen zituzten.

Merkataritza

Merkataritza Mediterraneo inguruan garatzeak ondorio garrantzitsuak izan zituen, besteak beste itsasontzien garapena eta txanponaren garapena ekarri zituen. Hiri bakoitzak bere txanpona zuen, eta ezagunena Atenasko drakma izan zen. Era berean, txanponen erabilera Mediterraneo inguruko herrialdeetan zabaldu zuten.

Antzinako Grezia

Greziaren kokapen fisikoaren eraginez, Mediterraneo itsasoaren erdian eta oso menditsua, biztanleria isolatua bizi zen eta K.a. 900 urtetik aurrera, estatu-hiri deituriko hainbat estatu txiki (polis) aske sortzen hasi ziren… Bakoitzak bere lege, aginte-modu, sistema ekonomiko eta gizarte-antolaketa zuen. Hiri nagusiak Esparta, Korinto eta Atenas izan ziren. Greziako estatu hauek K.a. 346. urtean Alexandro Handiaren mende erori ziren.

Antzinako Grezia: bilakaera historikoa

Greziaren bilakaera historikoa bereziki K.a. I. milurtekoan garatu zen, bere jatorria beste milurteko bat lehenago koka badezakegu ere, Kretan eta Mizenasen.

Kreta (K.a. 2000-K.a. 1425)

Kreta Greziaren hegoaldean dagoen uhartea da. Egiptotik zein Asiako kostaldetik hurbil dago, eta bi esparru horietatik jaso zuen eragina. K.a. II. milurtekoaren hasieran nekazaritzan eta merkataritza-harremanetan oinarrituta, Kretan lehenengo egitura politikoak sortzen hasi ziren, jauregi ederren inguruan. Kretaren eragina ekialdeko Mediterraneo inguru osoan zabaldu zen itsas merkataritzako harremanetan oinarrituz.

Mizenas (K.a. 1600-K.a. 1150)

K.A. III. milurtekoan iparraldeko herri batzuk Grezian eta Kretan sartzen joan ziren. Herri horiek jauregi handien inguruan (Mizenas, Tirinto, Pilos…) estatu berriak sortu zituzten eta Grezia osoa ez ezik Kreta ere kontrolatzen hasi ziren. Anatoliako kostaldean koloniak ere sortu zituzten.

Grezia (K.a. 1150- K.a. 145)

Historialariek Greziaren historia lau epetan banatu izan dute: Aro Iluna, Aro Arkaikoa, Aro Klasikoa eta Aro Helenistikoa.

  1. Aro Iluna (K.a 1150-K.a. VIII. m.)

Aro ilun edo ezezagun hartan buruzagi militar bakoitzak bere jauregi txikiaren inguruan bere nagusitasuna inposatu zuen. Garaiko Homeroren (K.a. IX. m) Iliadak (Troiako gerraren inguruan) eta Odiseak (gerra horretatik etxeratzean Odiseok edo Ulisesek bizi izan zituen abenturak) ondo azaltzen dituzte gizarte borrokazale haren ezaugarriak.

  1. Aro Arkaikoa (K.a. VIII. m.-K.a. 500)

Epe honetan, bi gertaera garrantzitsu aipa daitezke: polis (hiria) delakoen sorrera eta kolonizazioa.

Greziarrek oso berandura arte ez zuten estatu bateraturik sortu. Alderantziz, greziarrek beraien lurralde txikietako independentzia gogor defendatu zuten. Era berean, hirietatik jendea ateratzen hasi zen Mediterraneo inguru osoan zehar koloniak sortuz. Kolonia horiek nekazaritza eta merkataritza arloko jardueretan aritzeko Greziatik kanpo sortutako eta antolatutako hiriak edo polisak zirela esan dezakegu.

  1. Aro Klasikoa (K.a. 500-K.a. 338)

Aldi hau hartu izan da beti greziar zibilizazioaren gailurtzat. Egitura demokratikoaren eredu Atenas har dezakegu. K.a. 510. urtean Atenasek bere berezitasun nagusia izango zen erregimen demokratikoa ezarri zuen.

K.a. VI. mendean zehar, persiarren eta greziar hirien arteko borrokak ugariak ziren. K.a. 490.ean azkenean greziarrek persiarrak menderatu zituzten Atenas-etik hurbil, Maratonen. Irabazleek mezulari bat bidali zuten Atenasera berria ematera, eta mezulari horren omenez egiten dira gaur egun maratoi lasterketak. Garaipen horren ondorioz, greziarrek Mediterraneo inguruan nagusitasun osoa lortu zuten.

