Kategoria: Gizarte zientziak

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: herriak eta herrixkak

Erdi Aroan, euskal lurraldeetan, biztanleriaren gehiengo oso zabala herri txikietan bizi zen. Izatez, erromatar garaiko hirietatik gaur egun arte iraun duten bakarrak bi diren bitartean (Iruñea eta Baiona), Goiz Erdi Aroan sortu ziren nekazari herri ugarietatik gehien-gehienak egundaino mantendu dira. Goiz Erdi Aroko herrixken sorrera VIII. mende aldera hasi zen, eta IX.-XI. mendeetan indartsu segitu zuen. Batzuetan erromatarren garaiko biztanlegune zaharren bat, edo villa zaharren bat hartzen zen oinarri edo abiapuntu gisa, baina beste askotan ezerezetik abiatuz sortzen ziren herri berriak, ordura arte baso edo larre izandako eremuak lantzen hastean. Goiz Erdi Aroaren amaieraz geroztik, berriz, apenas sortu den bizigune berririk. Izatekotan ere lehengoak zabaldu eta eraldatu dira, batzuetan herrixka izatetik hiribildu izatera igaroz. Baina biztanlegune berririk apenas sortu den. Beraz 1000. urterako finkatuta zeuden, funtsean, gaur egun ezagutzen ditugun herriak. Nahiz eta, jakina, gaur egungoa baino biztanleria askoz apalagokoa izan.

Euskal kostaldean ordurako baziren Plentzia (B), Gorliz (B), Bermeo (B), Mundaka (B), Forua (B), Lekeitio (B), Getaria (G), Zarautz (G) eta beste herri batzuk, artean oso txikiak eta apalak, seguru asko Arabako herrixken heinekoak edo txikiagoak. Barnealdean aipa litezke Momoitio (B), Gerrika (B), Durango (B), Tolosa (G) eta beste batzuk. Zalantzarik gabe herrixka gehiago ere baziren, baina horiek dira oraingoz arkeologoek segurtasun apur batekin dokumentatu dituztenak X.-XI. mendeetarako. Beste batzuk berriz, hiribildu izendapena jaso eta hurrengo mendeetan asko hazi ziren (Gasteiz, Bermeo, Getaria, Zarautz, Durango, Tolosa…). Baina bai batzuk eta bai besteak Goiz Erdi Aroko beren baitako herri txikiak ziren, ez auzo soilak, ezta hiribilduak ere, eta ez zegoen jakiterik gerora bakoitza zer bihurtuko zen.

Goiz Erdi Aroko herri txikien neurriak aldaketa gutxien izan duen lurraldea ziurrenik Arabako Lautada da. Han, Gasteiz kenduta, inguruko herri txiki gehien-gehienak ez dira demografikoki askorik hazi, nahiz eta, herri horietako etxeak etengabe berritzen eta eraldatzen joan diren. Eta antzeko zerbait esan daiteke Iruñerriko herri txikiez, eta hein apalagoan Ipar Euskal Herri barnealdeko herri txikiez. Aldiz, Arabako Errioxako herriak, nafar Erribera aldekoak, eta Bizkai-Gipuzkoakoak asko aldatu dira, nagusiki hiribilduen sorreraren ondorioz (geroagoko industrializazioa ez aipatzearren).

Erdi Aroko hirien antolaketa

Erdi Aroko hiriak nahiko txikiak izaten ziren, salbuespenak salbuespen (Milan, Venezia, Florentzia, Paris…), ez ziren 10.000 biztanle baino gehiagokoak. XIII. mendetik aurrera, ikaragarri garatu ziren, etorkinak iritsi baitziren landa-eremuetatik. Hiriak segurtasuna, askatasuna eta lan-aukera ematen zizkien.

Hiriak herri harresituak izan ohi ziren, harrizko harresiz inguratuak. Sartzeko ateak zituzten. Kale estu eta bihurrietan zehar, harlangaitzez edo buztinez betetako egurrezko egiturako etxeak zeuden bata bestearen ondoan; hori zela eta, suteek ikaragarrizko txikizioak egiten zituzten. Higiene- eta osasun-baldintzak ez ziren batere onak: etxeko animaliak inolako kontrolik gabe ibiltzen ziren hirian, zaborrak eta hondakin-urak kalera botatzen ziren zuzenean, etab.

