Kategoria: Naturaren eta osasunaren zientziak

Anfibio hitzak bizitza bikoitza esan nahi du, eta hori da, hain zuzen ere, animalia horien berezitasun nagusia: aldi batean urtarrak direla, eta gero lurtarrak bihurtzen direla. Izan ere, eboluzioaren historian anfibioak izan ziren uretako bizia utzi eta lurrekora egokitu ziren lehenengo ornodunak, eta oraindik ere gaitasun horrekin jarraitzen dute: garai batzuetan lehorrean eta besteetan uretan bizitzeko ahalmenarekin. Zapaburuak bezalako anfibioen kumeek brankien bitartez hartzen dute arnasa, animalia helduek, berriz, biriken bidez. Anfibio arrak emeen gainean jartzen dira, eta emeek arrautzak uretara erruten dituztenean, arrek arrautzen gainera isurtzen dute beren hazia arrautza horiek ernaltzeko.

Orain baino lehen ikusi duzun bezala, landare loredunen artean sailkatu ditugu landare gimnospermoak edo hazi biluziak dituztenak. Zer dute, bada, berezia landare horiek? Gainerako landare loredunek baino egitura sinpleagoko loreak dituzte gimnospermoek, obuluak agerian dituztela, biluziak, eta hori dela eta, haziak ere biluziak izaten dira. Hau da, lore emeetako haziak ez daude obulutegiaren barruan, ezkaten gainean biluzik kokatuta baizik. Loreak sexu bakarrekoak izan ohi dira askotan gimnospermoetan, eta hala arrak nola emeak pinaburu antza hartzen dute.

Loreak ezkata handiagoz edo txikiagoz inguratuta egon ohi dira, polen-zakuak babesteko lore arretan eta obuluak babesteko emeetan. Gaur egun angiospermak baino urriagoak izan arren, iraganean garapen handia izan zuten. Horietatik, hor beheko argazkietan jarri dizkizugun espezieak erraz topa ditzakezu Euskal Herrian, batzuk bertakoak baitira: hagina, izei zuria, mendi-pinua, ipar-ipurua… eta beste batzuk sarritan landatzen dira parke eta mendi bazterretan: intsinis pinua, zedroa, izei gorria, altzifrea…

Landare horietako askok egurra oso erretxinatsua izaten dute, eta espezie batzuk paper-pasta egiteko, eraikuntzan eta altzarigintzan erabiltzen dira.

Kasu berezi bat aipatzeko, ginkgoarena aipatuko dugu. Landare horrek abaniko antzeko hostoak ditu, eta gaur egun era horretako zuhaitz bakarra bada ere, antzina gure planetan oso zabaldua zegoen gimnospermo klase baten kidea da.

Jatorriz txinatarra da, baina parke eta lorategietan maiz landatzen da, eta, esan bezala, hostoak berezi-bereziak ditu, beste edozein landareenekin nahastezinak.

Ez da gauza erraza bizitza zer den definitzea, nahiz eta, honezkero denok jakin, gutxi gorabehera, zer den bizidun bat. Beraz, bizitza bera definitzen saiatu beharrean, bizitzak bereak dituen funtzioak aztertuko ditugu.

Bizidun batek hiru bizi-funtzio nagusi izaten ditu; nutrizioa, erlazioa eta ugalketa. Bizitzaren unitate funtzionala deitzen zaio bizidunak hiru funtzio horiek egiteari; hau da, hiru bizi-funtzio horiek betetzeko gai izateari. Bizidunen hiru bizi-funtzio nagusi horiei buruz honako hau esan genezake.

1. Nutrizioa. Bizidunak kanpotik substantziak (solidoak, likidoak edota gaseosoak) hartu, bere barnean behar bezala eraldatu eta eraldaketa horietan sortutako beste zenbait substantzia (hondakinak) kanporatu egiten ditu. Izan ere, bizidunek zelulak elikatu behar dituzte bizitzeko, baina eskuratutako elikagaiek aldaketa batzuk jasan behar izaten dituzte horretarako, zelularentzat aprobetxagarri izan daitezen nutriente edo mantenugaia bilakatzeko. Aldaketa horiei esker lortzen dituzte bizidunek beren prozesuak (behar bezala funtzionatzeko, hazteko, mugitzeko, gorputzeko tenperaturari eusteko…) ahalbidetzeko beharrezko energia eta baita beraien eraketa eta osagaiak mantentzeko materiak ere.

