Txanpinoi edo barrengorria

Izen zientifikoa: Agaricus bisporus (J. E. Lange) Imbach

Ezaugarri makroskopikoak:

Txapela: 5-10 cm diametrokoa, aski mamitsua, arre-arrosa, kolorez marroi-arreak diren ezkatez, estu egokitutako ezkata luzeez estalia, txapel-azala txapelaren ertza bera baino handiagoa, sarri askotan luzanga.

Himenioa / orriak: hasieran arrosa samarrak diren orriz osatua, ertz grisaxka, zahartzean marroi-grisaxka iluna bihurtzen dena.

Oina: txapelaren diametroa baina motzagoa, 4-7 x 1-2,5 cm-koa, ia zilindrikoa, zuria eta gorrixka, batez ere oinarri aldean. Eraztun estua, lodia, lepoko baten antzekoa. Zenbaitetan itxura soilagoko eraztuna izan dezake.

Mamia: zuria, gorrixka samarra, zenbaitetan arrosa-gorrixka ebakitzean, usain atsegina, fruta-antzekoa.

Ezaugarri mikroskopikoak:

Esporak: Eliptiko zabalak, 7-9 x 5-6 μm-koak, eskuarki gutula (tanta) txiki batzuekin.

Basidioak: gehienak bisporikoak (bi luzakin edo esterigma espora banarekin), gutxi batzuek 1-3 edo 4 esterigmak dituzte, 20-28  x 7-8 μm-koak.

Zistidioak: ugari dira, borra-formakoak, 20-35 x 8-12 (15) μm-koak.

Esporak: onddoek sortzen dituzten ugal zelula dira.

Basidioak: onddoen himenioko zelulak dira. Bertan esporak eratzen dira.

Zistidioak: onddoen himenioan aurkitzen diren zelula antzuak dira. Esporen hazkunderako eta banaketarako lagungarriak dira

asturnatura.com, Enrique Rubio

Beste zenbait ezaugarri:

Basoko zoko misteriotsuetan begiratu beharrik gabe lor dezakegu txanpiñoia, eta gehien kontsumitzen dugun perretxikoa da, dudarik gabe. Agaricus bisporus izenaz ezagutzen da, eta bere ekoizpena aski zabalduta dago gure artean, joan den mendetik bederen. Frantziako sukaldaritzan aurkitu zen hari buruzko lehenengo aipamena, eta horregatik deitu ohi zaio Parisko perretxikoa. Dirudienez ez da zaila ekoizten, iluntasuna eta lur organikoa ezinbestekoak baditu ere. Zuria da, hain zuzen argitasunik behar ez duelako eta klorofilarik ekoizten ez duelako.

Berdetasunik ez duen arren, bere osagai nutritiboak aztertuta erraz antzeman dezakegu barazkien familiako kideen antza duela. Ura da bere osagairik nagusiena, % 80-92 bitartean, jarraian karbohidratoak, % 3-5 bitartean, eta horietatik % 2-3 zuntz, zelulosa motakoa. Proteina gutxi dituen arren, % 2-3, kalitate biologiko oso onekoak dira. Alde batetik, kitina eta azido nukleikotan aberatsa delako, ez da gomendagarria hezueria dutenentzat eta, beste alde batetik, txanpiñoiak dituen proteinak ahoan oso ondo murtxikatzea komeni da, digestioa astuna izan ez dadin.

Barazkien antzera ia koiperik ez du, eta oso garrantzitsua da dituen substantzia erregulatzaileengatik. Bitaminei dagokienez, tiamina, riboflabina, niazina eta folatoak ditu, eta, gatz mineralak, berriz, fosforoa, potasioa eta burdina. Beste elementuen artean, gainera, kobrea eta zinka ditu. Argi dago janari erregulatzailea dela eta kilokaloria-kopurua oso baxua duela, 100 g bakoitzeko 25 kilokaloria. Ezaugarri horiei guztiei esker, primerako jakia da diabetikoentzat, zuntzari esker, eta argaldu nahi duten pertsonentzat.

Nahiz eta ez duen onddoen bezalako zaporerik, asko erabiltzen da gure sukaldaritzan, haragiari laguntzeko, tortillak alaitzeko edo plater bereziagoak prestatzeko, dilistak txanpiñoiekin, esate baterako. Prestatzeko moduak garrantzi handia du: frijituta olio asko xurgatzen dute eta, ondorioz, energia-kopurua nabarmen igotzen da. Aurrez prestatutako txanpiñoiak ere eros ditzakegu, horiekin egindako zopa, hain zuzen ere.

Mota honetako zopa guztiekin gertatzen den bezala, nutritiboki oso txiroa da, eta txanpiñoi freskoek dituzten abantaila ugari galtzen ditu; gainera, oso egokiak ez diren beste ezaugarri batzuk ere baditu, gatz-kantitate handia esaterako. Ondorioz txanpiñoia berez tentsio altua dutenentzat ona den arren, horrelako zoparik ez zaie komeni. Txanpiñoiak kontsumitu behar baditugu, ahal dela freskoak izan daitezela, bereak diren bitamina eta gatz mineral guztiekin eta inongo gehigarririk gabe.

