Kategoria: Izaki bizidunak

Hautespen naturala

Bere kasa eta inguruaren eraginez naturak baimendu eta babestu egiten ditu zenbait moldaera berri. Naturak egiten duen berezko hautaketa horri hautespen naturala deitzen zaio.

Jo dezagun, esate baterako, ingurune jakin batean aldaketa klimatikoak gertatzen direla. Bizidunek, oro har, ez dituzte batere ongi jasaten horrelako aldaketak, ez baitira ondo moldatzen horietara. Baina aldaketek luzaroan irauten badute, gutxien moldatuak daudenak desagertzen joango dira eta, aldiz, baldintza klimatiko berrietara hobekien moldatzen direnak gehiago ugalduko dira. Populazio bateko aldaera berezi bati bidea errazten dionean, natura hautespen naturala bultzatzen ari dela esaten dugu.

Inguruneak espezieari zenbat eta presio handiagoa egin, orduan eta bizkorrago nabaritzen da hautespen naturala. Bestalde, denbora luzean aldaketarik izan ez duen ingurune batean baldintzak aldatzen badira, hautespen naturalaren eragina askoz bizkorragoa izaten da, beste inon baino.

Hautespen artifiziala

Hautespen naturaletik at badira beste hautespen mota batzuk ere. Gizakiak, esaterako, espezie batzuen barruan era askotako aldaerak edo barietateak lortu ditu, hautespen artifiziala erabiliz.

Hautespen artifizialaren adibide adierazgarria da txakurrarena. Gizakiak bere ekintzetarako (ehiza, zaintza, laguntza, konpainia, garraioa…) egokia izan zitekeen txakur mota hautatzeko ahaleginak egin ditu milaka urtean zehar, eta horrela lortu ditu, hautespen artifizialez, hainbat txakur-arraza, bakoitza ekintza jakin batzuetarako bereziki egokitua edo moldatua.

Txakurrak (Canis familiaris) ahaide hurbilak ditu, bai otso europarra (Canis lupus), bai Indiako otsoa (Canis pollipes) edo Afrikako txakala (Canis aureus, Canis mesomelas…), eta baita Ameriketako koiotea ere (Canis latrans), eta nekez esan liteke horietako zeinen antz handiagoa duen. Kontuak kontu, txakurraren hainbat aldaeratatik abiatuta, eta espezie horretako banakoen moldaeraz, elkarren oso bestelakoak diren txakur-arraza asko sortu dira. Honako irudi honetan ikus ditzakezu arraza horietako batzuk eta elkarren artean dituzten ahaidetasunak.

Hautespen artifizialaren bidez, ekintza bakoitzerako txakur mota egokiena hautatuz joan izan da gizakia, urteetan zehar. Artzain-txakurrak, esaterako, lan horretarako baldintza edo gaitasun egokiak dituzten txakurren artean hautatu ditu gizakiak. Gainera, artzaintzan jardun izan duten zenbait lurraldetan hainbat motatako edo arrazatako artzain-txakurrak sortu dira: alsaziar artzain-txakurra, alemana, euskalduna…

Euskal artzain-txakurra ia galtzeko zorian egon bada ere, gaur egun arraza horretako bi aldaera berreskuratzeko bidean daude: Aizkorriko artzain-txakur iletsua, eta Gorbeiakoa.

Laguntzako txakur batzuen artean, eritasun genetikoak izan dira hautaketarako eta arraza berria sortzeko oinarria: Basset arrazako txakurrei, adibidez, hanketako hazkuntza-kartilagoa oso gazte direla desagertzen zaie, eta berezitasun genetiko horren ondorioz, hanka-motzak dira denak.

Baina gizakiaren hautespena ez da txakur-arrazak lortzeko soilik erabili. Gauza bera gertatu da gainerako etxeko abereekin edo laguntzako animaliekin: esne asko ematen duten behiak, arrautza ugari jartzen dituzten oiloak, artile sendo eta ugaria ematen duten ardiak, lagunarteko katu otzanak… Gizakiak sortu ditu arraza horiek guztiak, ehunka edo milaka urteren buruan, bete behar zituzten funtzioetara ahalik eta hobekien egokitzen ziren animaliak hautatuz eta jatorrizko arraza basatietatik bereiziz.

Animaliei buruz esandako gauza bera esan genezake hainbat landare-espezieri buruz ere. Gainera, landareen ezaugarriak hautatzea lan errazagoa izaten da animalienak hautatzea baino, berezitasun adierazgarriak hautatzeko garaian, sexurik gabeko ugalketa ere erabiltzea posible izaten baita landareetan.

Hautespen artifizial hori gogoan hartzeko kontua bada ere, ez dugu ahaztu behar gizakiak egiten duen hautaketa horrez gain, badagoela naturak berez egiten duen hautespen natural bat, hau da, ingurune jakin batean bizitzeko moldatzen diren aldaera jakin batzuk bultzatzen dituen berezko hautaketa.

Bi hautespenen arteko aldea nabarmena da: gizakiak hautespen artifiziala bultzatzen duenean, berariaz egiten du, nahita, eta nahi duen bidetik. Hautespen naturalak, aldiz, inguruneko baldintzen arabera dihardu.