Hala ere, materia organiko hori lortzeko bi modu daude: ekoiztea edo kanpotik hartzea. Beraz, bi motatako izakiak bereizten dira: autotrofoak eta heterotrofoak.

·      Bizidun autotrofoa bere elikagaiak ekoizteko gai den izakia da, hau da, materia organikoa ekoizteko gai den organismoa; adibidez, algak, landareak eta hainbat bakterio.

·      Bizidun heterotrofoa bere elikagaia osatzeko gai ez den organismoa da; alegia, berak bere mantenugaiak sortzeko gaitasunik ez duenez, izaki autotrofoetatik hartzen duena. Izan ere, bizidun heterotrofoek ezin dute, beren kabuz, elikagairik sortu, hau da, molekula organikorik ekoitzi. Horrelakoek janarietatik lortzen dituzte behar dituzten nutrienteak (karbohidratoak, koipeak, proteinak, bitaminak, ura eta gatz mineralak). Izaki heterotrofoek hartzen duten janaria ez dago prest bizidunaren zelulak zuzen-zuzenean elikatzeko. Digestio-prozesua behar dute janari horiek zelulentzat elikagai egoki bihurtzeko.

Nutrizioak betetzen dituen funtzioak, zehaztuta, beraz, honako hauek dira:

·      Energetikoa. Gorputzaren funtzio guztiak egiteko behar den energia nahikoa lortzea.

·      Plastikoa. Gure organismoaren egiturak eratzea eta mantentzea (gorputzeko zelulak berritzea).

·      Erregulatzailea. Prozesu metabolikoak erraztea.

2. Ugalketa. Honen bidez izaki bizidunek haien antzeko ondorengoak sortzen dituzte, eta horrela, espezie horrek bizirik iraungo duela ziurtatzen du.

Izaki zelulabakar batzuek ugalketa sexualaren bidez ugaltzeko ahalmena eduki arren, gehienek ugalketa sexugabea dute; hau da, zelula bakar batek parte hartzen du ugalketan, eta zatiketa berezi baten bidez, zelula amaren berdin-berdinak izango diren beste bi zelula edo gehiagotan zatitzen da. Izaki zelulabakarrek ugalketa sexugabea egiteko modu desberdinak daude: erdibitzea, gemazioa eta esporulazioa. Kasu horietan guztietan, ama deitzen den horretatik sortzen diren zelula alabek amak zuen material genetiko berbera izaten dute, eta, horregatik, ingurumeneko aldaketetara egokitzea zailagoa izan dakieke.

Hainbat landarek sexugabeko ugalketa izan dezakete, eta izaki zelulabakarrek bezalatsu, landareen zatietatik sortzen dituzte izaki berriak; herrestadarren bidez landare berriak sortuz, landareen adaxkek sustrai berriak eman eta landare berriak sortuz… Landareek ugaltzeko dituzten era horiei guztiei, hazirik eta sexurik gabe gertatzen direnei, ugalketa begetatiboa deitzen zaie.

Ugalketa sexualaren kasuan, arra eta emea elkartu ondoren, gurasoen ezaugarriak dituzten ondorengoak jaioko dira. Ugalketa mota honetan energia gehiago kontsumitzen da, gurasoak elkartu eta zelula sexualak sortu behar dituzte eta. Baina, ondorengoak ez direnez gurasoen berdin-berdinak, ingurunean gertatzen diren aldaketetara hobeto moldatzen dira.