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: merkataritza

Erdi Aroan hiri ugari sortu ziren eta merkataritzak ere nabarmen egin zuen aurrera. Merkataritzari dagokionez, hasieran eskualdeko nekazari eta artisauen arteko produktuen trukea egiten hasi ziren, baina pixkanaka komunikabideak hobetu ahala, eta bideetan bakea nagusitu ahala, merkataritza-sare zabalak antolatu zituzten. Garraioa bereziki itsasoz egiten zen. Lurreko garraiorako, erromatarren garaiko galtzada zaharrak eta zubiak konpontzeari ekin zioten, eta baita bide berriak sortzeari ere; hiri ingelesak, flandriarrak eta italiarrak lotu zituzten horrela.

Aurrerapen horiei esker, inguruko herrientzako azokaz gainera, eskualdeko eta Europa osoko feriak egiten hasi ziren. Garai hartako azokarik ezagunenak Frantziako Champagne eskualdekoak ziren. Genovatik eta Veneziatik eramandako produktuak, Flandria aldeko oihalak, etab. aurki zitezkeen han, lau gurpileko gurdi berrietan garraiatuak. Merkataritza errazteko hainbat sistema sortu edo zabaldu ziren: diruaren erabilera, mailegu-sistemak, bankuak (Genovan XII. mendean).

Euskal itsasertzetik Europako iparraldera zihoazen merkataritza-bideak igarotzen ziren. Gaztelako artilea, Bizkaiko burdina eta Nafarroako ardoa, olioa eta laboreak esportatzen ziren hortik, Flandriako oihalen, Errusiako larruaren eta Normandiako ehunen truke.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: gutxiengo baztertuak

Baziren beste talde batzuk, bereziki arrazoi erlijiosoak zirela medio, gizartetik at zeudenak. Gizarte kristau hartan, kristau ez zirenak eta sinesgabeak gizartetik kanpo edo gizarteko azken mailan zeuden, inolako eskubiderik gabe. Egoera horren ondorioz, mespretxuak eta erasoak ugari izaten ziren.

Juduak, noizbait egiazko fedea hartuko zutelakoan onartzen zituzten, eta aljama deituriko auzoetan bizi ziren. Jarduera bereziak egiten zituzten: lanbide liberalak zituzten (mediku, itzultzaile…), erregeen diru-biltzaile ere bai batzuk, edo diru-maileguak egiten zizkieten bai herritar xeheei bai diru beharrean zeuden jaunei edo erregeei ere, inoiz lukurreriara ere jotzen zuten (maileguz ematen zen dirutik ateratzen zen gehiegizko irabazia). Eliza katolikoak halako jarduerarik onartzen ez zuenez, juduek egiten zituzten garai hartan maileguak. Herritar xeheek gorroto zieten juduei, beste era batekoak zirelako, bai erlijioz, bai ohituraz. Txiroen bizkar aberasten zirela esaten zuten, eta, askotan, eliza katolikoak bultzaturik, gaitz guztien errudun egiten zituzten (ekaitzen, uzta txarren, izurriteen errudun). Horregatik, bereziki krisi garaian, pogromak edo haien auzoen kontrako erasoak ugari izaten ziren.

Juduen aljama ugari zeuden euskal hiribilduetan, Nafarroan bereziki. 1118an kristauek Tutera eskuratu zutenean, estatutu berezia eman zien Alfontso I.a Borrokalariak hango juduei. Tuterako foru berezi horretan, haien eskubideak eta betebeharrak zehazten ziren: erlijioa, jabetza, zuzenbide-eskubideak… XII. mendean, foru hura inguruko herrietako judu auzoetara zabaldu zen (Viana, Lizarra, Erribera…).

Juduak, euskal lurraldeetan ere artisautzan, merkataritzan, mediku-lanetan… aritzen ziren, erregearen gorterako zerga-biltzaile eta administrazio karguetan ere aritzen ziren. Erregeei maileguak ematen zizkieten diru-beharra zutenean.

Krisi-garaian Nafarroan ere juduen aurkako jarrerak bizi-bizian agertu ziren: 1328ko pogromak Lizarran, 1355-61ekoak Iruñean, Tuteran, eta Lizarran.

Nafarroaz gainera, beste lurralde batzuetan ere aljama garrantzitsuak sortu ziren, bereziki Gasteizen, Balmasedan, Arrasaten eta Seguran.

