Unibertsoa eta lurra – 2 orrialdea

Kausa-ondorioa

Kausa-ondorio erlazioak adierazteko ez dago bide bat soilik, batzuetan kausa ematen dugu lehendabizi eta gero ondorioa; besteetan, aldiz, ondoriotik abiatzen gara hori eragin duten arrazoiak edo kausak azaltzeko.

Oro har, goiko eskema sinplifikatuz honako hau da gehien erabiltzen dena:

Ekintzak (eragileak) kausatzat hartuko lirateke kasu honetan, eta, efektuak, ondoriotzat.

Kontuan hartu, baita, kausa-ondorio erlazio batean ondorioak sor daitekeen beste erlazio baten kausak izan daitezkeela, kausa-ondorio erlazio kate luzeago bat osatuz.

Adibideak:

Etengabeko giza-jardueren eraginez ekosistemak hondatu egin dira. (KAUSA-ONDORIOA)

Ekosistemen hondamendia gertatzearen arrazoia, etengabeko giza-jardueren eragina izan da. (ONDORIO-KAUSA)

Nagusiki hauek dira erlazio hau adierazteko erabiltzen diren hizkuntza-baliabideak:

1. Hainbat izen: ondorio, arrazoi, batura…

“Biodibertsitatearen galera faktore askoren ondorio da. Giza-jarduerak dira ekosistemak desagertzearen arrazoia…”

2. Hainbat aditz: eragin, ekarri, sortu…

“Parke naturalak sortzean biodibertsitatea kontserbatzen da. Faktore abiotikoek ere ekosistemen hondamendia sortarazten dute…”

3. Testu antolatzaileak: -elako, da eta, bait-, -enez gero, -enez, Nola…

“Euskal Herrian duna gutxi ikus daitezke, erliebea malkartsua baita.”

Uraren zikloa

Ura da naturan hiru agregazio-egoeratan aurki daitekeen substantzia bakarra eta berau da baita planeta osoan barrena etengabe mugitzen den substantzia ugariena. Mugimendu horretan osatzen da uraren zikloa.

Prezipitazioak atmosferako ur-lurrun kopuruaren araberakoak dira. Hezetasuna handitzean edo tenperatura jaistean, ura kondentsatu egiten da eta hodeiak sortzen dira. Hodeietatik ura solido- edo likido-egoeran erortzen da; likidoa denean, euria izaten da eta solidoa denean, elurra edo txingorra. Euskal Herrian prezipitazio ugari izaten da, eta ugariak dira, halaber, prezipitazioak izendatzeko erak ere.

Hidrosferatik zirkulatzen du urak, nagusiki, eguzkiari eta grabitateari esker. Ziklo honetan eguzkiak aportatzen duen energia dela-eta, urak grabitatea gainditzea lortzen du. Horrela, ur likidoa berotzean lurrun modura igotzen da atmosferara, eta, hoztean, lainoak osatuz ur tantetan kondentsatzen da.

Grabitateari esker, urak beheranzko norabidea hartzen du berriz. Prezipitazioak itsasoan edo lur gainean eror daitezke. Lur gainean eroritako urak itsasorantz higitzen dira, lurrazaletik, ibai batean zehar edo lurpeko ur gisa. Egiten duen ibilbidean, erliebeari forma ematen dio; prozesu horretan materialen higadura, garraioa eta sedimentazioa eragiten baitu. Kontinenteetan barrena doanean, ura geza da, eta aproposa bizidunok elikatzeko. Nolanahi ere, bizidunok kontsumitutako uraren zati bat atmosferara itzultzen da, landareetatik lurrundutako den urari esker, landareen ebapotranspirazioa; baso tropikalak dira lurrunketa hori gertatzeko lekurik aproposenak.

Ura lurruntzean, atmosferara joaten da berriro. Prozesu hori itsasoetan gertatzen da, gehienbat, bertan dagoelako uraren eta atmosferaren arteko ukipen-azalera handiena.