3. Erlazioa. Bizidun oro inguruarekin erlazionatzen dira: inguruko estimuluak jaso, mugitu, inguruko eraginei erantzuna eman… Beraz, zelulek inguruko aldaketa bati erantzuteko ahalmena izaten dute. Estimuluak fisikoak (tenperatuta edo argi-aldaketak…) edo kimikoak (inguruko gatz kantitatea, substantzia kimikoen presentzia…) izan daitezke. Zelulek era askotako erantzunak eman ditzakete estimulu horiek jasotzean, hala nola, erreakzio kimiko batzuk edo ingurtik babesteko estalki erresistenteak eratzea, baina arruntena higidura da; hau da, janaria lortzeko, arriskutik ihes egiteko… mugitzea.

Animaliok erlazionatzeko hainbat bide ditugu, esate baterako, gizakiok egunero hautematen ditugun milaka estimuluk (argia, beroa, hotza, arriskua, zarata…) bultzatzen gaituzte modu batera edo bestera jokatzea horien aurrean. Erlazio-funtzioari esker, informazio hautematen dugu, bai gorputzaren barrukoa, bai kanpokoa; eta datu horiek aztertuta, erantzun egokia pentsatzen dugu.

Tenperatura da bizitza baldintzatzen duen eragile fisiko nagusietako bat eta horren mende dago espezie askoren banaketa geografikoa, ugalketa… Muturreko tenperaturetan animalia asko hil egiten dira, baina eboluzioari esker, zenbait animaliak tenperatura horiek jasateko forma edo mekanismo bereziak garatu dituzte. Baina, zertaz ari gara muturreko tenperaturez ari garenean?

Lehorreko ekosistemetan gertatzen diren tenperatura-aldaketak handiagoak izaten dira uretako ekosistemetakoak baino (gogoratu Biologia-Geologia DBH 3. mailan uraren funtzio erregulatzailea landu zenuela). Horregatik, lehorrean ematen dira muturreko tenperatura bai beroenak, eta, baita hotzenak ere. Lehorreko animalien kasuan 50-52 °C ingurukoa da bizirik irauteko tenperaturarik altuena, nahiz eta animalia asko tenperatura baxuagoetan jadanik hil. Uretako ekosistemetan aldiz, gutxitan izaten dira 30 °C-tik gorako tenperaturak, eta, hotzaren kasuan, uraren izozte puntutik behera, muturreko tenperaturatzat har daiteke. Ikus dezagun muturreko tenperatura horietan bizi diren zenbait animalia nola moldatzen diren.

Zilar inurria (Cataglyphis bombycina)

Saharako basamortuko zilar inurria (Cataglyphis bombycina) da ezagutzen den hiltze-tenperaturarik altuena duen animalia. Basamortu honetan 60 ºC-ko tenperatura egin dezake, hala, janari bila dabilela, 54 °C-tik hurbil egon daiteke, baina oso denbora-tarte labur batez.

Basamortuko harea beroaren gainean azkar desplazatzen dira, eta hankak, beste inurri batzuenak baino luzeagoak dira, gorputza lur berotik urrun mantentzeko. Intsektuak direnez, sei hanka dituzte, baina, aurreko biak altxata eramaten dituzte, lurreko berotik ihes egiteko. Basamortuko beste animalia gehienak ez bezala, bero handia egiten duenean zuloetatik irteten dira, eta denbora-tarte labur batez (10 minutu inguru) beroak hildako beste intsektu batzuk jaten dituzte. Inurri hauen gorputzeko zilar kolorea, beroarekiko adaptazioa da, eguzki-izpiak islatzen baitituzte, bero kantitate gutxiago xurgatuz.

Egur igela (Lithobates sylvaticus)

Ornodunen artean, tenperaturarik baxuena jasan dezakeen espeziea da, –18 ºC-tan gorputza izoztuz bizirik irautea lortzen baitu. Horretarako, zeluletan glukosa maila igo egiten dute, beste igel espezie batzuekin konparatuz, ehunetan glukosa maila hamar aldiz handiagoa dute. Gorputzaren eta organoen erdia baino gehiago izoztu egiten zaio, baina glukosak izotzaren aurkako efektua duenez, gorputzeko fluidoak likido egoeran jarraitzen dute. Tenperatura igotzean, gorputza izoztetik ateratzen da, bihotzetik hasita, odolaren zirkulazioa aktibatuz.