Kontuak kontu, ez da ahaztu behar, azken urteetan, gizakiak gero eta eragin handiagoa izan duela ingurune naturaletan. Intsektiziden erabilera iraunkorrak, esate baterako, inguruneetako biozenosiaren (bizidunen artean) baldintzak goitik behera alda ditzake, intsektuentzat, adibidez. Hala, intsektu ugari hilko dira, eta ekosistemetan aldaketa gogorrak gertatuko dira; baina sarraskiaren ondoren bizirik irauten duten intsektuak intsektizida horri aurre egiteko moldatuagoak egongo dira, zailduagoak, eta hurrengo belaunaldiak hala jarraituko du, intsektizida gero eta errazago jasanez.

Gauza bera esan daiteke arratoiak akabatzeko erabiltzen diren pozoiez edo bakterioen aurka erabiltzen ditugun antibiotikoez: bizirik irauten duten arratoiak edo bakterioak gogorragoak izango dira eta gero eta botika gogorragoak erabili beharko ditugu horiek akabatzeko.

Moldaera intraespezifikoa: mutazioak

Bizidunen zelula guztietan DNA dago, eta, molekula horren bidez, herentzia genetikoa gurasoengandik ondorengoengana transmititzen da, proteinen sintesirako daraman informazioari esker. Transmisio horretarako, zelula erdibitu egiten da, eta, zelulen zatiketaren unean, DNA bere buruaren kopiak eratzeko eta zelula berriak osatzeko gai da.

Bizidunen DNAn aldakuntzak gerta daitezke, aldakuntza genetikoak. Oro har, bizidunaren organismoa bera arduratzen da aldaketa genetikoa jasan duten zelula horiek baztertzeaz, baina aldaketak bere horretan irauten badu, mutazioak agertzen dira.

Mutazioak, oro har, ez dira egokiak, eta bizidunengan anormaltasunak eragiten dituzte, bizirik irauteko zailtasunak besterik ekartzen ez dituzten aldaketak. Baina noiz edo behin gerta daiteke mutazio horietakoren bat baliozkoa izatea, inguruneari aurre egiteko egokia izatea; halakoetan, bizidunak, bizirik irauteaz gain, abantailak izango ditu ingurunera moldatzeko. Gainera, mutazio horiek ondorengoei transmitituko dizkie.

Garbi ikus daiteke, beraz, ez direla gauza bera inguruneak eragindako moldaerak eta mutazioak sortutakoak, haiek ez bezala, mutazioak heredatu egiten baitira. Mutazioa norabide egokian egin duen banako hori populazioko gainerako bizidunak baino hobeto moldatuta egongo da ingurunera eta, beraz, helduarora iristeko aukera gehiago eta ugaltzeko probabilitate handiagoa izango ditu. Horrela, hurrengo belaunaldian mutazio abantailatsu hori dutenen proportzioa handiagoa izango da populazioan, eta aurreko belaunaldian baino oraindik aukera handiagoa izango dute bizi, hazi eta ugaltzeko; gauza bera gertatuko da ondo bideratutako mutazioa izandako bizidunekin, ondorengo belaunaldietan.

Beraz, bizidunengan, noizbehinka, eta mutazioen bidez, moldaera bereziren bat sortzen da, eta moldaera hori duten bizidunek ugaltzeko aukera gehiago izaten dute.

Bere kasa eta inguruaren eraginez naturak baimendu eta babestu egiten ditu zenbait moldaera berri. Naturak egiten duen berezko hautaketa horri hautespen naturala deitzen zaio.

Jo dezagun, esate baterako, ingurune jakin batean aldaketa klimatikoak gertatzen direla. Bizidunek, oro har, ez dituzte batere ongi jasaten horrelako aldaketak, ez baitira ondo moldatzen horietara. Baina aldaketek luzaroan irauten badute, gutxien moldatuak daudenak desagertzen joango dira eta, aldiz, baldintza klimatiko berrietara hobekien moldatzen direnak gehiago ugalduko dira. Populazio bateko aldaera berezi bati bidea errazten dionean, natura hautespen naturala bultzatzen ari dela esaten dugu.

Hona hemen adibide batzuk: elurretan bizi diren animaliek ile asko dute, hautespen naturalak ile luzekoak hautatu baititu; klima beroetako animalia handien ez dute ia ilerik; klima beroetako gizakiek, melanina (larruazala babesteko substantzia bat) sortzeko erraztasun handiagoa dute leku epel edo hotzetan bizi direnek baino, eta horregatik batzuk azal beltzekoak izango dira eta besteak azal zurikoak…

Aldakortasun intraespezifikoa: inguruaren eragina eta faktore genetikoak

Askotan zaila gertatzen zaigu Lurreko bizidun guztiok jatorri berbera dugula sinestea; baina ez dugu ahaztu behar milioika urtean zehar bizidunen egiturak aldatuz joan direla ingurune jakin bakoitzean bizirik iraun ahal izateko. Era horretan, ingurunearen eraginez, bizidunok hainbat espezietan (milioika) banatu gara, eta bizitzeko era anitz sortu dira (bioaniztasuna edo biodibertsitatea).