Iturriak:

Lorenzo, Arantza; Arantza, Ane Miren, Txanpinoi edo barrengorria Elhuyar aldizkaria

Arrillaga Anabitarte, Pedro: Agaricus L.: Fr. generoa Euskal Herrian eta inguruetan, Aranzadi Zientzi Elkartea, Mikologia Saila

Argazkia: Enrique Rubio, asturnatura.com

Perretxikoen pozoidurak

Noizbehinka perretxikoek eragindako pozoidura desberdinak gertatzen dira. Dena den, Euskal Herrian egun dagoen mikologi kultur maila  nahiko altua dela esan dezakegu, eta nahiz azken urte hauetan perretxikozaleen kopurua nabarmen handitu, pozoidurak ez direla ugaritu aipatu behar da.

Gai honen inguruan, aurreko mendean gertatutako egoerak gogora ekarri nahiko genituzke: 1936-39ko Gerra-Zibilaren ondoko “gose garaian” pozoidura asko gertatu ziren Euskal Herrian.

Bizkaian 1948. urtean heriotza ekarri zuten 16 pozoidura izan ziren. Katalunian esate baterako, 1972-1982 tartean izandako 51 kasutatik 5 hil egin ziren, hauetako 19 kasu Hiltzaile berdeak  (Amanita phalloides) espezieak eragin zituen, 4 heriotza sortuz. 1982-1986 tartean 190 pozoidura izan ziren, hauetariko  %38,5-a hiltzaile berdeak eragindakoak izan ziren, beste %5,8 inguruan lepiota txikiek eraginda Ondorio modura, lehenago aipaturiko 190 pozoidura horietatik 5 hil egin zirela aipatu behar da.

Rogen Hein frantsez adituaren datuen arabera, aurreko mendearen hasieran mundu zibilizatuan gertatzen ziren urteroko 1500 heriotzen erruduna A. phalloides izan zen. Giacomi doktoreak egindako ikerketa desberdinen datu batzuk azalduko ditugu: Frantziako hego-mendebaldean 1885. urtean 100 hildako urtero; oro har Frantzia osoan 1912ko abuztu eta irailean 100 hildako, 1924. urteko udazkenean 40 hildako, 1930. urtean 15 egunetan 153 hildako, 1942. urtean aste batean 42 hildako … Bornet-ek ere Suitzako datu batzuk plazaratu zituen:  1967-1976 tartean 1200 pozoidura izan ziren.

Benetan, garai hartako datuak izugarriak ziren eta gaur egun zorionez ez dela berdin gertatzen esan behar dugu.

Gaur egun, Euskal Herrian hiltzaile berdeak pozoitutako kasurik aurkitzea gutxietan gertatzen da, eta are eta arraroagoa hildakoren baten berririk izatea. Garai batean, perretxiko hilgarriak jaten zituztenetatik %80a hiltzen zen. Gaur egun, zientziaren aurrerapen, medikuen espezializazio eta gure ospìtaleen ekipamendu hobeei esker eria lehen sintomak agertzearekin batera ospitaleratzen bada, hiltzeko arriskua %5 eta %10 besterik ez litzateke.

Bi perretxiko hauek ez nahasteko inoiz ez errotik erauzi, beti azpitik labana sartuz moztu, perretxikoa oso-osorik ateraz, hiltzaile berdeak bolba eta eraztuna baititu eta gibelurdinak ez!

Perretxikoak biltzeko kontutan hartu behar diren neurriak:

  1. Perretxikoen ezaugarri nagusiak kontutan hartu behar dira (txapela, orriak, eraztuna eta bolba)
  2. Perretxikoak ez jaso inoiz zatika. Perretxiko osorik atera behar da.
  3. Perretxikoak ez bildu plastikozko poltsetan (puskatu eta nahasten dira…). Saski edo otarretan bildu.
  4. Zalantzaren aurrean inoiz ez jan perretxikorik. Zure herrian adituren batekin kontsultatu.
  5. Perretxikoak jan ondoren sintomarik edo nabaritzen baduzu (tripako mina…) sendagilerengana joan.

Perretxiko jangarriak eta pozoitsuak

Zenbait perretxiko pozoitsuak dira eta hauetako batzuk hilgarriak. Perretxiko bat jangarria ala pozoitsua den jakiteko ez dago arau orokorra. Modu  bakarra ezaugarri morfologikoen bidez ongi ezagutzea da:

  1. Ezaugarri makroskopikoen bidez: forma, kolorea, hanka, hodiak, eztenak, tolesturak, eraztuna, bolba, ezkatak esnea…
  2. Ezaugarri organoleptikoen bidez: usaina, zaporea eta ukimena.
  3. Ezaugarri makrokimikoen bidez: erreaktibo kimikoen bidezko mami eta azalaren aldaketak.
  4. Ezaugarri mikroskopikoen bidez: esporak, trama, basidioak, zistidioak, hifak…

Aipatutako puntuetatik aparte, oso interesgarria da bibliografia on bat eskuratzea (onddoen liburuak, gidak, generoen monografiak…).