Uraren erabileraren ondorioak

Gizartea garatu den neurrian, handituz joan da ur-eskaria ere. Hasiera batean, aski zen edateko eta garbitzeko ura izatearekin, gaur egun, ordea, izugarri handitu da norbanakoon ur-kontsumoa: garbiketarako eta kontsumorako uraz gain, beste hainbat erabilera ematen zaizkiolako, nekazaritzan, abeltzaintzan, energia lortzeko, industria-prozesuetan…

Munduko biztanleria handituz doa eta jendetza horren janari-eskaria asetzeko, lehen sektoreak elikagai ugari ekoitzi behar izaten du, eta, horretarako, ur asko behar da: lurrak ureztatzeko, abereei edaten emateko… Harrigarria bada ere, behi-haragi kilogramo bat ekoizteko 10.000 litro ur behar dela estimatzen da!

Industriak ere ur-kopuru handiak erabiltzen ditu, bai lehengai gisa, bai substantzia disolbatzaile edo hoztaile gisa; papergintzan adibidez.

Hala ere, teknologia berriei esker, hainbat prozesutan ura aurreztea lortu da; adibidez, modu tradizionalean 100 litro ur behar behar ziren kilo bat paper lortzeko, gaur egungo lantegi batzuetan, berriz, litro bat ur besterik ez da behar. Inbertsio handiak egin dira baita uraren zirkuitu itxiak lortzeko eta hobetzeko. Honez gain, ingurumen-lege zorrotzek eta, orobat, energia-kostuen igoerak eragin dute baliabide naturalen erabilera gutxitzea, eta lehengai birziklatuen edo ordezkoen (zuntz sintetikoetatik lortutako papera, adibidez) erabilera handitzea.

Aisialdiko ohituren kasuan ere, ur kontsumoa handitu egin da; adibidez, igerilekuak betetzeko, golf-zelaiak edo lorategiak berde mantentzeko…

Ur geza da aipatu ditugun prozesuetan erabiltzen dena; eta, berau munduko ur guztiaren % 6 besterik ez da.

Ur gezaren erreserbak izateko eta gero eta handiagoa den energia beharrizana asetzeko, urtegiak eraiki behar izan dira ibaietan. Horren adibidea, 2010.urtean Txinan eraiki den munduko urtegirik handiena dugu;Hiru arroiletako urtegia. Lanetan 40.000 langiletik gora aritu ziren, eta, uharka amaitzean, 600 kilometro koadroko azalera ur azpian geratu zen, arkeologia eta historia balio handiko guneak eta ia 1.400.000 biztanleren bizilekuak eta herriak tartean.

Euskal Herria urtegien auzia ez zaigu arrotza, hemen ere eztabaidak eta desadostasunak egon dira urtegien beharrizanaren eta eraikuntzaren inguruan, adibidez 90. hamarkadan Nafarroako Itoiz urtegiarekin izandakoak.

Horrez gain, eskualde batzuen ur-eskariari erantzuteko, itsasoko ura gezatzeko instalazioak ere eraiki behar izan dira, urtegietako ura ez zelako nahikoa.

Ura lortzeko zailtasuna arazo larria da mundu osoan eta hainbat gobernuren ardura nagusia bilakatu da. Gainera, herrialde askotan egoera txarrean dagoen ura kontsumitzen dute, eta, ondorioz, urarekin erlazionatutako gaixotasunak izaten dituzte. Horren adibide kolera gaixotasuna dugu. Heriotza eragin dezakeen kolera endemikoa da garapen bidean dauden zenbait lurraldetan. Haietan, higiene baldintzak eskasak izan ohi dira, eta, edateko ura, adibidez, ez da behar bezala arazten, ezta hondakin urak ere. Baldintza horietan edateko ura bakterioz kutsatuta egotea posible da, Afrika zein Asiako toki askotan hori da gaixotasunaren iturria.

URAREN KUTSADURA

Era bateko edo besteko prozesuetan erabiltzen den ura, sarritan, kutsatu egiten da. Ur hori araztegian tratatu egin behar izaten da, kalitatea hobetzeko; hau da, edangarri bihurtzeko edo, naturara itzultzerakoan kalterik eragin ez dezan. Ur garbiari ezaugarri kimiko eta fisikoak aldatzean, kutsatu egiten da. Ura kutsatzeko modu asko dauden arren, kutsadura-iturri handienak hiru multzo handitan bana daitezke: hirietan sortutako kutsadura, nekazaritzak eta abeltzaintzak eragindakoa eta industriak sortua. Halaber, eragile hauek sortutako kutsadura hiru taldetan banatzen da: kutsadura kimikoa, fisikoa eta biologikoa.