Inguruneko faktoreek, bai abiotikoek, bai biotikoek, eragin zuzena dute bizidunengan. Eragin horrek era askotako ondorioak izan ditzake:

  1. Inguruneko faktoreek eragindako aldaketa adaptatiboa edo moldaera.
  2. Inguruneko faktoreek jaiotza-tasan, heriotza-tasan eta migrazio-tasan eragiten dituzten aldaketak.
  3. Inguruneko faktoreek espezieen banaketa geografikoan duten eragina.

Ingurune-eragile horien ondorioz, moldaerak, hau da, aldaketa morfologiko eta fisiologiko egokiak, ager daitezke bizidunengan. Baina bizidunek ingurunera egokitzeko egiten dituzten moldaera indibidualak ez zaizkie ondorengoei transmititzen (ezaugarri genetikoak bakarrik transmititzen dira).

Gainera, ezaugarri genetikoak aldatzeko era bakarra populazioaren barruan sortutako ezaugarrien aldakortasuna da, eta ez inguruneak banakako batean sortutako unean uneko aldaketak.

Ikus dezagun loreontziaren infografia:

Loreontzi batean geranio bat (A) duzu eta bi adaxka (A1 eta A2) hartzen dituzu beste bi loreontzitan jartzeko.

Adaxkak zertxobait indartzen direnean, bakoitza ingurune berezi batean jarriko duzu.

A1 adaxka leku eguzkitsuan, argi asko eta tenperatura beroa dagoen leku batean; eta A2 adaxka argi urriagoa eta tenperatura hotzagoa dagoen beste batean.

Landare horietako bakoitzak bere portaera izango du. A1 sendo eta berde haziko da; eta A2, berriz, askoz luzeagoa, argalagoa eta horixka izango da, eta kolore gutxiago izango du. Landare bakoitza inguruneko baldintzetara moldatuko da.

Orain, landare bakoitzaren haziak jaso eta haziak baldintza berdinetan landatzen badituzu, antzeko landareak aterako zaizkizu.

Laburbilduz, inguruneak bultzaturiko moldaketak ez zaizkie, besterik gabe, ondorengoei transmititzen edo, beste era batetara esanda, inguruneak sortutako azaleko moldaera horiek  ez dira aldaketa garrantzizkoak bizidunen espezie berriak sortzeko garaian. Horretarako, belaunaldiz belaunaldi banako batzuetatik besteetara heredatzen diren aldaketak dira garrantzitsuak. Eboluzioaren subjektuak populazioak dira, eta ez banakako organismoak.

Biziaren sorrera: sinesmenak eta teoriak

Biziaren sorrerari buruz sinesmen eta teoria ugari izan dira, historian zehar. Horietako batzuk beheko taulan azaltzen dira.

GARAIA / ITURRIA SINESMENA EDO TEORIA
3.000 urte K.a. – Antzinako Egipto Ra Jainkoak (eguzkiak) kaos ilun eta urtsu batetik sortu zuen mundua.
600 urte K.a. – jainismoa, budismoa Munduak ez du ez hasierarik ez amaierarik. Bizi-energiak edo -indarrak dira biziaren iturria.
500 urte K.a. – Biblia Jainkoak sei egunetan eratu zuen mundua: 1) argia (eguna eta gaua),
2) zerua eta urak, 3) Lurra eta bertako landare eta zuhaitzak, 4) Eguzkia, ilargia eta izarrak, 5) hegaztiak eta arrainak, 6) Lurreko bizidunak, eta horien artean, lehenengo bi gizakiak: Adam eta Eva. Gero, Noeren garaian, Lurreko bizidun guztiak desagertu egin ziren uholde handi baten (Uholde Unibertsala) ondorioz, Noeren ontzian zeudenak izan ezik.
350 urte K.a. – Lehen filosofo grekoak Prozesu naturalek, eta ez jainkoek, eratzen eta kontrolatzen dute mundua.
600 urte K.o. – islamismoa Alak, Jainko bakarrak, sortu zituen zerua, Lurra eta izaki bizidun guztiak.
Erdi Aroa – Europa Jainkoak eratu zuen mundua, eta bertako landare eta animaliak gizakiaren zerbitzura jarri zituen.
Erdi aroa – filosofia islamiarra Averroesen filosofia: munduaren eraketa etengabe ari da gertatzen.
XVI. mendea Sinesmen erlijiosoak zalantzan jartzen hasten dira. Landare eta animalia ezezagunenak aurkitu eta lehenengo ikerketa zientifikoak egiten dira.
XVIII. mendea Lurraren adina Bibliak diona baino zaharragoa izan behar duen susmoa hartzen dute. Aurkitzen diren fosilen artean, desagertutako espezie batzuk daudela ikus daiteke. Lurra prozesu naturalen bidez aldatzen bada ere, dena jainkoak gidatuta izan daitekeela uste dute (Buffon, Linneo…).
XIX. mendea Mundua Jainkoak eratu duela eta Berak kontrolatzen duela da ideia zabalduena. Eboluzioari buruz lehen ideiak azaltzen dira (Lamarck). Darwinek bere teoria formulatzen du: bizidunek forma bakunetatik konplexuetara eboluzionatzen dute, ez Jainkoaren eraginez, hautespen naturalaren eraginez baizik, eta hobekien moldatuta daudenek irauten dute bizirik, eta euren ezaugarriak ondorengoei transmititzen dizkiete.
XX. mendea Genetikaren zientzia agertzen da. Geneak eta DNA ikertzen dira. Eboluzioaren teoria onartzen da, oro har. Badaude Biblian azaltzen dena sinesten dutenak ere (kreazionistak).