Ipar Amerikako kakalardo gorria (Cucujus clavipes puniceus)

Alaskan eta Kanadan bizi den kakalardo hau –58 ºC-tan bizi daiteke eta larbek askoz tenperatura baxuagoetan ere irautea lortzen dute.

Horretarako, izotz-kontrako proteinak eta glizerola metatzen dituzte ehunetan. Glizerola ugaria da landare-koipeetan eta animalia-gantzetan. Alkohol honi esker, animalia hauek deshidratatu egiten dira, izoztea zailduz; deshidratazioak izotz-kontrako proteinen kontzentrazioa igotzen duelako eta uraren kantitatea murriztu.

Ponpeiako zizarea (Alvinella pompejana)

1980. urtean aurkitutako poliketo hauek (gehienbat itsasoan bizi diren anelidoak), Ozeano Pazifikoan sakonera handiko iturri termaletan bizi dira. Ikertzaileen ustez, 80 ºC-ko tenperatura jasan dezakete. Mutualismoan oinarritutako erlazioa mantentzen dute bakterio batekin: zizareak jariatzen duen mukia, bakterioentzat elikagai da eta, aldiberean; bakterioek muturreko tenperaturatik isolatzen dute.

Tardigradoak

Izaki igerilariak eta mikroskopikoak dira (0,1-1,5 mm), gorputza segmentuz osatuta daukate eta 8 hanka dituzte. Munduko ia edozein lekutan bizi diren arren (tropikoetatik hasita, itsaso sakon, lurmutur edo Himalaiako tontorretaraino), tardigrado gehientsuenak landareen gainean sortzen den ur-geruzan bizi dira. Esan bezala, ia edonon bizi daitezke, extremofiloak baitira: presio ikaragarria jasan dezakete, tenperatura ikaragarrietan bizi (–200 ºC-tik 150 ºC-ra), erradiazio izugarriak pairatu, eta deshidratazioa ere gaindi dezakete (10 urte egon daitezke deshidratatuta, ezer jan barik, eta gero berpiztu). Kanpo espazioan ere bizirik iraun dezakete, eta ez da beste animaliarik ezagutzen kanpo espazioko baldintzak jasateko gai denik.

 

Crysomallon squamiferum barraskiloa

2001. urtean deskubritu zuten molusku hau Ozeano Indikoko iturri termaletan. Oskolaren kanpoko geruza burdin sulfuroz egina dago eta tenperatura altuen aurrean babes ikaragarria ematen dio. Pirita moduko burdin sulfuroak hezurduran edo eskeletoan barneratzeko gai den animalia bakarra da baita. Ikertzaileak hala nola, aeronautikan, eraikuntzan, armagintzan… eduki ditzakeen aplikazioak aztertzen ari dira.

Ekosistema bateko organismoen artean dauden erlazio trofikoak edo elikadura-erlazioak adierazteko erabiltzen diren grafikoak dira. Kate trofikoak eta sare trofikoak baino zehatzagoak dira, piramide hauek era kuantitatiboan egiten direlako; hau da, elika sareetan dauden bizidunen kopurua, osatzen duten biomasaren balioa edo metatutako energia zenbakiz adierazten dira.

Piramidearen oinarrian ekoizleak daude (kimiosintesiaren edo fotosintesiaren bidez materia organikoa sortzen dutenak) eta horien gainean kontsumitzaileak, beren mailaren arabera: 1. mailako kontsumitzaileak (K1), 2. mailakoak (K2) eta 3. mailakoak (K3).

Piramideak egiteko orduan, aldagai desberdinak erabil daitezke eta horren arabera hainbat piramide ekologiko osatzen dira: banako-piramideak, energia-piramideak eta biomasa-piramideak.