Musulmanei mairu deitzen zitzaien. Nafarroako hegoaldean ziren ugarien, garai batean mairuen esku egondako lurretan alegia (Valtierran, Arguedasen, eta, jakina, haiek IX. mendean fundatutako Tuteran). Zerga bereziak ordainduz gero, beren auzoetan aske bizitzeko aukera zuten. Artisau- eta nekazari-lanetan aritzen ziren, eta estatutu berezi batek mugaturiko eskubideak zituzten.

Kristau ez ziren beste erlijio batzuetako taldeekiko harremanak onak izan ziren XII. eta XIII. mendeetan. Erregeak babes berezia ematen zien, eta juduekiko zuen harreman ona nabarmen erakusten zuen. Hala ere, ikusi dugun bezala, XIV. mendean, eliza katolikoak bultzatuta, juduen aurkako mugimenduak zabaldu ziren, eta 1517an Nafarroatik ere kanporatu egin zituzten, Gaztela eta Frantziaren presioaren ondorioz.

Erdi Aroan lurralde musulmanak gizarte hiritarrak zirela esan daiteke, batez ere garai hartako Europarekin konparatzen baditugu. Hiri haien gunea medina gune gotortua zen. Horren inguruan antolatzen zen hiria, auzotan banatutako inolako ordenarik gabeko kale estuen sarea. Hirietan bi motatako eraikin publikoak zeuden: batetik, eginkizun erlijiosoa zutenak, meskitak, eta bestetik herri xehearentzako bainuetxeak.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: burgesia

XI.-XII. mendeen inguruan, beste talde ekoizle bat agertu zen: burgesia osatzen zuten artisau eta merkatariena. Hirietan bizi ziren, eta egitura feudaletik at zeuden. Pribilegiorik gabea ziren, gizarteko talde hori ez zegoen jaunen mende eta erregeak ezarritako zergak bakarrik ordaintzen zituen. Euskal lurraldeetan hiribildu asko sortu ziren mende horietan, eta horrekin batera, burgesak ugaritu egin ziren. Hiri askok itsas merkataritza zuten oinarri (Bilbo, Donostia, Hondarribia…), baina barrualdean ere baziren garrantzi handiko hainbat hiribildu: Gasteiz, Agurain… Baziren artisau-hiriak ere (arrantza Bermeon, oihalgintza Durangon, armagintza Markinan…).

Euskal lurraldeetan bi artisautza-jarduera nagusi zeuden Erdi Aroan: burdingintza eta ontzigintza. Burdingintza batez ere burdinoletan egiten zen. Hasieran, mendietan kokaturik zeuden burdinolak, baina IV. mendetik aurrera haranetan eraikitzen hasi ziren. Nekazaritzako tresnak, arrantzarako arpoiak, ontzigintzarako tresnak, etab. egiten zituzten. Metala lantzearekin lotuta, beste hainbat artisau lanbide zeuden: errementariak, sarrailagileak, eztainugileak, zilarginak, labanagileak, armagileak… Ontzigintzari dagokionez, euskaldunek normandiarrengandik ikasi zituzten lehen itsas teknikak, XI. mende inguruan. Industria horren garapenean hiru arrazoi aipatu ohi dira: itsasoaren gertutasuna, arrantza eta merkataritza. Beste artisau batzuk ehunekin eta jantzigintzarekin lotutakoak ziren (ehuleak, zapataginak, sokagileak…), baita larruarekin lotutakoak ere (larrugileak, tindatzaileak, poltsagileak…), eraikuntzarekin edo etxeko tresnekin lotutakoak (arotzak, harginak, pitxargileak …). Artisau talde bakoitza gremio banatan antolatuta egon ohi zen.

Merkataritzari dagokionez, hasieran eskualdeko nekazarien eta artisauen arteko produktuen trukea egiten hasi ziren, baina pixkanaka komunikabideak hobetu ahala, eta bideetan bakea nagusitu ahala, merkataritza-sare zabalak antolatu zituzten. Garraioa bereziki itsasoz egiten zen. Lurreko garraiorako, erromatarren garaiko galtzada zaharrak eta zubiak konpontzeari ekin zioten, eta baita bide berriak sortzeari ere, hiri ingelesak, flandriarrak eta italiarrak lotu zituzten horrela.