 

Biziaren sorrera eta garapena

Zientzialariek azkenaldian egindako kalkuluen arabera, orain dela 4.600 milioi urte inguru sortu bide zen Lurra, eta duela 3.800-3.400 miloi urte, garai hartako fosil mikroskopikoen datazioak erakusten duenez, agertu bide ziren Lurrean (itsasoan) lehenengo zelulak biziak, garai hartan gure planetak zituen egoera fisikoei eta kimikoei moldatuta.

Baina sortu zen bizia Lurreko itsaso haietan?

Gaur egun egiaztatuta dago izaki bizidun guztien jatorria beste izaki bizidun batzuengan dagoela.

Baina berezko sorreraren ideiak luzaroan egon ziren indarrean. Ideia horien arabera, igelak, sugeak eta krokodiloak lokatzetatik sortzen ziren eta izaki bizidunak sortzeko errezetak ere eman zituzten.

Francesco Redi

XVII. mendean berezko sorreraren ideiak baztertzearren, Francesco Redi italiar zientzialariak esperimentu baten bidez frogatu zuen haragi usteletik ateratzen diren har zurien jatorria ez zela haragia, euliek haragian jartzen zituzten arrautzak baizik. Saiakuntzaren ondorioz, estali gabeko ontzian euliek jarritako arrautzetatik harrak sortzen ziren; estalitako ontzian ez zen harrik sortzen (mikroorganismoen eraginez haragia usteldu egiten zen, ordea).

Francesco Redik berezko sorrera ezeztatzeko egindako esperimentua.

Aurrerago, XIX. mendean, Louis Pasteur (1822-1895) frantsesak egiaztatu zuen mikroorganismo txiki-txiki horiek ere ez zirela berez sortuak. Pasteurrek mikroorganismo horiek airean zeudela eta elikagaien gainean garatzen zirela frogatu zuen. Mikrobiologian aitzindaria izan zen. Hasieran argiaren polarizazioaren inguruko ikerketak egiten hasi zen. Gero germenekin egin zuen lan, eta mikroorganismoek hartzidura laktiko eta alkoholikoan daukaten funtzioa frogatu zuen. Hortik abiatuta pasteurizazio eta esterilizazio teknikak garatu zituen. 1885. urtean amorruaren aurkako txertoa lortu zuen. Bi urte beranduago bere izena daraman institutua fundatu zuen.

Hauxe da Pasteurrek mikroorganismoak airean zeudela eta elikagaien gainean garatzen zirela frogatzeko egindako esperimentua.

Aleksandr Oparin biokimikari sobietarraren ustez (1924), egitura kimikoen eboluzioaren eta birmoldaketen bidez sortu ziren lehen bizidun zelulabakarrak; hau da, bizirik gabeko kimikatik sortu zen bizia.

Hala ere, hipotesi hori ez zen 1953. urtera arte frogatu; urte hartan, Chicagoko Unibertsitateko Stanley Miller eta Harold Urey zientzialari estatubatuarrek biziaren historiarentzat berebiziko garrantzia izan zuen saiakuntza famatu bat egin zuten, frogatzen zuena molekula organikoen sintesia posible zela molekula inorganikoetatik abiatuta. Saiakuntza horretan, Lurrak gaztea zenean izan zezakeen atmosfera (orduko gas-nahastea) eta baldintza fisiko-kimikoak (Eguzkitiko irrada ultramoreak, ekaitzek sortutako tximistak…) laborategian sortzen saiatu ziren, metano, amoniako, ur eta hidrogenozko nahaste bat luzaroan deskarga elektrikoen eraginpean jarrita.

Oparinek hori baino lehenago aurreikusi eta iragarri zuenez, erreakzio horren hondakinetan konposatu organiko ugari aurkitu zituzten, aminoazidoak, horien artean. Aminoazidoak dira biziaren oinarrizko osagaiak, adreiluak.

Horrelako saiakuntzetatik abiatuta, zientzialariek biziaren sorrerari buruzko hainbat teoria osatu dituzte eta, gaur egun hedatuen dagoenaren arabera, atmosfera hartan osatutako aminoazido-molekulak itsaso epeletako putzuetan pilatzen hasi ziren. Aminoazidoetatik proteinak eta azido nukleikoak osatu ziren gero, eta horietatik, gai horiek erregulatzeko eta bikoizteko gai bihurtu ziren izakiak. Hortik aurrera, noizbait piztu zen bizia, eta horren eboluzioa izango genuke geroztiko bilakaera.

Bide hori erakusten duten aztarnak fosiletan aurkitu daitezke, neurri batean, eta badira fosil horien artean bereziak diren batzuk, estromatolito izenekoak.