Gerra haietan Greziako bi hiri atera ziren bereziki garaile: Atenas eta Esparta. Bi hiri horien arteko lehia biziak gerra ere sortu zuen.

  1. Aro helenistikoa (K.a. 338-K.a. 168)

Greziaren patuak Mazedoniako erresumarenarekin bat egin zuen. Alexandro Handiaren inperio zabala izan zen garairik nagusiena.

Alexandro hil ondoren, inperioa banatzea erabaki zuten eta erresuma helenistikoak sortu ziren: Egiptokoa, Siriakoa, Mazedoniakoa eta beste batzuk. Denetan greziar kultura nagusitu zen.

K.a. 168an Grezia erromatarren eskuetara pasatu zen, ordutik aurrera Grezia Erromatar Inperioaren mende geratuz.

Antzinako Egipto: artea

Egiptoarren bizitzako arlo guztietan bezala, artea ere erlijioaren mende zegoen. Egiptoarrek arkitekturaz gain eskultura eta pintura landu zuten.

Arkitektura

Ezagutzen dugun egiptoarren arkitektura hilobiek eta tenpluek osatzen dute. Ez da ezagutzen inolako jauregirik. Horren zergatia arrazoi erlijiosoetan topa dezakegu. Jauregiak bizidunen etxeak ziren, eta horiek hil egiten zirenez, etxeek ez zuten denboran zehar iraun beharrik, eta adreiluz egiten ziren. Hilobiak, ostera, hildakoen egoitzak izanik, betikotasun osorako ziren; beraz, eraikinek ere betikotasun hori lortu behar zuten, are gehiago hildakoa faraoi jainkoa izanez gero, eta horregatik, hain urria zen harriz egiten ziren hilobiak. Gauza bera esan daiteke tenpluei buruz. Jainkoen egoitzak ziren, eta betikotasunean iraun behar zuten.

Hilobiak

Hiru motatako hilobiak egin zituzten egiptoarrek.

  • Lehenengo hilobi egiptoarrak mastabak izan ziren. Funtsean, hilobia estaltzeko eta babesteko lurzoruaren gainean eginiko eraikinak ziren. Barruan eskaintzak uzteko gela eta kapera zituzten.
  • Piramideak. Geroxeago sortu ziren, hainbat tamainatako mastaba batzuk elkarren gainean jarri zirenean. Ezagutzen dugun lehen piramidea Joser edo Zoser faraoiarena da. Baina ospetsuenak Gizen daude: Khufu (Keops), Khafre (Kefren) eta Menkaure (Mikerinos) faraoienak. Piramideek faraoiaren handitasuna islatzen dute, faraoi-jainkoa zenak berari zegokion egoitza zuen hil ondoren ere. Piramide horien inguruan, faraoi horien emazteen zein seme-alaben piramideak ere badaude, askoz txikiagoak, jakina; eta horiekin batera baita faraoiaren laguntzaile eta noble handi batzuenak ere. Piramideen ondoan hildakoei eta jainkoei otoitz egiteko tenpluak egin zituzten.
  • Hipogeoak. Piramideetan gordetako aberastasunek lapurrak erakartzen zituzten eta zailtasun handiak zituzten baita gorpuak babesteko ere. Horregatik, Inperio Berritik aurrera, faraoien eta nobleen hilobiak hipogeoak izan ziren, harkaitzean edo lurrean eginiko zuloak, alegia. Barruan ezkutaturik, gela batzuk eraiki ohi zituzten: eskaintzak uzteko gelak, kaperak eta, jakina, gorpuak jasotzeko gelak. Ezagunena Tutankamon faraoiarena da. Hilobi mota horietako kokagunerik ezagunena Erregeen Haranean dago.

Tenpluak

Hilobiekin batera egiptoarrek utzi ziguten beste eraikin motarik garrantzitsuena tenpluak izan ziren. Kanpoan esfinge batzuk edukitzen zituzten, sarrerako igarobide luze baten inguruan; tenpluaren aurrean, berriz, obeliskoak egon ohi ziren.

Eskultura

Heldu zaizkigun irudi nagusiak hilobietan aurkitutakoak dira. Egiptoarren sinesmenen arabera, irudi horien helburua hildakoaren arima jasotzea zen; horregatik, beharrezkoa zen oso jarrera “hieratikoa” izatea, oso serioa, nolabait esateko, inolako espresiorik gabe. Askotan, faraoien handitasuna adierazteko haien irudi erraldoiak egiten zituzten.