Burgesiaren barruan, maila asko bereizten ziren: merkatari- edo gremio-maisu aberats batzuen ondoan, lanbide liberalak zituztenak zeuden (irakasle, mediku, bankari). Burgesak ez zuten talde handia osatzen, baina garrantzi ekonomiko handia lortzen joan ziren heinean, haien boterea handitu egin zen.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: kleroa

Erdi Aroko gizarte estamentalaren barruan, talde horren funtzioa gizartearen arima salbatzea zen. Horretarako, otoitz egin behar zuten. Talde pribilegiatua ziren eta ez zuten lan egiteko ardurarik. Nobleak bezala, feudoak jasotzen zituzten eta hortik lortzen zuten bizitzeko beharrezko guztia.

Erdi Aroan, kristauentzat eliza zen pertsonen eguneroko bizitza arautzen zuen erakundea. Horrez gain, pertsonen eta Jainkoaren arteko bitartekari-lanak egiten zituen, eta herriaren otoitzak bideratzeko ardura zuen. Karitatea, otoitz egitea, ondasunak dohaintzan ematea eta mezatara joatea ziren Jainkoaren haserreari ihes egiteko eta paradisua iristeko elizak ematen zituen gomendioetako batzuk. Zeregin horri esker, elizak pribilegio ugari lortu zituen, baita ondasun ikaragarriak ere, eta izugarrizko boterea izan zuen.

Erdi Aroan erlijioak eginkizun garrantzitsua betetzen zuen. Izan ere, Jainkoarekiko harremanak baldintzatzen zuen gizarte osoa: jainkoak uztak ziurtatzen zituen eta espiritu gaizkileetatik herria babesten zuen.

Klerikoek ez zuten zergarik ordaindu behar, ezta zenbait lege bete behar ere. Fededunen dohaintzei esker (uste zuten horrela zerua irabazita zutela), elizak lursail asko lortu zituen. Gainera, nekazariei hamarrenak, uztaren ehuneko hamarrak, eta beste zerga batzuk kobratzen zizkieten, eta haiek guztiak diru-sarrera garrantzitsuak osatzen zituzten. Elizako goi-karguek jaun feudalak balira bezala administratzen zituzten jabetza ikaragarri haiek. Gainera, Erdi Aroan kulturaren ardura ere beren esku zegoen, batez ere monasterioetan.

Klero guztia ez zen maila berekoa. Goi-kleroa eta behe-kleroa bereizten ziren.

Goi-kleroari dagokionean, gainerako gizarte-taldeekin gertatzen zen moduan, elizak ere piramide-egitura zuen. Gailurrean, aita santua zegoen. Haren ondoan, lekurik gorenean, kardinalak eta artzapezpiku gutxi batzuk zeuden. Horiek erregearen kontseiluko kideak ere baziren. Ondoren, gotzainak zeuden, elizbarrutien buru.

Behe-kleroari dagokionez, Erdi Aroan monasterioak eta komentuak ugaritu ziren, eta han bizi ohi ziren, komunitatean, fraideak eta mojak. Haien buru abadeak eta abadesak izaten ziren.

Erdi Aroko gizarte antolamendua

Erdi Aroan gizartea, estamentutan banatuta zegoen. Pertsona bat gizatalde bateko edo besteko kide izatea ez zegoen bere egoera ekonomikoaren esku, gaur egun bezala. Jaiotzak egiten zuen pertsona estamentu bateko kide, bizitza guztirako. Era berean, gaur egun, gizartea ondasunek mailakatzen badute ere, oro har guztiok eskubide berberak ditugu. Erdi Aroan aldiz, estamentuen arabera eskubide gehiago edo gutxiago zituzten. (Hiru estamentu zeuden: 1. estamentua: noblezia, 2. estamentua kleroa eta 3. estamentua herri xeheak osatua)

Gizarte feudalaren gailurrean erregea zegoen kokatua eta bere mendean bi gizarte-talde zituen: pribilegiodunak eta pribilegiorik gabeak.

Pribilegiodunak gutxi batzuk ziren, lur gehienen jabe ziren eta ez zuten zergarik ordaintzen. Ez zuten eskulanik egiten eta erabateko boterea zuten hainbat arlotan: militarrean, politikoan, ekonomikoan eta erlijioan. Bi estamentuk osatua zegoen: nobleziak eta kleroak.