Denbora askoan arrokak zirela uste izan zuten adituek, baina, mikroskopioz aztertuta, nukleorik gabeko milioika eta milioika izakiren hondakinek osatuta daudela frogatu dute ikertzaileek. Ezagutzen diren hondakin fosil zaharrenak dira (3.500 miloi urte) eta biziarentzat oinarrizkoak izan daitezkeen izakiek (zianobakterioek, alga berde-urdinek) osatuak dira.

Gaur egun ere, zenbait leku berezitan (Australiako zenbait lekutan, adibidez) aurki daitezke estromatolitoen osagai diren bizidunen antzeko izakiak. Bizidun horiek fotosintesi anaerobikoa (oxigenorik gabekoa) egiten dute, eta, prozesuko hondakin modura, oxigeno gasa isurtzen da atmosferara. Ustez, Lurraren atmosferaren osaera alga zianofizeoen eraginez aldatu zen; gure atmosferako oxigenoa bizidun horiek eratua da.

Estromatolitoetatik abiatuta, hainbat bizi-forma joan ziren sortzen, betiere une bakoitzean Lurreko baldintzek hautespen naturala bideratuta. Halako batean, duela 1.700tik 1.000 miloi urtera bitarteko epean, lehenengo zelula eukariotak agertu ziren: nukleodunak eta bikoizteko ahalmenaz hornituak. Zelula eukariotak zituzten bizidunak aerobikoak ziren; hau da, oxigenoa zegoen lekuetan bizitzeko gaitasuna zuten.

Dena dela, ez da ahaztu behar fotosintesia egiteko gai ziren bizidun anaerobikorik gabe ezinezkoa zela atmosferan oxigenoa eta bizidun aerobikoak sortzea.

Hurrengo 400 milioi urteetan, zelula eukariotak zituzten bizidunak azkar dibertsifikatu eta bizidun zelulaniztunak agertu ziren.

Habitaten egoera

Hau da gure bioaniztasunari eusten dioten habitat eta ekosistema taldeen gaur egungo egoera:

Basoak: ingurumen eta gizarte-zerbitzuek oso aintzat hartzen dituzte, eta azken hamarkadetan haien azalera handitu egin da, basoetako plantazioak eta nekazaritzako eta abeltzaintzako hainbat jarduera alde batera utzi direlako. Gaur egun, lurralde osoaren % 24 dira. Gehienetan, azalera txikiko baso gazteak dira.

Belardi eta laborantza-lur atlantikoak: eskualde atlantikoari aniztasun ekologiko handia ematen dioten habitat dinamikoak dira. Kezkatzeko moduan gutxitu dira, abeltzaintzako jarduera tradizionalak utzi direlako eta ibai handietako ibarrak artifizializatu direlako. Horiek zaintzea ezinbestekoa da bioaniztasuna babesteko.

Belardi erdinaturalak: Euskal Herriko paisaia kulturalaren alderdi garrantzitsua dira. Horiek ere, bioaniztasun aberatsa duten eta azalerari eusten dioten arren, egoera zailean daude, nekazaritzan eta abeltzaintzan izandako aldaketa soziokulturalak direla eta.

Mendiak: bioaniztasunerako askotariko funtzioa duten espazioak dira. Gizarteak ondoen balioetsitako paisaiak dira, eta uraren erabilerako iturri handiena. Iragan hurbilean gutxien aldatu diren espazioak dira, eta horietako asko legez babestuta daude.

Ibaiak eta hezeguneak: herrialdeko paisaia guztietan aurki daitezke. Gizakien ongizaterako zerbitzu garrantzitsuenak ematen dituzten arren, ez zaie duten balioa aitortu eta, ondorioz, asko narriatu edo galdu egin dira. Azken urteetan, nahiz eta ibaietako uraren kalitate kimikoa hobetzeko aurrerapen nabariak egin diren, ekosistema moduan, oso hondatuta daude oraindik.

Kostaldeko habitatak: lurreko eta itsasoko ekosistemen artean daude. Habitat garrantzitsuak dira bi sistema horietako espezie ugarirentzat, eta biztanleriaren zati handi bati aisialdi- eta turismo-zerbitzuak ematen dizkiote. XX. mendean, haien azalera eta kalitatea asko murriztu ziren, gizakien okupazioa dela-eta, eta, orain, gelditu dena zaintzen saiatzeak lehentasuna du.

Itsasoko ekosistemak: Euskadiko kostaldeko uretan espezie aniztasun handia egon da, eta horrek ugaztun handienak ere erakarri ditu, baina hainbat mendez baliabideak berritzeko duten ahalmen-mailatik gora ustiatzearen ondorioz, ekosistema horiek gaur egungo pobrezia egoerara eraman ditugu. Itsasoko Garrantzi Komunitarioko Leku izendatzeak asko lagun dezake ekosistema horiek leheneratzen.

Inguru artifiziala: lurraldearen artifizializazioa bizkortu egin da azken urteetan, eta EAEko lurzoruaren % 6 izatera iritsi da. Azpiegitura linealek ekosistemak zatitzen dituzte eta ibarren okupazioak ibar emankorrak desagerrarazi ditu. Azken urteetan, udalerri askotan, herri edo hiri inguruneak ingurumenaren aldetik hobetzeko aurrerapenak egin dira, eta bioaniztasunean ere eragin ona izan dezake horrek.