Horiekin batera baziren zurez edo buztinez eginiko beste irudi batzuk ere, eguneroko bizitza ondo azaltzen digutenak: nekazarien, abeltzainen, artisauen, etab.en irudiak. Bestalde, ezin dira ahaztu tenpluetako eta hilobietako hormetan egindako erliebeak. Horietako askoren helburua “pedagogikoa” zen, faraoiaren balentriak eta nagusitasuna erakustea, alegia.

Pintura

Hilobietan aurkitutako pinturen helburua bikoitza zen. Alde batetik, helburu erlijiosoa zuen, hildakoari hil ondoren nola jokatu behar zuen irakasten zitzaion. Bestetik, hildakoaren hemengo bizitzari ere jarraipena eman nahi zitzaion; horretarako, eguneroko bizitzaren pasadizoak (familiarekin, lagunekin, lanean, aisialdian, etab.) irudikatzen zituzten. Irudi horiei esker, egiptoarren bizimodua ezagutzea askoz errazago egin zaigu.

Beste arte batzuk

Artisautzarekin lotuta daudenak aipatu behar dira hemen. Hilobietan altzari ederrak, ontziak eta, batez ere, urrezko irudiak, bitxiak, etab. agertu izan dira. Oso ezaguna da, adibidez, Tutankamon faraoiaren hileta-maskara.

Tutankamonen momiaren hileta-maskara
Karnak-eko Amon-en tenplua

Antzinako Egipto: kultura

Egiptoko kultura egiptoar gizartean zeuden bizimodu, ohitura eta tradizioek osatzen zuten. Egiptoko kasuan kulturaren oinarria erlijioa zen, erlijioa baitzen bizi osoa antolatzen zuena. Era berean, Antzinako Egipton zientzia eta idazketa oso aurreratuak zeuden.

  • Erlijioa

Egiptoarren erlijioa politeista zen, hau da jainko eta jainkosa asko zituzten. Hiri bakoitzak bere jainkoa zuen. Erlijioa jainkoen eta jainkosen, faraoiak barne, gurtzan oinarritzen zen, haiek baitziren Egiptoko lurren eta pertsonen jabe bakarrak. Amon (jainko gorena), Ra (eguzki-jainkoa), Osiris (hildakoen jainkoa), Isis (Osirisen emaztea eta arreba) eta Horus (bizirik zegoen faraoia) ziren Egiptoko jainko nagusiak. Erlijioak gatazka ugari sortu zituen. Adibidez, Inperio Berrian Amenotepek bere izena aldatu eta Akhenaton izena hartuz, jainko bat bakarra, Aton, inposatu nahi izan zuen. Amonen apaizek aurka egin zioten eta bere ondorengoek atzera egin behar izan zuten.

Denborarekin jainkoak elkartzeko prozesu bat hasi zen. Adibide gisa, aipatu Amon jainkoak Ra izenekoarekin bat egin zuela, eta horrela sortu zela Amon-Ra, Egiptoko jainko gorena.

Egiptoarren erlijioan berebiziko garrantzia zuen hildakoei egiten zitzaien gurtzak. Egiptoarren sinesmenen arabera, pertsona bat hiltzen zenean, arima ez zitzaion hiltzen, baina gorputzaren beharra zuen. Gorputza galtzen bazen, arima ere galdu egingo zen. Horregatik, funtsezkoa zen gorputza ere mantentzea. Hori lortzeko, gorpuak momifikatu egiten zituzten hilobiratu baino lehen, itxura fisikoa mantentzeko. Eguneroko bizitzako irudiak ere erabiltzen ziren, magiaren bidez, hil osteko bizitzan hildakoak bizimodua mundu honetan bezala jarraitzeko arazorik izan ez zezan.

Hori guztia zela eta, hilobiak oso garrantzitsuak bilakatu ziren. Ezagunenak Inperio Zaharrean faraoiei eta hurbilekoei eginiko piramideak izan ziren.

  • Egiptoko zientzia eta idazkera

Egiptoarrak izan ziren urtearen iraupena (365 egun) kalkulatzen lehenak. Matematikariek eta arkitektoek oso kalkulu zehatzak eta zailak egin behar izan zituzten eraikin erraldoiak moldatzeko; besteak beste, gai izan ziren zilindroaren edota piramide moztuaren bolumena kalkulatzeko.

Momifikazio prozesuari esker, anatomiari eta kirurgiari buruzko ezagutza sakona lortu zuten. Odolak bizitzarako zuen garrantziaz ere ohartu ziren. Horregatik, antzinate osoan sendagile egiptoarrak oso garrantzitsuak eta ezagunak izan ziren.

