Estatu Batuek XX. mendeko 60ko hamarkadaren hasieran abiarazi zuten programa espaziala da Apolo programa; hamarkada hura amaitzerako, gizakia Ilargira eraman eta ekartzeko helburua zuen (1969). Apolo 11 espazio-ontziaren bidez lortu zuten: Neil Armstrong estatubatuarra izan zen Ilargia zapaldu zuen lehena astronauta. Programa horren baitan beste bost aldiz lortu zuten Ilargia zapaltzea; azkenekoa 1972an izan zen.
II. Mundu Gerra amaitu ondoren, lehia handia sortu zen Estatu Batuen eta Sobietar Batasunaren artean eta alde biak ibilaldi espazialez baliatu ziren, arlo militarrean zein teknologikoan egiten ari ziren aurrerapenak erakusteko.
1957an, Sobietar Batasuna izan zen aurrena satelite artifizial bat orbitan jartzen: Sputnik I.
1961ean, sobietarrak izan ziren, baita, gizakia espaziora bidali eta bizirik itzultzea lortu zuten lehenak ere; Yuri Gagarin izan zen astronauta.
Hurrengo helburu nagusia gizakia Ilargian jartzea izan zen. Estatu Batuek lortu zuten: Apolo programaren baitan, Neil Armstrong izan zen, 1969an, Ilargia zapaldu zuen lehen gizakia. 1972an eten bat egin zen Ilargiaren konkistan eta 2013 arte, behintzat, ez da gizakirik itzuli.
Ilargira iritsi ondoren, beste planeta batzuetara tripulaziorik gabeko ontziak helarazteko lehian aritu ziren. Horretarako, hainbat zunda bidali zituzten beste planeta batzuen ezaugarriak ikertzera, Marte eta Artizarra ikertzeko, batik bat.
1986an, Sobietar Batasunak MIR espazio-estazioa jarri zuen orbitan; horri esker, gizakiak denbora luzez bizitzeko aukera izan zuen bertan.
80. hamarkadatik aurrera, aipatu bi estatuen arteko harremanak hobetzen hasi ziren eta elkarlanari ekin zioten.Geroago elkarlan horretara gehitu ziren Kanada, Europar Batasuna eta Japonia ere. Elkarlaneko prozesu horren emaitza da Nazioarteko Egoitza Espaziala (ISS), 2000ko azaroaren 2tik etengabe tripulatuta dagoena.
XXI. mendeko lehen hamarkadan Txina eta India ere ibilbide eta lehia horretan sartu dira eta satelite artifizialak eraiki eta espaziora igorri dituzte.
XVII. mendera arte, zientzialariek ez zuten laguntza optikorik izan unibertsoa aztertzeko: bakoitzak bere begiz ikusten zuena aztertzen zuen. 1609an Galileok, hainbat lente erabiliz, errefrakzio-teleskopioa eraiki zuen: lorpena aurrerapauso handia izan zen zerua hobeto aztertzeko. Teleskopio hari esker, Galileok Jupiterren lau satelite ikusteaz gain, Eguzkiaren eta Ilargiaren gainazaletan zeuden zimurrak eta orbanak ere ikusi zituen. Horrek zalantzan jarri zuen zeruko gorputzak esfera perfektuak behar zutela zioen ideia.
Newtonek, lenteez gain ispiluak ere erabiliz, islapen-teleskopioa asmatu zuen eta, horri esker, zeruaren irudi argiagoa lortu zuen.
Gaur egun, unetik unera teleskopio hobeak eraikitzen dira, hainbat behatoki astronomikotan kokatzeko. Behatoki horiek giza bizilekuetatik ahalik eta urrutien eraikitzen dira, argiaren kutsadura eta atmosferaren gardentasun-eza saihesteko. Kanariar uharteetan behatoki ospetsuak jaso dira, hango sumendiek nahiko altuera handia dutelako eta argi-kutsadura txikia dagoelako.
Ahalik eta lekurik garbiena topatu nahian egin den aurrerapen handienetako bat teleskopioa Lurraren inguruan orbitan jartzea izan da. Horri esker, atmosferaren gardentasun-ezak dakarren eragozpena gainditu ahal izan da. Orbitan dagoen teleskopio ezagunena Hubble da, eta irudi ikusgarriak bidaltzen ditu.
Kopernikoren ideiak onartu eta Tycho Brahe-ren behaketetako datu astronomikoak oinarri hartuta, Kepler planeten higidura azaltzen ahalegindu zen. Azkenean lortu zuen higidura hori hiru legeen bidez azaltzea:
1. legea: Planetak orbita eliptikoetan mugitzen dira Eguzkiaren inguruan, eta Eguzkia elipse horren fokuetako batean dago.
2. legea: Planetetatik Eguzkira doazen irudizko lerroek mugatutako azalera berdina da, edozein planetari dagokionez, denbora-unitatean. Horregatik, abiadura handiagoa da perihelioan afelioan baino.
3. legea: Planeta batek orbita osatzeko behar duen periodoaren karratua Eguzkiarekiko batez besteko distantziaren kuboaren proportzionala da.