Ekosistema bateko ekoizleen eta kontsumitzaileen kopuruak adierazten dira. Grafikoak piramide baten itxura izaten du, oro har; ekosisteman maila batetik bestera bizidun kopurua gero eta txikiagoa izan ohi baita. Hala eta guztiz, ez da beti horrela gertatzen. Baso bateko zuhaitz bakar batean, esaterako, intsektu ugari bizi dira, eta piramide horren oinarria oso txikia izanik ere, bizidun kopuru handia izan dezake gaineko mailetan eta beraz piramideak alderantzizko forma izan dezake.

Horregatik, piramide hauek ematen duten informazioa, batzuetan ez da oso baliagarria, eta, ondorioz, gutxitan erabiltzen dira. Izan ere, gertatzen da baso batean zuhaitz gutxi egotea, baina haiek biomasa eta energia asko izatea. Kontuan hartu behar baita, piramide hauetan adibidez, tamaina handiko basurde batek intsektu txiki baten balio berdina duela; edo uretako ekosistema batean, mikroskopikoa den alga batek eta arrain handi batek.

Maila trofiko bakoitzean metatzen den energia kantitatea adierazten du. Hauek beti izaten dira oinarrian zabalagoak, maila trofikoetan zenbat eta gorago egin, orduan eta energia kantitate txikiagoa izaten baita. Eredu grafiko hauen bidez, Eguzkiko energia ekosistema batean nola transferitzen den azter daiteke. Batez beste, maila trofiko batetik ondorengora pasatzen den energia % 10 besterik ez da izaten, arnasketa zelularreko prozesuetan eta hondakin biologikoetan energia asko galtzen baita. Piramide hauek ulertzeko, Fisika-Kimikan ikasitako energiaren ezaugarriak (transferentzia, transformazioa, degradazioa…) kontutan hartu behar dira.

Piramide mota hau, ekosistema baten egoera zein den ebaluatzeko tresna baliagarria da, eta bertako espezien etorkizuna aurreikusteko aukera ematen du. Arrantza edo ehizaren kasuan adibidez, espezieen kontrolerako oso tresna aproposa da.

Maila trofiko bakoitzean azaltzen den materia kantitatea adierazten da. Gehienetan, piramide horiek forma normala izaten dute, piramidearena, alegia. Ekoizleen kopuruaren eta tamainaren arabera, zabalagoa edo estuagoa izango da. Beste batzuetan, ordea, alderantzizko piramidea ere izan daiteke. Horrelakoak uretako ekosistemetan topa ditzakegu. Fitoplanktonaren kasuan adibidez, biomasa gutxi dutenez eta beraien ugalketa tasa handia denez, bera janez elikatzen den zooplanktonaren masa handiagoa izan daiteke, oinarria baino zabalagoa den maila sortuz. Eta, beste zenbaiteten, urtaro edo sasoiaren arabera izan daitezke oinarri txikikoak. Uretako zenbait ekosistematan, esaterako, kontsumitzaile primarioen biomasa ekoizleena baino handiago izan daiteke, adibidez, ugaltze-garaian.

Energia piramideak bezala, ekosistema baten egoera zein den ebaluatzeko tresna baliagarriak dira, eta bertako espezien etorkizuna aurreikusteko aukera ematen dute. Horrez gain, bioakumulazioa nola gertatzen den azaltzeko ere balio dute, eta osasunarekin erlazionatutako erabakiak hartzen lagundu dezakete, kontsumorako arrainen arrantzan adibidez.

Eboluzio-prozesuari loturiko desagertzea (DBH 4.1. unitatean ikasitakoa) albo batera utzita, giza jarduerek ere hainbat espezie desagertzea eragin dute eta eragiten ari dira gure planetan.

Espezieen iraungitze hori ekintza eta faktore hauek eragiten dute:

• Baliabideak gehiegi ustiatzea, esate baterako, neurririk gabeko arrantza eta ehiza, baso-soiltzea, abeltzaintza intentsiboa…
• Ekosistemak suntsitzea eta aldatzea, zenbait faktoreren eraginez, hala nola kutsadura eta klima aldaketa, basoko suteak, azpiegiturak (garraioa, herri-lanak…).
• Bertako espezieak ordezkatzen dituzten kanpoko espezieak sartzea.
• Espezieen salerosketa.