Ezin dugu aipatu gabe utzi, idazkera arloa. Oso ezaguna da egiptoarren idazkera hieroglifikoa, eta literatura aberatsa.

Antzinako Egipto: ekonomia-jarduerak

Egiptoko ekonomia nekazaritzan oinarritzen bazen ere, artisautza eta merkataritzak ere garrantzi handia izan zuten.

Nekazaritza. Egipto Saharako basamortuaren ekialdean dago, baina, hala ere, han nekazaritzan oinarritutako zibilizazio bat sortu zen, Nilo ibaiari esker. Urtero, uda hasieran, Afrikako ekialdean izandako eurite handiek Niloren uhaldia eragiten zuten; ibaia hazi, bere bidetik atera eta ibar osoa urpean jartzen zen. Uhaldi horrek bi ondorio onuragarri zituen: alde batetik, lur idortua ureztatzea, eta, bestetik, ura bere onera itzultzen zenean, berarekin zeramatzan sedimentuak lur gainean uztea. Sedimentu horiek ongarri gisa funtzionatzen zuten, lurra nekazaritzarako prestatuz. Uhaldia urtero gertatzen zela kontuan izanik, nekazaritzak oso garapen handia lortu zuen, baina uhaldia txikia edo berantiarra bazen, gosetea zen nagusi, Egiptoko historian hainbat aldiz gertatu zen bezala. Egoera horri aurre egiteko, herri-lan handiak egin zituzten, ubideak eta ureztatze-sistemak garatuz. Uhaldiaren neurria kontrolatzeko “nilometro” neurri sistema ere sortu zuten. Horri esker, estatuko funtzionarioek urte horretako uzta nolakoa izango zen kalkula zezaketen eta, ondorioz, baita nekazariek zenbateko zerga ordaindu beharko zuten ere.

Egipton nekazaritza estatuaren eta tenpluen kontrolpean zegoen: lurraren jabetza horien esku zegoen, eta nekazariek bi erakunde horietako funtzionarioen esanetara lan egiten zuten.

Niloren erriberetan zereal mota ugari landatzen zituzten, bereziki garia, garagarra eta lihoa. Zereala ogia eta garagardoa egiteko erabiltzen zen.

Ortuetan ilarrak, dilistak, tipulak, porruak eta letxugaz gain mahatsa, datilak eta pikuak lantzen zituzten.

Abeltzaintzari dagokionez, etxekotutako abereak, bereziki behiak, zituzten; baita txerri, ardi, ahuntz, antzar eta ahateak ere. Dena den, ez dirudi abeltzaintza garrantzitsua zenik.

Merkataritza. Egiptoarrek soberakinak zituzten nekazaritzan eta horrek salerosketa bideratzen zuen. Elikagaiak eta lehengaiak saltzen zituzten bereziki, eta intsentsua, zilarra, zedrozko egurra, eta esklaboak ere erosten zituzten. Gehienetan, merkataritza atzerritarren eskuetan egon zen. Garraioa, bereziki, Nilo ibaian zehar egiten zen, baina baita Mediterraneotik ere, itsasontziz.

Artisautza oso garatua zegoen. Oso ezagunak diren artelan bitxiez gain, buztina, metala, harria… landu zituzten.

Mesopotamian bezala, Egipton ere gizarte eta ekonomia-mailako antolamenduan konplexutasun handia lortu zuten, eta benetako lanaren banaketa eratu zutela esan daiteke.

Estatuen antolaketa: errepublika eta monarkia

Estatuburuaren izendapena kontuan izanik bi eredu daude.

Errepublika

Errepublikan, berriz, estatuaren buruzagia hauteskunde bidez hautatzen den presidentea da, eta epe jakin baterako kargua da. Hori errepublika demokratikoetan gertatzen da, baina diktadura diren errepublikak ere badira.

Monarkia

Monarkian estatuaren buruzagitza erregeak edo erreginak du, beraz herritarrek aukeratu ez duten pertsona baten eskuetan dago, eta haien agintea, bizitza osorakoa izateaz gain, jaraunsgarria da. Monarkiak tradizio historikotik datoz eta bere boterea, demokraziatan konstituzioaren bidez mugatzen da. Erregimen horiei monarkia konstituzionala deitzen diegu.

Espainiako egitura politikoa

Espainiako egitura politikoa definitzean, demokrazia bat dela esan dezakegu, nahiz eta gaur egungo demokrazia gehienetan bezala, ez diren demokraziaren ezaugarri guztiak islatzen. Horrez gain, monarkia konstituzional erako agintea du, eta lurralde antolaketa estatu autonomikoan oinarritzen da.