Uraren kutsadura kimikoa

Kutsadura honen jatorri nagusia nekazaritzan eta abeltzaintzan erabilitako ongarriak zein substantziak, eta, industria-prozesuetan isuritako hondakinak dira. Materia ez-organikoa izaten da kutsadura honen eragile nagusiak; hala nola: pHa aldatzen duten azidoak eta baseak (animalia eta landareen hilkortasun tasak igoz), zianuroaren edo metal astunen antzeko substantziak (uraren toxikotasuna probokatuz), eta eutrofizazioa sortzen duten substantzia nutritiboak (kutsadura biologikoa).

Uraren kutsadura fisikoa

Kutsadura fisikoa hainbat motatakoa izan liteke: hondakin solidoek eragina, kutsadura termikoa, erradioaktiboa…

Hondakin solidoen kasuan, uraren uhertasuna igotzen da fotosintesia zailduz. Nabarmenena hondakin solidoek sortzen dutena izan arren, larriagoak dira, askotan, ikusezinak diren kutsadura termikoa eta erradioaktiboa.

Uraren tenperaturaren aldaketa, gehienbat industriak eta hainbat zentralen hozketa zirkuituak eragiten dute. Tenperaturaren aldaketak, organismoen bizi-zikloetan aldaketak dakartza, batez ere ugalketa sasoian. Bestalde, uraren tenperatura igotzen denean, uretako oxigeno-kontzentrazioa txikitu egiten da eta horrek kalte handia eragiten die ekosistema urtarrei, desorekak sortuz eta zenbait bizidunen iraupena arriskuan jarriz.

Kutsadura erradioaktiboari dagokionez, urak daramatzan partikula erradioaktiboek bizidun guztiak kaltetzen dituzte, begiz ikusezina bada ere kutsadura hau.

Uraren kutsadura biologikoa

Uretan hainbat motatako mikroorganismoak ugaltzen direnean sortzen da. Mikroorganismo horiek bakterioak, algak, onddoak edo antzeko izaki bizidunak dira; eta, elikagai ugari aurkitzen dituztenean, modu azkarrean ugaltzen dira. Mikroorganismoen ugalketa azkarra ahalbidetzen duten elikagaien ugaritasun horrek bi jatorri ditu, nagusiki: batetik, gizakiek isuritako hondakin organikoak eta, bestetik, nekazaritza intentsiboan erabilitako ongarri edo substantzia kimikoak. Zenbait kasutan, mikroorganismo horien hazkundearen ondorioz, geruza berde bat sortzen da, ur barnera argia sartzea eragozteraino. Argi faltaz, planktona hil egiten da eta ur-hondoan metatzen; eta usteltze-prozesuan uretako oxigenoa kontsumitzen du. Bertako ekosistemek, gainera, oxigeno- eta energia-eskasia jasaten dute, bioaniztasuna murriztuz.

Lurraren eremu magnetikoa

Lur planetari dagokionez, magnetosfera termosferan dagoen geruza bat da. Atmosferaren kanpokoena den geruza da, hots, lurrazaletik urrutien dagoena.

Geruza honen izenak Lurraren eremu magnetikoari egiten dio erreferentzia. Eremu honek eguzkiaren erradiaziotik babesten gaitu, elektrikoki kargatutako partikulak (elektroiak eta protoiak) desbideratuz. Eguzkiaren erradiazioari eguzki-haizea deitzen zaio eta honen eraginez, Lurreko eremu magnetikoa ez da erabat simetrikoa: eguzkiaren alderantz dagoen zatia txikiagoa da eta atzeko zatiak hainbat eta hainbat kilometroko buztana osatzen du, eremu magnetikoari kometa itxura emanez. Partikula batzuk Lurrera iristea lortzen dute poloetan: aurora borealak (ipar poloan) eta aurora australak (hego poloan) sortzen dira hauen eraginez.

Lurraren eremu magnetikoa (edo eremu geomagnetikoa) Lurraren nukleotik eguzki haizearekin topo egin arteko eremu magnetikoa da. Eredu dipolar erregular baten arabera adieraz daiteke, eta Lurraren erdigunean eta errotazio ardatzari buruz pixka bat okertua (11°) legokeen barra imandu batek sortuko lukeen eremuaren antzekoa litzateke. Horregatik polo magnetikoak ez datoz guztiz bat polo geografikoekin. Gaur egun, ipar polo edo iparburu magnetikoari 78° 30’ ipar latitudean eta 69° mendebal longitudean dagoen puntua dagokio, ipar-mendebaleko Groenlandian, eta hegoburu magnetikoari, berriz, 78° 30’ hego latitudean eta 111° ekialde longitudean, Antartikan, dagoen puntua.