Diotenez, espezieak desagertzea guztiz arrunta da lurreko bizitzaren bilakaeran; baina, zoritxarrez, gizakiok suntsitzeko dugun gaitasunaren ondorioz, desagerpen-prozesu hori lastertu da. Esaterako, Historiaurreko gizakiak garai hartako Ipar Amerikako mamifero espezie handienen desagertzea eragin omen zuen. Beraz, animalia eta landareen desagerpena betidanik gertatu dela esan dezakegu; nolanahi ere, gaur egun, arazo larri bilakatu da. Gizakiak erredun gara, zuzenean nahiz zeharka. Ingurunea epe laburrean guztiz eraldatzeko gaitasuna dugu eta horrek biodibertsitatea suntsitzen du.

Beraz, giza jarduerek etengabe sortzen dituzte kalteak biosferan, eta bizidun ugariren suntsitzea eta dsagerpena eragiten dute. Gaur egun, 16.300 espezie baino gehiago galzorian daude. Bestalde, International Union for Conservation of Nature (IUCN) erakundearen arabera, lau ugaztunetatik bat, zortzi hegaztietatik bat, anfibioen heren bat eta katalogatutako landare espezieen % 70 desagertzeko arriskuan daude. 785 espezie desagertu dira jada ezagutzen ditugunen artean, eta beste 65 espezie ere beren habitatetatik desagertu dira eta zoo edota laborantza guneetan baino ezin dira aurkitu. Munduan ia ez dago gizakiaren eraginik jasan ez duen tokirik; gauzak horrela, bai animalia basatiek, bai landare orok, gizakiak eragindako txikizioaren aurka borrokan dihardute; goriletatik hasi eta Australiako kanguru edota itsas zabaleko baleetaraino, lurreko edozein tokitan animalia eta landareen biziraupena kolokan dago. Bestalde, klima aldaketak ere ez du batere lagunduko buruhauste honetan; are gehiago, arazoa larriagotu dezake.

Espezie inbaditzaileak dira biodibertsitatearen aurkako mehatxu larrienetakoak; horren eraginez, habitatak eta espezieak pixkanaka galtzen dira, populazio autoktonoen gaitasun ezagatik eta desplazamenduarengatik.

Honako grafiko honetan ikus daiteke espezie exotiko inbaditzailearen zerrenda.

Hori gutxi balitz, bizkor zabaldu den beste eragileetako bat espezieen salerosketa da: armen eta drogen salerosketaren ondoren, hirugarren postuan dago. Faunari dagokionez, 10.000 milioi dolar mugitzen ditu negozio horrek urtero, eta florak, aldiz, 7.000 milioi baino gehiago. Zifra horiei salerosketa klandestinoetatik lortzen diren etekinak erantsi beharko dizkiegu. Adibidez, urtero 600 eta 900 tona marfil kontsumitzen da eta, horretarako, 150.000 elefante letagin behar dira. Atera kontuak!

IUCNren zerrenda gorrian, katalogatuta dauden espezieak baino ez dira azaltzen; eta, zientzialarien arabera, ezagutzen ditugun espezieen kopurua urria da oraindik. Gainera, zerrenda horrek beste datu bat uzten du agerian: gaur arte egin diren ahalegin nagusiak ez direla guztiz eraginkorrak izan.

Ur-ipurtatsa (Mustela lutreola)

Nafarroan kaltebera moduan eta, EAEn galtzeko arriskuan katalogatuta dago espezie hau.

Beraz, arazoa tragedia bihur ez dadin, eta zerrenda gorriaren laguntzaz, arriskuan dauden espezieentzat neurri zehatzak hartu behar dira, bakoitzaren ezaugarriak kontuan hartuz. Galtzeko arriskuan dagoen animalia eta landare klase bakoitza babestu beharko genuke, betiere, ahal den neurrian, beren habitatean mantenduz, eta, horrela, tokian tokiko biodibertsitatearen bizirautea ahalbidetuz. Gure esku dago animalia eta landareen biziraupena; baita gurea ere.