  • Nobleen (erregea, jauntxo, konde, dukea, zaldun…) funtzioa borroka egitea zen eta gazteluetan eta dorretxeetan bizi ziren. Noble boteretsuena erregea zen.
  • Kleroaren (fraide, moja, apaiz…) funtzioa otoitz egitea zen eta komentu nahiz elizetan bizi ziren. Erdi Aroan erlijioak bizitzako alderdi guztiak baldintzatzen zituenez, botere handia zuten.

Pribilegiorik gabeen estamentua bi azpi-estamentutan banatua zegoen: nekazariak eta burgesak. Pribilegiorik gabeen eginkizuna lan egitea eta beste estamentuak mantentzea zen: pribilegiodunen mendean zeuden eta ez zuten inolako eskubiderik.

  • Nekazariek osatzen zuten gizarteko talderik handiena. Gehienek jaunen lursailak lantzen zituzten eta herrietan bizi ohi ziren.
  • Burgesak merkatariak eta artisauak ziren eta hirietan bizi ziren.

Azkenik, gizartetik baztertutako hainbat talde zeuden: juduak, musulmanak, esklaboak, agotak…Ez zuten inolako eskubide edo pribilegiorik.

Donejakue bidea

Jakue Jesusen jarraitzaileetako bat izan zen. Kondairaren arabera Hispaniara ekarri zuen Jesusen mezua. Jerusalema itzuli zenean, juduen agintariek hil egin zuten, baina haren jarraitzaileek Hispaniara ekarri zuten gorpua eta Compostelako Donejakue edo Santiagon hilobiratu. IX. mendean hezurdura bat aurkitu zuten han, eta Jakuerena zela erabaki zuten. Handik aurrera, Erroma eta Jerusalemekin batera, erromesaldiak egiteko hirugarren gune nagusia izan da Europako kristau guztientzat.

Santuaren balizko hilobia aurkitu zenetik, errege-erregina kristauak, Asturiaskoak bereziki, jabetu ziren garrantzi handiko aurkikuntza zela, ez soilik arrazoi erlijiosoengatik, baizik eta arrazoi kulturalengatik eta, batez ere, ekonomikoengatik. Hasieran, erromesaldia egiteko zailtasun handiak zeuden. XI. mendera arte, musulmanen erasoak etengabeak ziren, eta oso arriskutsua zen bidaia. Horrexegatik, hasieran kostaldetik egiten zen bidea. Dirudienez, Hendaia eta Hondarribitik sartu eta, Gipuzkoako kostaldetik, Bizkairaino heltzen zen. Handik Kantabriara, Asturiasera, eta, azkenik, Donejakuera iristen zen. Musulmanen arriskua apalduz joan zen heinean, hegoalderago mugitu zuten bidea. Azkenean, Nafarroako Antso III.ak ohiko bidea finkatu zuen. Iruñean bat egiten zuten Orreagatik eta Jakatik zetozen bideek, eta handik Errioxara, Burgosera, Leonera, Astorgara eta, azkenik, Donejakuera heltzen zen.

XI. mendetik aurrera, bidaia seguru egiteko aukera izan zenetik, milaka eta milaka erromes igarotzen ziren urtero bide horretatik. Berez bide erlijiosoa zena bide komertzial eta kulturala bihurtu zen. Erromes haietako asko penintsulako hirietan geratu ziren, Iruñean eta Lizarran besteak beste (Iruñean ikusi dugun frankoen auzoan adibidez) eta garrantzi handiko ekonomiagune bihurtu zituzten.

Halere, askoz adierazgarriagoa izan zen kulturan izandako eragina. Donejakue Bidea Europako kultura guztien bilgune bihurtu zen, eta bide horretan barrena sartu ziren Iberiar penintsulan Europako eredu kultural berriak, esaterako arkitekturaestilo berria, erromanikoa. Ez da halabeharra penintsulako aztarna erromaniko antzinakoenak Leiren eta Jakan egotea, hots, bidearen hasieran, bide horretan eliza erromanikoak nonahi ikustea, eta Santiagoko katedrala penintsulako eliza erromaniko nagusietakoa izatea.