Historian zehar Willian Gilbert fisiko eta filosofoak 1600. urtean Lurra eta imanen arteko antzekotasunak aipatu zituen, eta dagoenekoz garai horretan aurreneko iparrorratzak erabiltzen ziren ere.

Lurraren eremu magnetikoaz baliatzen diren adibide batzuk aipa genitzake:

1. Iparrorratzak ipar eta hego geografikoen arteko lerroaren norabidea adierazten du, baina orratzak, egia esan, ipar magnetikoa seinalatzen du.

2. Saguzarren iparrorratza. New Jersey-ko Princeton Unibertsitatean egin duten ikerketa batean ikusi dutenez, saguzar arre handia Eptesicus fuscus) Lurraren eremu magnetikoaz baliatzen da orientatzeko. Ondorio horretara iristeko, saguzar-talde bat bere ohiko gordelekutik 20 kilometrora eraman zuten. Saguzarrak banaka askatu, eta ikusi zuten saguzar guztiak bueltatu zirela gordelekura arazorik gabe. Ondoren, Lurrarena ez zen eremu magnetiko batean jarri zituzten. Saguzar batek ere ez zuen lortu gordelekura iristea. Eremu magnetiko artifizial horretatik atera eta denbora gutxira, ordea, berriro orientatu eta gordelekurantz abiatu ziren.

Klima-aldaketa

Aldaketa klimatikoak deritzaie maila erregionalean edo mundialean ematen diren klimaren historiaren aldaketei. Aldaketa horiek denbora tarte oso desberdinetan gerta daitezke, eta, parametro meteorologiko guztietan eduki dezakete eragina: tenperaturan, presio atmosferikoan, prezipitazioetan, hodeietan… Arrazoiak naturalak edo antropikoak izan daitezke.

Sarritan, ordea, termino hau orainaldiko klima-aldaketak izendatzeko erabiltzen da, berotze globalaren sinonimotzat. Nazio Batuen Klima Aldaketaren Konbentzio Esparruak adibidez, klima-aldaketa darabil, soilik gizakiak sortua den aldaketa adierazteko. Berotze globalaz gain, beste hainbat eragin ere baditu klima-aldaketak, hala nola, euriteetan, eta euren patroietan, hodei-estalduran, eta, atmosferako beste elementuetan.

Dakizuen bezala, Lurreko tenperatura nahiko epela da, berotegi-efektuari esker, baina hori eragiten duten gasen kontzentrazioak asko handitzen ari dira azken urteetan, eta horrek efektu naturala areagotu egin du.

Substantzia organikoak erretzen direnean, karbono dioxidoa (CO2) sortzen da, eta hori atmosferan pila daiteke. Historiaurretik hasita, badirudi atmosferako karbono dioxidoaren kontzentrazioa beti berdintsua izan dela Lurreko atmosferan. Baina, azkeneko mende honetan, kontzentrazio hori nabarmen handitu da. 1900. urtean, atmosferako milioiko 280 zati bakarrik ziren karbono dioxidoa eta gaur egun, berriz, 340 dira.

Berotegi-efektuak eragindako tenperaturaren igoeraren ondorioz, kliman aldaketa handiak gerta daitezke: poloetako izotzak urtu egin daitezke, eta urtutako ur horrek itsasoetako ur-maila igoaraziko luke. Berotze globalaz gain, beste hainbat eragin ere baditu klima-aldaketak, hala nola, euriteetan, eta euren patroietan, leku batzuetan gehiegizko euriteak eraginez, eta beste lurralde batzuk basamortu bihurtuz. Hodei-estalduran eta atmosferako beste elementuetan ere eragin sakonak izan ditzake. Aldaketa horien ondorioak aurrez asma ezinak dira, baina larriak izan daitezke.

Atmosferaren kutsadura gutxiagotzeko premiazko neurriak aplikatuz bakarrik geldi daiteke berotegi-efektu hori, erregai fosilen kontsumoa murriztuz, eta energiaren erabilera arrazionalagoa eginez. Gainera, energia berreskuragarriak garatzea gizakion helburu nagusietako bat izan beharko litzateke.

