Etiketa: herrixkak

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: herri-xehea

Gizartearen zatirik handiena herri xeheak osatua zen. Herritar xeheek lan egin eta zergak ordaindu behar zituzten. Erdi Aroko gizartean herri xehearen funtzioa lan egin eta beste bi taldeak bizitzeko behar zutena hornitzea zen. Hasieran, eta hainbat mendez, nekazariek soilik osatzen zuten talde hori, eta biztanleen % 80-90 inguru hartzen zuen; gehienak feudoetan lan egiten zuten jaun feudalarentzat edo monasterioentzat.

Nekazarien artean hainbat egoera bereizten ziren. Nekazari libreak zeuden egoera onenean, baina oso gutxi ziren. Euren lurren jabe ziren eta, zenbait zerga ordaindu behar izan arren, ez zuten goi-mailakoekiko beste eginbeharrik. Erregearen esanetara zeuden, eta hark askotan deitzen zien gerrarako.

Nekazari gehienak, ordea, jopuak ziren, eta ia esklabotza-egoeran bizi ziren. Asko lurrari atxikita bizi ziren, jauntxoen mende zeuden eta ezin zuten lantzen zuten lurra utzi. Lantzen zuten lurraldean bizi behar zuten, handik alde egiteko eskubiderik gabe. Krisi-garaietan oso larria izaten zen nekazari haien egoera. Lurrak ez ziren beraienak, nobleenak eta elizarenak baizik. Nobleek edo elizak zenbait lursail uzten zizkieten, familiarentzat janaria eskura izan zezaten. Utzitako lur horien truke, errenta finkoak ordaintzeaz gain, lur-jabeen sailak landu behar izaten zituzten.

Zenbait jopu Antzinaroko esklaboen ondorengoak ziren, eta jaunak emandako lurretan (mansus) egiten zuten lan. Beste batzuk epailearen zigor baten ondorioz ziren jopu. Txiroenak, irauteko bitartekorik ez zutenak, “borondatez” bihurtu ziren jopu, beren burua jaunari entregatuta.

Beste jopu batzuk nekazariak eta lurren jabeak ziren, baina beren burua jaun bati gomendatu ziotenez, lur guztiak jaun horri eman behar izan zizkioten babes truke. Batzuetan, gainera, herri osoa gomendatzen zitzaion jaunari.

Ugariak ziren, halaber, nekazari jabe txikiak; baina jabe horiek ere ez zeuden lurraldean agintzen zuen jaunaren agindupetik kanpo, zentsu (census) ugari ordaindu behar izaten baitzituzten: uzta zati bat edo kopuru finko bat urtero, kanon bat, errotak, labeak, larreak… erabiltzeagatik. Oinordekotza-banaketa zela eta, gainera, lursailak gero eta txikiagoak ziren, eta ez zuten jaunari ordaintzeko eta familia elikatzeko adina ematen.

Joputza, jatorria edozein izanik ere, ondorengotzan jasotzen zen. Jopuen arteko desberdintasun bakarra lantzen zuten lursailaren tamainan eta nekazaritzako tresnak edo abereak izatean edo ez izatean zetzan. Horrez gain, inor ez zegoen libre jaunen gehiegikerietatik, ezta jornaleroak ere.

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: herriak eta herrixkak

Erdi Aroan, euskal lurraldeetan, biztanleriaren gehiengo oso zabala herri txikietan bizi zen. Izatez, erromatar garaiko hirietatik gaur egun arte iraun duten bakarrak bi diren bitartean (Iruñea eta Baiona), Goiz Erdi Aroan sortu ziren nekazari herri ugarietatik gehien-gehienak egundaino mantendu dira. Goiz Erdi Aroko herrixken sorrera VIII. mende aldera hasi zen, eta IX.-XI. mendeetan indartsu segitu zuen. Batzuetan erromatarren garaiko biztanlegune zaharren bat, edo villa zaharren bat hartzen zen oinarri edo abiapuntu gisa, baina beste askotan ezerezetik abiatuz sortzen ziren herri berriak, ordura arte baso edo larre izandako eremuak lantzen hastean. Goiz Erdi Aroaren amaieraz geroztik, berriz, apenas sortu den bizigune berririk. Izatekotan ere lehengoak zabaldu eta eraldatu dira, batzuetan herrixka izatetik hiribildu izatera igaroz. Baina biztanlegune berririk apenas sortu den. Beraz 1000. urterako finkatuta zeuden, funtsean, gaur egun ezagutzen ditugun herriak. Nahiz eta, jakina, gaur egungoa baino biztanleria askoz apalagokoa izan.

Euskal kostaldean ordurako baziren Plentzia (B), Gorliz (B), Bermeo (B), Mundaka (B), Forua (B), Lekeitio (B), Getaria (G), Zarautz (G) eta beste herri batzuk, artean oso txikiak eta apalak, seguru asko Arabako herrixken heinekoak edo txikiagoak. Barnealdean aipa litezke Momoitio (B), Gerrika (B), Durango (B), Tolosa (G) eta beste batzuk. Zalantzarik gabe herrixka gehiago ere baziren, baina horiek dira oraingoz arkeologoek segurtasun apur batekin dokumentatu dituztenak X.-XI. mendeetarako. Beste batzuk berriz, hiribildu izendapena jaso eta hurrengo mendeetan asko hazi ziren (Gasteiz, Bermeo, Getaria, Zarautz, Durango, Tolosa…). Baina bai batzuk eta bai besteak Goiz Erdi Aroko beren baitako herri txikiak ziren, ez auzo soilak, ezta hiribilduak ere, eta ez zegoen jakiterik gerora bakoitza zer bihurtuko zen.

Goiz Erdi Aroko herri txikien neurriak aldaketa gutxien izan duen lurraldea ziurrenik Arabako Lautada da. Han, Gasteiz kenduta, inguruko herri txiki gehien-gehienak ez dira demografikoki askorik hazi, nahiz eta, herri horietako etxeak etengabe berritzen eta eraldatzen joan diren. Eta antzeko zerbait esan daiteke Iruñerriko herri txikiez, eta hein apalagoan Ipar Euskal Herri barnealdeko herri txikiez. Aldiz, Arabako Errioxako herriak, nafar Erribera aldekoak, eta Bizkai-Gipuzkoakoak asko aldatu dira, nagusiki hiribilduen sorreraren ondorioz (geroagoko industrializazioa ez aipatzearren).