Kepler-ek, lege horien bidez, lortu zuen planeten mugimendua nolakoa zen azaltzea, mugimenduaren arrazoia zein zen azaltzera iritsi ez bazen ere. Urte batzuk geroago, grabitazioaren legearen bidez, Newtonek lortu zuen azaltzea planeten mugimenduaren arrazoi hori.
Ptolomeok proposatutako ereduak ezin zituen astroen mugimendu guztiak azaldu. Hori argitu nahirik, Kopernikok eredu heliozentrikoa (helios = eguzkia) plazaratu zuen XVI. mendean. Eredu honetan, Eguzkia kokatu zuen unibertsoaren erdigunean: planeta guztiak Eguzkiaren inguruan itzulika zebiltzan eta Ilargia zen Lurraren inguruan biraka zebilen astro bakarra. Eredu horretan, Lurra erdigune izatetik, besteen artean planeta bat gehiago izatera igaro zen; Ilargia, berriz, planeta izatetik, satelite izatera.
Kopernikoren aurretik, beste batzuek ere plazaratu zituzten antzeko ereduak, baina ez zuten arrakastarik izan. Kopernikok, berriz, arrakasta lortu zuen, bere azalpenak kalkulu matematikoetan oinarrituz eman zituelako. Iraultza zientifikoaren hasiera zen lan egiteko modu berri hori: teoria hori kaleratu zenetik, gainerako teoriek arrazoi kuantitatiboetan oinarritu behar izan zuten.
XX. mendean sortutako teknologiak erakutsi du Kopernikoren eredu heliozentrikoa ez datorrela errealitatearekin bat: Eguzkia eguzki-sistemaren erdigunea da, baina ez unibertsoarena; eta Esne-Bideaz gain, konta ezin ahala galaxia dago unibertsoan zehar.
Ptolomeok proposatutako ereduak ezin zituen astroen mugimendu guztiak azaldu, eta, hori argitu nahirik, Kopernikok eredu heliozentrikoa (helio=eguzki) plazaratu zuen XVI. mendean. Eredu horretan, Eguzkia unibertsoaren erdigunean kokatu zuen, planeta guztiak Eguzkiaren inguruan itzulika eta Ilargia zen Lurraren inguruan biraka zebilen astro bakarra. Eredu horretan, Lurra erdigune izatetik planeta bat gehiago izatera pasatu zen eta Ilargia, berriz, planeta izatetik satelite izatera.
Kopernikok baino lehenago beste batzuek ere plazaratu zituzten antzeko ereduak, baina ez zuten arrakastarik lortu. Kopernikok arrakasta lortu zuen, azalpenak kalkulu matematikoetan oinarritu zituelako. Lan egiteko modu berri hori iraultza zientifikoaren hasiera izan zen, eta teoria horretatik aurrera, arrazoi kuantitatiboetan oinarritu beharra zeukaten teoria berriek.
XX. mendean sortutako teknologiari esker ikusi da Kopernikoren eredu heliozentrikoa ez datorrela bat errealitatearekin. Eguzkia eguzki-sistemaren erdigunea da, baina ez Unibertsoarena, eta, Esne Bideaz gain, kontaezin ahala galaxia daude unibertsoan zehar.
Antzinako zibilizazioetatik hasita, unibertsoaren interpretazio ugari egin dira historian. Hasiera batean, Lurra laua zela uste zen, Eguzkia eta Ilargia itsasotik ateratzen zirela eta itsasoan sartzen. Bost izar (planeta) ez, beste guztien arteko posizioa finkoa zen eta konstelazioetan elkartzen ziren. Bost “izar” horiek (planetak), berriz, nor bere abiaduran mugitzen ziren ortzian barrena.
IV. mendean K.a., teoria geozentrikoa (geo = lurra) proposatu zuen Aristotelesek; horren bidez, ortzian ikusten zituen mugimenduen azalpena ematen saiatu zen. Eredu horrek Lurra unibertsoaren erdigunean kokatzen du, inguruan zortzi esfera dituela. Lehen zazpi esferetan, zazpi “planetak” kokatzen ditu, hurrengo ordenan antolatuta gertuenetik urrunenera: Ilargia, Merkurio, Artizarra, Eguzkia, Marte, Jupiter eta Saturno. Azken geruzan, izarrak daude, elkarren arteko posizio berean beti eta denak batera biraka mugitzen.
Geroago ―II. mendean K.o.― Ptolomeok osatu egin zuen eredu geozentrikoa. Planeten higidura ez zela zirkularra ikusi ondoren, Ptolomeok proposatu zuen planetek epiziklo bat osatzen zutela; hau da, zentro mugikorreko higidura zirkularra egiten zutela. Planeten mugimendua Aristotelesek baino hobeto azaldu arren, teoria honek oso sistema konplikatua izaten jarraitzen zuen: 80 epiziklo baino gehiago zituen guztira eta metodo komunik ez zuen, planeta guztien mugimendua azaltzeko.