 

Zelula mota

Orokorrean bi zelula-mota nagusi aipatzen dira: zelula eukariotoak eta zelula prokariotoak.

Prokariotoa

Zelula prokariotikoek badituzte zelula-mintza eta zitoplasma, baina ez nukleo definiturik. Material genetikoa zitoplasman dago, nukleoide izeneko zona batean bildurik. Primitiboenak bakterioak dira.

Zelula eukariotikoetan, berriz, hiru osagai nabarmentzen dira: ondo berezitako nukleoa, organulu zelularrak dituen zitoplasma eta zelula osoa bildu eta babesten duen zelula-mintza. Mota honetakoak dira, adibidez, algen, onddoen, landareen eta animalien zelulak. Zelula-mota aurreratuenak eukariotikoak dira.

Eukariotoa

Animalia-zelula eta landare-zelula

Zelula eukariotiko guztiak ez dira berdinak. Oro har, bi zelula-mota daudela esan genezake: landare-zelulak eta animalia-zelulak. Landare-zelulek eta animalia-zelulek antzeko egitura dute, baina baita bereizten dituzten ezaugarri batzuk ere:

·          Landare-zelulak zelula-mintza inguratzen duen pareta sendoa izaten du, bakuolo handiak eta kloroplastoak (fotosintesia egin ahal izateko klorofila korpuskuluak).

·          Animalia-zelulak mintz meharra eta malgua du, bakuolo txikiak, eta ez du klorofila-korpuskulurik. Landare-zelulek baino forma irregularragoak izaten dituzte animalia-zelulek.

Bizidun zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta daude, eta animalia eta landare zelulanitzak, berriz, milioika zelulaz.

Zelula eukariotiko guztiak berdinak ez diren arren, arestian esan bezala, oinarrizko egitura berdina izaten dute.

1. Zelula-mintza geruza fin bat da, lipidoz eta proteinez eratua. Mintza honek zelula kanpo-eraginetatik babesteko eginkizuna betetzen du, eta substantzien arteko trukea baldintzatzen du. Kanpoko informazioa mintz horren bidez jasotzen du zelulak.

2. Zitoplasma. Zelula-mintzaren eta nukleoaren artean dagoen espazioa da. Hialoplasma izeneko substantzia likido batez osatuta dago. Bertan gertatzen dira erreakzio kimiko gehienak; hainbat mikrotubulu eta mikrofilamentu ditu, eta horiek ematen diote forma zelulari.

Zitoplasman zelularen organuluak izeneko egitura solido batzuk daude, zelula eukariotikoetan batez ere, eta funtzio jakin batzuk betetzen dituzte zelularen barnean.

3. Nukleoa. Zelula osoaren kontrol-zentroa da. Zelula eukariotikoetan, erdialdean egoten da, gehienetan, nahiz eta landare-zeluletan alde batean egon daitekeen. Tamaina eta forma aldakorrekoak dira, baina, oro har, nukleo bakarra izaten da zelula bakoitzean.

Nukleoan honako atal hauek bereizten dira:

·         Nukleoaren mintza. Bikoitza izaten da, eta zitoplasmarekin substantziak trukatzeko poroak ditu. Material genetiko isolatzeko eginkizuna betetzen du.

·         Nukleoplasma. Nukleoaren baitan dagoen likidoa da, hialoplasmaren antzekoa. Bertan, erreakzio kimikoak gertatzen dira.

·         Kromatina. Azido desoxirribonukleikozko (ADNzko) zuntz-sareak (ezaugarria heredagarriak daramatzatenak) eta proteinak dira. Zelularen informazio genetikoa garraiatzen dute, zelularen atal guztiak sortu ahal izateko eta informazio hori bere ondorengoei pasatu ahal izateko. Zelula zatitzean, nukleoa desagertu eta kromatina kiribildu egiten da bere buruaren inguruan; horrela, kromosoma izeneko egiturak eratzen ditu (kromatina hitzak “koloreztatuta” esan nahi du, eta atal hori koloreztatzea erraza delako du izen hori).

·         Nukleoloak. Nukleoan dauden egitura esferikoak dira; bere funtzioa erribosomak eratzea da.

·         Zuku nuklearra: hialoplasmaren antzekoa.

Landareen fotosintesia eta arnasketa

Landare berdeen baitan, eta, eguzki-argiaren energia erabiliz gertatzen diren erreakzio kimikoen multzoa da fotosintesia.

Karbono dioxidoa (CO2) eta ura (H2O) dira fotosintesiko erreakzio kimikoaren oinarrizko erreaktiboak, eta, fotosintesiaren ondoren, konposatu organikoak eta oxigenoa sortzen dira. Lurra planetaren bizitzaren oinarrizko prozesua da erreakzio hori.