Erdi Aroko monasterioak

Erdi Aroan, erlijio kristauetako monasterioak kulturaren babesleku izan ziren. Baina monasterioen helburu nagusia ez zen kulturala, erlijiosoa baizik. Otoizguneak ziren, eta otoitz hori liburu santuen gainean eginiko gogoetetan oinarritzen zen. Lekaideek latinez eta, ahal izanez gero, grekoz, irakurtzen eta idazten jakin behar zuten. Horren ondorioz, monasterio guztietan liburutegia eta irakurtzen eta idazten irakasteko eskolak sortu zituzten.

Zer ikasten zuten

Ikasketak latinez egiten ziren, hizkuntza hori baitzen elizaren hizkuntza “ofiziala”, hizkuntza horretan edo grekoz idatzita zeuden liburu santu guztiak. Idazle klasikoen testuak irakurriz eta buruz ikasiz ikasten zuten hizkuntza. Latina ikasteaz gainera, beste arlo batzuetako zientziak ere ikasten zituzten: Geometria, Geografia, Historia, Musika, etab. Baina ikasketa horien helburua ere dokrina kristaua ulertzea zen.

Ikaste-prozesuan berebiziko garrantzia zuen liburuak kopiatzeak. Liburuak kopiatzen zituen lekaideak, monasterioko liburutegia aberasteaz gainera, kopiatzen ari zen liburua barneratzen zuen, eta hari buruzko gogoeta egiten zuen. Hori dela eta, orri ertzetan bere iritziak eta interpretazioak idazten zituen, eta, batzuetan, hizkuntzaren zailtasunak zirela eta, aldamenean edo lerro artean hizkuntza mintzatura itzulpena egiten zuen. Ezin dugu ahaztu ezagutzen ditugun lehen euskal hitzak Donemiliaga Kukulako lekaide batek idatzitako horrelako itzulpen batean agertu zirela.

Nolanahi ere, lekaideak helburu erlijiosoa zuen, Jainkoaren maitasunean bat egitea, otoitzaren bidez. Hortik dator Erdi Aroko lekaideen lelo nagusia: Ora eta labora, egin otoitz eta lan, Jainkoarekin bat egiteko. Garrantzi handiko lana egin zuten lekaideek monasterioetan Erdi Aroan. Euren helburua beste bat, erlijiosoa, bazen ere, antzinateko kultura gordetzeko egin zuten ahaleginari esker, kultura hari iraunarazi egin baitzioten.

Monasterioetako liburutegiak

Monasterioak sortzen hasi zirenean, VI. mendean, liburu gutxi zeuden, baina X. mendetik aurrera, liburutegiek gero eta garrantzi gehiago hartu zuten.

Jarritako arauen arabera, liburuak gela isolatu batean gorde behar ziren, eguraldi txarretik babestuta eta ondo aireztatuta, hezetasunetik babesteko. Ondo irakurri ahal izateko, irakurgelak lasaia eta isila izan behar zuen. Mahai bat edo bi izaten ziren gela horietan. Honako liburu hauek irakurtzen zituzten, nagusiki: Biblia, teologiako liburuak, santuen bizitzak, etab. Liburu horiek kate batez lotuta egoten ziren, ezin ziren gelatik atera, irakurleak hantxe bertan irakurri behar zituen, beste inora eraman gabe.

XIII. mendetik aurrera, liburuak mailegatzen hasi ziren. Mailegatutako liburuak monasterioko liburutegiko zerrendan idazten ziren, eta liburu bat mailegatzeko, monasterioko abadearen baimena behar zen. Liburua maileguan hartzen zuenak berme batzuk eman behar zituen, liburua ez zela galduko ziurtatzeko.

Monasterioetako idaztegiak

Esan dugunez, monasterioetan egiten zuten lan nagusia liburuak kopiatzea zen. Lan hori idaztegietan egiten zuten. Lehenengo lana pergaminoa prestatzea zen. Ondoren, liburu-orriak egiteko larrua mozten zen, prozesu hori oso garestia zen, liburu bat egiteko 25 bildotsen larrua behar zelako. Hortik aurrera kopiatzailearen lana hasten zen. Egunsentian hasten zen lanean, eta goizeko bederatziak arte jarduten zuen, gero arratsaldeko hiruretan hasten zen berriro, ilundu arte. Lekaide bakar batek urtebete behar zuen Biblia osorik kopiatzeko. Lan nekeza zen, eta badakigu lekaide batzuk kexu zirela, bizkarreko mina zela, neguko hotza zela, etab.