Unibertsoari eta eguzki-sistemari buruz gaur egun dugun eredura iritsi aurretik, hainbat teoria egon dira indarrean. Teknologia berriak garatzean egindako zenbait aurkikuntzak gainditu egiten dituzte ordura arte onartutako teoriak. Hori dela-eta, zientzialariek aurkikuntza horien azalpena eman zezaketen teoria berriak plazaratu behar izan dituzte.
Hasiera batean, Lurra laua zela uste zen eta gainerako planetak nahiz Eguzkia eta izarrak ere Lurraren gainean, geruzaka, antolatzen zirela. II. mendean, Ptolomeok eredu geozentrikoa onetsi zuen eta unibertsoaren eredu gisa plazaratu. Teoria horrek zioen Lurra esferikoa zela, unibertsoaren erdian zegoela kokatuta eta gainerako astroak Lurraren biran itzulika zebiltzala.
XVI. mendean, Kopernikok eredu heliozentrikoa plazaratzean, aurreko eredua gainditu eta unibertsoaren erdian Eguzkia kokatzen zela esan zuen.
XVII. mendearen hasieran, Kepler-ek astroen higidurari buruzko hiru legeak plazaratu zituen. Haren ekarpenen artean dago orbitak, zirkularrak ez, eliptikoak baizik direla dioena.
XVII. mendean, Galileok teleskopioaren bidez frogatu zuen eredu heliozentrikoa baliagarria zela eta Jupiterren inguruan lau satelite zebiltzala biraka.
Teleskopioaren asmakuntzak bultzada handia eman zion unibertsoa aztertzeko teknologiari; harik eta, XX. mendeko teknologiari esker, ikusi ahal izateraino unibertsoa uste baino askoz handiagoa dela eta Eguzkia ez dagoela unibertsoaren erdian kokatuta. Beraz, eredu heliozentrikoa ere gaindituta geratu da.
XX. mendearen erditik aurrera, astronautikari hasiera eman zitzaion; eta unibertsoa ez da jadanik Lurretik bakarrik aztertzen: espaziora bidalitako zundak eta sateliteak ere erabiltzen dira, unibertsoari buruzko informazio berria lortzeko.
Ipar hemisferioan, abenduaren 21-22an izaten da neguko solstizioa. Egun horretan, Lurraren errotazio-ardatzaren ipar poloa Eguzkiaren aurkako noranzkoan orientatzen da. Gertaera horrek baditu zenbait ondorio gure planetan. Ipar hemisferioan. hauek:
– Urteko egunik laburrena eta gaurik luzeena dituen eguna da.
– Eguzki-izpiak zerumugarekiko inoiz hartzen duten altuerarik txikienera (irudizko altuera) iristen dira ipar hemisferioan. Horregatik, eguzki-izpiek angelu txikia sortzen dute Lurrarekin eta inoiz baino izpi gutxiago iristen dira azalera-unitate bakoitzeko.
– Ipar poloan, Eguzkia ez da ateratzen egun osoan, 24 orduko gaua izaten da, eta egoera hori zenbait egunez luzatzen da.
Hego hemisferioan, ekainaren 21-22an gertatzen da neguko solstizioa, eta abenduan ipar hemisferioan izandako egoera bera gertatzen da hego hemisferioan.
Ipar hemisferioan, ekainaren 21-22an gertatzen da udako solstizioa. Egun horretan, Lurraren errotazio-ardatzaren ipar poloa Eguzkirantz orientatzen da. Gertaera horrek baditu zenbait ondorio gure planetan:
– Urteko egunik luzeena eta gaurik laburrena dituen eguna da.
– Kantzerreko tropikoan (23º 26’ 22’’ko latitudean), Eguzkiak zerumuga altuena, hots, zeruaren irudizko punturik altuena hartzen du eta une horretan eguerdian hain zuzen, eguzki-izpiak elkarzut iristen direnez Lurrera, gauzek ez dute itzalik egiten.
– Ipar poloan, Eguzkia ez da ezkutatzen egun osoan, eta egoera hori zenbait egunez luzatzen da.
Hego hemisferioan, abenduaren 21-22an gertatzen da udako solstizioa eta ekainean ipar hemisferioan izandako egoera bera gertatzen da hor ere.
Ipar hemisferioan, irailaren 21-22an izaten da udazkeneko ekinokzioa. Ekinokzio-egun horretan, Lurraren errotazio-ardatza albo batera orientatuta egoten da (beti bezala), baina Lurraren eta Eguzkiaren arteko irudizko marrak eta ardatzak sortzen duten planoak 90º-ko angelua marrazten du Lurrak, Eguzkiaren inguruan mugitzean, osatzen duen planoarekiko. Egun horretan, ekinokzioan, egunak eta gauak 12na orduko iraupena dute planeta osoan. Udazkeneko ekinokzioaren aurretik, eguna gaua baino luzeagoa izaten da ipar hemisferioan, eta ekinokzioaren ondoren, eguna gaua baino laburragoa izatera igarotzen da.
Hego hemisferioan, martxoaren 20-21ean izaten da udazkeneko ekinokzioa.