Erregea da estatuburua eta estatuko ordezkari nagusia; berak du armadako kargu gorena; eta bere eginkizun gehienak, 1978ko Konstituzioan zehaztuak, sinbolikoak dira.

Botere legegilea

Gorteak bi ganbera ditu: kongresua edo hiritarren ordezkaritza, eta senatua edo probintzia eta lurraldeen ordezkaritza. Erakunde horretarako ordezkariak lau urterako hautatzen dira hauteskundeetan, eta beren eginkizun nagusiak legeak egitea eta gobernua kontrolatzea dira.

Botere betearazlea

Botere betearazlea gobernuari dagokio. Botere horretan gobernuburuak edo presidenteak, gobernuburuordeak eta ministroek parte hartzen dute. Funtzio nagusia estatuaren politika zuzentzea da, eta legeak betetzen direla bermatzea.

Botere judiziala

Botere judizialaren egitura piramidearen antzekoa da, eta hainbat maila bereizten dira, udal txikietako bake-epaitegietatik hasi eta azken helegiteak aurkezteko Epaitegi Gorenera iritsi arte.

Horrez gain, Entzutegi Nazionala dago, hainbat eratako delituak epaitzeko; eta Auzitegi Konstituzionala, legeak konstituzioaren arabera egiten direla ziurtatzeko.

Arartekoa (Defensor del Pueblo)

Arartekoa Suedian, XIX. mendearen hasieran (1809), sortutako erakunde politikoa da, Ombudsman, alegia. Handik Europa osora zabaldu zen XX. mendean zehar. Espainiako estatuan 1978ko Konstituzioaren ondoren sortu zuten. Arartekoa Parlamentuak aukeratzen du.

Erakunde horretako ardura duen kargudunaren helburua hiritarrak babestea da; administrazioak bidegabekeriarik eginez gero, administrazioaren au rrean babesa ematea hain zuzen ere. Hiritarren eskaerei jarraituz, haiek azaldutako kexen berri ematen dio administrazioari, eta administrazioak epe jakin batean erantzun behar du, eta bere jarrera zuzendu edo arrazoitu. Batzuetan, arartekoak berak salaketa jar dezake epaitegian, bai epaitegi arruntetan bai Epaitegi Konstituzionalean. Bere ardura da, orobat, administrazioari aholkuak eta iradokizunak helaraztea, txostenen bidez.

Frantziako egitura politikoa

Frantziako erregimen politikoa errepublika parlamentarioa da. Parlamentuan oinarritutako demokrazia bada ere, antolaketari dagokionez, estatu zentralista dela esan dezakegu. Demokrazia guztietan bezala, boterea hirutan banatua dago:

  • Botere legegilea. Legeak egiten dituen boterea da, eta parlamentuaren eskuetan dago. Parlamentua bi ganberaz osatuta dago: asanblea nazionala eta senatua.
  • Botere betearazlea. Izenak berak adierazten duenez, legeak betearazten ditu eta errepublikako presidentearen eta gobernuaren eskuetan dago.
  • Botere judiziala. epaitzeko ahalmena du, eta epaitegietako epaileen eskuetan dago.

Botere betearazlea

  • Errepublikako presidentea

2000. urtean egindako erreferendumaz gero, hiritarrek bost urterako eta zuzenean aukeratutako kargua da. Estatuko kargu gorena da, eta Frantziako estatuaren ordezkari nagusia.

  • Gobernua

Gobernuari dagokio estatuaren politika zuzentzea. Gobernuburua errepublikako presidenteak izendatutako lehen ministroa da; ministroak eta estatuidazkariak ere errepublikako presidenteak izendatzen ditu, lehen ministroak proposatuta.

Botere legegilea

Herritarrak ordezkatzen ditu, eta legeak egitea dagokio. Frantziako parlamentuak bi ganbera ditu: asanblea nazionala eta senatua.

Botere judiziala

Frantzian hiru epaitegi mota daude:

  • Auzi zibilak epaitzen dituztenak, pertsonen arteko auzietan erabakiak ematen dituzte.
  • Legeen aurkako delituak epaitzen dituzte.
  • Epaitegi administratiboak: administrazio publikoaren eta hiritarren arteko auziak aztertzen dituzte.

Kontseilu konstituzionalak konstituzioa errespetatuko dela ziurtatu behar du; legeak konstituzioaren arabera egiten direla, alegia.

Arartekoa (Le mediateur de la Republique)

Frantziako Le mediateur de la Republique Espainiako Defensor del Puebloren parekoa da. Horrek ere Suediako Ombudsman erakundean du jatorria. 1973an sortu zuten.