Liburuetan irudiak jarri behar baziren, kopiatzaileak horietarako lekua uzten zuen, eta lan hori lekaide marrazkilari bati agintzen zioten gero.

Erdi Aroan erlijio-sinesmenak eta kulturak: islama

Sorrera

Erlijio musulmana Mahomak fundatu zuen VII. mendean. Bilakaera erlijioso luzea izan zuen. K.o. 610ean, tradizioaren arabera, Gabriel goiaingeruaren ikuskaria izan zuen, eta hark Jainko bakarraren (Ala, arabieraz) berri munduan zehar zabaltzeko agindu zion. Ordutik aurrera, Mahomak lan horri ekin zion, eta bere sinesmena liburu batean bildu zuen, Korana liburuan. Arazo handiak izan zituen Mekako agintariekin, eta 622an ihes egin behar izan zuen handik. Musulmanentzat ihes hura, hejira deitzen dutena, beren aroaren hasiera da eta, beraz, egutegi musulmanaren hasiera.

Sinesmenaren oinarriak

Erlijio monoteista da, hau da, jainko bakarraren izatea onartzen duen sinesmen erlijiosoa, eta bere jarraitzaileak musulmanak dira. Musulmanen liburu santua Korana da. Islamak ez du apaizgorik, mullah eta aiatola izenez ezagutzen ditugunak ez dira apaizak, agindu erlijiosoen interpretazioan adituak baizik. Erlijio-ospakizunak meskitetan egiten dituzte.
Musulman sinestedunek Jainkoari mendekotasun osoa zor diote eta bost betebehar dituzte:

  • Jainkoa bat bakarra (Ala) eta Mahoma haren profeta dela aitortzea,
  • Egunero bost aldiz otoitz egitea Mekara begira jarrita,
  • Limosna ematea,
  • Ramadan garaian baraualdia egitea eta bizitzan behin, Mekara erromes joatea.
  • Eguneroko bizitzako hainbat arlotan mugak dituzte: txerrikia jateko eta alkohola edateko debekua, emakumearen mendekotasuna…

Ospakizun nagusiak

  • Ohiturei eta bizimoduari dagokionean, ostirala dute asteko egun nagusia.
  • Bi une garrantzitsu dituzte, bat ramadana (ilargiaren araberako egutegiko bederatzigarren hilabetean Sawn deritzon baraua egiten dute) eta bestea sakrifizioen jaia. Sakrifizioen jaian, familia bakoitzak bildots bat hil eta jan behar du.
  • Islamaren sinboloa ilgora da.

Kulturan ekarpenak

Gaurko ikuspegitik aztertuta, Erdi Aroko zientzia musulmana Europan XVI. mendetik aurrera garatu zen zientziaren aitzindari izan zen. Izan ere, zientzialari musulmanek ia arlo guztietako oinarriak jarri zituzten. Medikuntza izan zen musulmanek landu zuten arlo zientifiko nagusia. Sendagile musulmanek gaixotasun asko deskribatzeaz gain kirurgia ere landu zuten eta haiek izan ziren anestesikoak erabiltzen lehenak.

Astronomiari dagokionez, eguzkiaren, ilargiaren, planeten eta izarren mugimenduak ezagutzeko aurrerapauso nabarmenak egin zituzten. Hori haientzat garrantzitsua zen, musulman guztiek jakin behar baitzuten noiz izango zen Ramadana, eta eguneko ordutegia ere ezagutu behar zuten, ordu jakinetan Mekara begira otoitz egiteko.

Matematika arloan, gure gaurko zenbakiak (1, 2, 3…) Indiatik hartu, moldatu eta mundu osora hedatu zituzten eta, bestetik, haiek asmatu zuten 0 zenbakia ere.

Era berean, fisikan, kimikan edo filosofian ekarpen garrantzitsuak egin zituzten. Herri musulmanek eguneroko bizitzan eragin handia zuten hainbat asmakuntza teknikoaren aitzindari izan ziren. Beren ekonomiaren oinarria nekazaritza zenez, eta haien lurraldeetan uraren hornidura arazo handiak zituztenez, ureztatze teknikak landu zituzten: ubideak, putzuetatik ura ateratzeko sistemak…