Perretxiko biltzaile  batentzat eta hauek jateko asmotan badabil, nahikoa litzateke ezaugarri makroskopiko eta organoleptikoak ezagutzea, habitat identifikatzea eta onddoen libururen bat edukitzea (onddoen gida…).

Beckerren ustez, Europan identifikatu diren 3.500 espezie desberdinetatik, 20ren bat jateko kalitate handikoak lirateke, beste ehunen bat nahiko onak lirateke plater desberdinak egin ahal izateko, berrogeiren bat pozoitsuak, eta gainontzeko guztiak, mingotsak, saminak, gogorregiak, bigunegiak eta okaztagarriak, balio garriak zientzialari eta mikologoentzat bakarrik direnak.

Urola kosta bailaran azaltzen diren onddo espezie guztietatik jangarriak eta kalitate maila desberdina duten perretxikoak aipatzen ditugu (Nahiz espezie gehienak bibliografia desberdinetan jangarritzat eta maila berdinean aipatuak izan, egindako sailkapena subjektiboa izan daitekeela kontuan hartu).

Bikainak Oso onak Onak
Kuletoa, Gorringoa Txanpinoiak Errotaria
Onddo beltza Makal ziza Tripakia
Onddo zuria Esnegorriak Galanperna
Udaberriko ziza Karraspinak  
Ziza horia    
Gibelurdinak    

Onddoen aniztasuna

Gure planetako izaki bizidunak sailkatzeko zientifikoek egin dituzten bost erreinuetatik ugarienetako bat osatzen dute onddoek: 100.000 espezie inguru. Onddoak mundu guztian zabalduta daude eta ingurugiro-baldintzarik berezienetan ere garatzen dira, nahiz eta gehienek beste animalia edo landare batzuengan egin garapen hori.

Onddoek ezin dezakete fotosintesirik egin, eta, horregatik, ez dira beren janaria osatzeko gai eta beste bizidunengandik (onddo bizkarroi edo parasitoak) edo horien hondakinetatik (onddo saprofitoak) jaso behar izaten dute elikagaia. Norberak sortu ezin eta beste bizidun batzuetatik elikadura lortzen duten bizidunen elikatzeko modua heterotrofoa da.

Onddo-espezie batzuk parasitoak dira, lehen esan dugun bezala, eta kalteak sortzen dituzte hainbat bizidunetan, baina beste onddo asko saprofitoak dira, hau da, deskonposatzen ari diren gai organikoen kontura bizi direnak, eta horiek onuragarriak dira eragiten duten aldaketengatik. Planetako garbiketaeragilerik nagusienak dira onddoak, bakterioekin batera, eta horiei esker lortzen da hildako izakiak usteldu, desegin eta berriz erabiltzeko eran deskonposatzea.

Honez gain, badira beste aplikazio batzuetarako erabiltzen diren onddo batzuk. Legamiek, (onddo mikroskopikoa eta zelulabakarrak) esate baterako, garrantzi handia dute zenbait janari edo edariren osakeran; beste onddo mikroskopiko batzuk antibiotiko izeneko sendagaiak egiteko erabiltzen dira. Lizunak ere onddoak dira, ogian eta fruta usteletan askotan azaltzen direnak. Kontu izan onddoez ari garenean, kasu gehienetan behintzat, perretxikoez jarduten dugula, perretxikoak baitira onddoen kanpoaldeko zatia, guk errazen ikus dezakeguna, eta ezagunena egiten zaiguna.

Onddoak nonahi

Ia edonon azal daitezke onddoak, eta hemen dituzu, adibide gisa, onddoak agertzen diren hainbat leku: basoak, zelaiak, padurak, dunak, labore lurrak, herriko kaleak, baserri eta etxe barruak (arropak, alfonbrak…), egurra, papera eta beste hainbat material organiko pilatzen diren tokiak…

Hurrengo  zerrenda adierazkorra eta argigarria izan daiteke aipatzen dugun onddoen banaketa zabal hori ikusteko.

  1. Zuhaitzen onddo bizkarroiak. Horietakoak dira zuhaitz askoren enborretan hazten diren ardagaiak, ostren itxurako onddoak.
  2. Onddo baten eta alga baten elkarketa naturalaren ondorioz, likenak sortzen dira. Egun, aditu desberdinek onddoen erreinuaren barruan kokatzen dituzte.
  3. Basoko onddoak, guretzat ezagunenak direnak. Askotan zuhaitzekin sinbiosian bizi dira. Onddoen harizpiak zuhaitzen sustraietaraino iristen dira eta hainbat elikagai zurgatzen diete.
  4. Onddoak industrian. Legamiak eta Penicilliuma bezalako onddo mikroskopiko eta zelulabakar batzuk hartzidura industrialetarako eta antibiotikoak fabrikatzeko erabiltzen dira hurrenez hurren.
  5. Zerealen izurriteak. Herdoil-onddoa izurriterik beldurgarrienetariko bat da zereal askorentzat.
  6. Organismo degradatzaileak. Onddoak dira, bakterioekin batera, lurzoruetako hondakin organikoen degradatzaile nagusiak.