Landare-zelula barruko kloroplastoetan gertatzen da erreakzioa. Kloroplastoak landare-zeluletan soilik dauden organuluak dira, fotosintesiaren prozesuan zeregin oso garrantzitsua dutenak. Izan ere, landareen eta alga eukariotoen fotosintesia kloroplastoetan burutzen da, bertan baitaude prozesu horretan parte hartzen duten funtsezko molekulak, klorofila, alegia. Organulu hauek 5 eta 15 μm bitarteko diametroa dute. Organulu zelularren artean handienetarikoak dira, eta ongi ikusten dira mikroskopio optikoarekin. Organulu horien barruko klorofilak argi-energia energia kimiko bihurtzen du eta konposatu organikoak osatzen ditu, glukosa ( C6H12C6 ) batik bat.

Dena dela, ez inoiz ahaztu behar bi gauza direla landareen arnasketa eta fotosintesia, eta, beraz, ez dira inoiz nahastu behar. Landareek, gainerako bizidun guztiek bezala, arnasa hartzen dute: airetik edo uretatik oxigenoa jaso eta karbono dioxidoa bota. Arnasketaren prozesuaren zati garrantzitsua zelula-barnekoa da: mitokondriek, zelula-barruko organuluak, glukosaren konbustioaren bidez energia lortzen dute bizidunarentzat, eta karbono dioxidoa eta ura ere ekoizten dituzte.

Txanpinoi edo barrengorria

Izen zientifikoa: Agaricus bisporus (J. E. Lange) Imbach

Ezaugarri makroskopikoak:

Txapela: 5-10 cm diametrokoa, aski mamitsua, arre-arrosa, kolorez marroi-arreak diren ezkatez, estu egokitutako ezkata luzeez estalia, txapel-azala txapelaren ertza bera baino handiagoa, sarri askotan luzanga.

Himenioa / orriak: hasieran arrosa samarrak diren orriz osatua, ertz grisaxka, zahartzean marroi-grisaxka iluna bihurtzen dena.

Oina: txapelaren diametroa baina motzagoa, 4-7 x 1-2,5 cm-koa, ia zilindrikoa, zuria eta gorrixka, batez ere oinarri aldean. Eraztun estua, lodia, lepoko baten antzekoa. Zenbaitetan itxura soilagoko eraztuna izan dezake.

Mamia: zuria, gorrixka samarra, zenbaitetan arrosa-gorrixka ebakitzean, usain atsegina, fruta-antzekoa.

Ezaugarri mikroskopikoak:

Esporak: Eliptiko zabalak, 7-9 x 5-6 μm-koak, eskuarki gutula (tanta) txiki batzuekin.

Basidioak: gehienak bisporikoak (bi luzakin edo esterigma espora banarekin), gutxi batzuek 1-3 edo 4 esterigmak dituzte, 20-28  x 7-8 μm-koak.

Zistidioak: ugari dira, borra-formakoak, 20-35 x 8-12 (15) μm-koak.

Esporak: onddoek sortzen dituzten ugal zelula dira.

Basidioak: onddoen himenioko zelulak dira. Bertan esporak eratzen dira.

Zistidioak: onddoen himenioan aurkitzen diren zelula antzuak dira. Esporen hazkunderako eta banaketarako lagungarriak dira

asturnatura.com, Enrique Rubio

Beste zenbait ezaugarri:

Basoko zoko misteriotsuetan begiratu beharrik gabe lor dezakegu txanpiñoia, eta gehien kontsumitzen dugun perretxikoa da, dudarik gabe. Agaricus bisporus izenaz ezagutzen da, eta bere ekoizpena aski zabalduta dago gure artean, joan den mendetik bederen. Frantziako sukaldaritzan aurkitu zen hari buruzko lehenengo aipamena, eta horregatik deitu ohi zaio Parisko perretxikoa. Dirudienez ez da zaila ekoizten, iluntasuna eta lur organikoa ezinbestekoak baditu ere. Zuria da, hain zuzen argitasunik behar ez duelako eta klorofilarik ekoizten ez duelako.

Berdetasunik ez duen arren, bere osagai nutritiboak aztertuta erraz antzeman dezakegu barazkien familiako kideen antza duela. Ura da bere osagairik nagusiena, % 80-92 bitartean, jarraian karbohidratoak, % 3-5 bitartean, eta horietatik % 2-3 zuntz, zelulosa motakoa. Proteina gutxi dituen arren, % 2-3, kalitate biologiko oso onekoak dira. Alde batetik, kitina eta azido nukleikotan aberatsa delako, ez da gomendagarria hezueria dutenentzat eta, beste alde batetik, txanpiñoiak dituen proteinak ahoan oso ondo murtxikatzea komeni da, digestioa astuna izan ez dadin.

Barazkien antzera ia koiperik ez du, eta oso garrantzitsua da dituen substantzia erregulatzaileengatik. Bitaminei dagokienez, tiamina, riboflabina, niazina eta folatoak ditu, eta, gatz mineralak, berriz, fosforoa, potasioa eta burdina. Beste elementuen artean, gainera, kobrea eta zinka ditu. Argi dago janari erregulatzailea dela eta kilokaloria-kopurua oso baxua duela, 100 g bakoitzeko 25 kilokaloria. Ezaugarri horiei guztiei esker, primerako jakia da diabetikoentzat, zuntzari esker, eta argaldu nahi duten pertsonentzat.

Nahiz eta ez duen onddoen bezalako zaporerik, asko erabiltzen da gure sukaldaritzan, haragiari laguntzeko, tortillak alaitzeko edo plater bereziagoak prestatzeko, dilistak txanpiñoiekin, esate baterako. Prestatzeko moduak garrantzi handia du: frijituta olio asko xurgatzen dute eta, ondorioz, energia-kopurua nabarmen igotzen da. Aurrez prestatutako txanpiñoiak ere eros ditzakegu, horiekin egindako zopa, hain zuzen ere.

Mota honetako zopa guztiekin gertatzen den bezala, nutritiboki oso txiroa da, eta txanpiñoi freskoek dituzten abantaila ugari galtzen ditu; gainera, oso egokiak ez diren beste ezaugarri batzuk ere baditu, gatz-kantitate handia esaterako. Ondorioz txanpiñoia berez tentsio altua dutenentzat ona den arren, horrelako zoparik ez zaie komeni. Txanpiñoiak kontsumitu behar baditugu, ahal dela freskoak izan daitezela, bereak diren bitamina eta gatz mineral guztiekin eta inongo gehigarririk gabe.

Iturriak:

Lorenzo, Arantza; Arantza, Ane Miren, Txanpinoi edo barrengorria Elhuyar aldizkaria

Arrillaga Anabitarte, Pedro: Agaricus L.: Fr. generoa Euskal Herrian eta inguruetan, Aranzadi Zientzi Elkartea, Mikologia Saila

Argazkia: Enrique Rubio, asturnatura.com

Perretxikoen pozoidurak

Noizbehinka perretxikoek eragindako pozoidura desberdinak gertatzen dira. Dena den, Euskal Herrian egun dagoen mikologi kultur maila  nahiko altua dela esan dezakegu, eta nahiz azken urte hauetan perretxikozaleen kopurua nabarmen handitu, pozoidurak ez direla ugaritu aipatu behar da.

Gai honen inguruan, aurreko mendean gertatutako egoerak gogora ekarri nahiko genituzke: 1936-39ko Gerra-Zibilaren ondoko “gose garaian” pozoidura asko gertatu ziren Euskal Herrian.

Bizkaian 1948. urtean heriotza ekarri zuten 16 pozoidura izan ziren. Katalunian esate baterako, 1972-1982 tartean izandako 51 kasutatik 5 hil egin ziren, hauetako 19 kasu Hiltzaile berdeak  (Amanita phalloides) espezieak eragin zituen, 4 heriotza sortuz. 1982-1986 tartean 190 pozoidura izan ziren, hauetariko  %38,5-a hiltzaile berdeak eragindakoak izan ziren, beste %5,8 inguruan lepiota txikiek eraginda Ondorio modura, lehenago aipaturiko 190 pozoidura horietatik 5 hil egin zirela aipatu behar da.

Rogen Hein frantsez adituaren datuen arabera, aurreko mendearen hasieran mundu zibilizatuan gertatzen ziren urteroko 1500 heriotzen erruduna A. phalloides izan zen. Giacomi doktoreak egindako ikerketa desberdinen datu batzuk azalduko ditugu: Frantziako hego-mendebaldean 1885. urtean 100 hildako urtero; oro har Frantzia osoan 1912ko abuztu eta irailean 100 hildako, 1924. urteko udazkenean 40 hildako, 1930. urtean 15 egunetan 153 hildako, 1942. urtean aste batean 42 hildako … Bornet-ek ere Suitzako datu batzuk plazaratu zituen:  1967-1976 tartean 1200 pozoidura izan ziren.

Benetan, garai hartako datuak izugarriak ziren eta gaur egun zorionez ez dela berdin gertatzen esan behar dugu.

Gaur egun, Euskal Herrian hiltzaile berdeak pozoitutako kasurik aurkitzea gutxietan gertatzen da, eta are eta arraroagoa hildakoren baten berririk izatea. Garai batean, perretxiko hilgarriak jaten zituztenetatik %80a hiltzen zen. Gaur egun, zientziaren aurrerapen, medikuen espezializazio eta gure ospìtaleen ekipamendu hobeei esker eria lehen sintomak agertzearekin batera ospitaleratzen bada, hiltzeko arriskua %5 eta %10 besterik ez litzateke.

Bi perretxiko hauek ez nahasteko inoiz ez errotik erauzi, beti azpitik labana sartuz moztu, perretxikoa oso-osorik ateraz, hiltzaile berdeak bolba eta eraztuna baititu eta gibelurdinak ez!

Perretxikoak biltzeko kontutan hartu behar diren neurriak:

  1. Perretxikoen ezaugarri nagusiak kontutan hartu behar dira (txapela, orriak, eraztuna eta bolba)
  2. Perretxikoak ez jaso inoiz zatika. Perretxiko osorik atera behar da.
  3. Perretxikoak ez bildu plastikozko poltsetan (puskatu eta nahasten dira…). Saski edo otarretan bildu.
  4. Zalantzaren aurrean inoiz ez jan perretxikorik. Zure herrian adituren batekin kontsultatu.
  5. Perretxikoak jan ondoren sintomarik edo nabaritzen baduzu (tripako mina…) sendagilerengana joan.