Diapiroa

Arroka sedimentarioetan, azpian kokatutako material bigunek intrusioak egitean sortzen diren egitura geologikoak dira diapiroak. Material bigun horiek gatzak (NaCl, KCl, CaCl₂, CaSO₄…) eta buztinak izan ohi dira. Material bigunen gainean geruza berriak metatzean edo orogenia-mugimenduek egindako presioengatik, material bigunak failetan bildu eta haietatik kanporatzen dira eta diapiroa sortzen dute, horrela.

Diapiroek zerikusi handia izan dute jarduera ekonomikoarekin: historikoki diapiroetatik eskuratu dira, izan ere, gatza, igeltsua eta eskaiola bezalako lehengaiak. Gaur egun ere garrantzi handia dute petrolioaren eta gasaren tranpa gisa funtzionatzen dutelako; hau da, egitura hauetan dauden geruza iragazgaitzen azpian gas- eta petrolio-poltsak bildu daitezkeelako.

Zumaiako flysch-a

Euskal Herriko kostaldea itsas azpian egon zen milioika urtez: arro sedimentario bat zen eta han metatzen ziren gaurko gaztelar mesetako lurretan higatzen ziren materialak. Mesozoikoan zehar, bereziki, material gogorrak eta bigunak sedimentatu ziren txandaka.

Geruzaz geruza pilatutako material horiek, orogenia-mugimenduen eraginez, erabat bertikalean jarri ziren zenbait lekutan eta azaleratu, Zumaia inguruan, adibidez. Inguru horietan geruzek duten posizio bertikalari esker, duela 110 milioi urtetik orain 50 milioi urte arteko informazioa erakusten duten liburu ireki baten gisa gelditu dira: arroka-geruza bakoitzak, zehazki, garai bateko informazioa ematen du. Horrez gain, dinosauroen amaiera ekarri omen zuen ustezko meteoritoaren arrastoak ere aurkitu dira Zumaiako Algorriko hondartzan dagoen geruzetako batean. Hain zuzen, geruzak aztertzeko erraztasunak eta Mesozoikoaren amaieran eroritako meteoritoaren arrastoak erakartzen ditu hainbat zientzialari Zumaiako flysch-a ikertzera.

Estratigrafia

Arroka sedimentarioetako geruzen ikerketa eta interpretazioa egiten duen zientzia da estratigrafia. Hiru printzipio nagusitan oinarritzen da:

Estratuen gainjartze arruntaren printzipioa: Sedimentu guztiak jalki ziren moduan antolatzen direnez, azpiko geruza zaharrena da eta gainekoa, berriena.
Jarraitasun biologikoaren printzipioa: Geruza batean fosilak topatuz gero, geruza eta fosilak garai berean sortutakoak dira. Era berean, bi geruzatan fosil berdinak aurkituz gero, bi geruza horiek garai berekoak direla ondorioztatzen da.
Aktualismoa: Eragile berdinek ondorio berdinak sortzen dituzte, iraganean bezala, gaur egun ere. Harri-geruza batean, adibidez, olatuek gure egunetan hondartzan egiten dituzten arrastoen antzekoak aurkituz gero, geruza hori itsas azpian sortu zela ondorioztatzen da.

Printzipio horietan oinarrituta, harri-geruzetatik ateratako informazioaren bidez, ondoriozta daiteke harria sortu zen ingurua nolakoa zen.

Euskal Herriko kostaldea leku aproposa da estratigrafia aplikatzeko, zenbait eskualdetan geruza sedimentarioak bertikalki kokatu direlako, orogenia-mugimenduen ondorioz, eta, liburu ireki batean bezala, geruza ugari aztertzeko aukera dagoelako; hori dela bide, ikertzaile ugari etorri ohi da Zumaiako flysch-era.

Karbono-14 bidezko datazioa

Karbono-14 C₁₄ isotopoaren erradiazio naturalaren neurketa baliatzen duen datatzeko modua da.

Naturan karbono-14 kopuru konstantea dago; hori horrela, bizidun bat hiltzen den unetik aurrera, izaki horren karbono-14 kontzentrazioa txikitzen hasten da, atomo erradiaktibo guztien antzera, desintegratuz doalako. Ondorioz, bizia izan duen izaki baten karbono-14aren kontzentrazioa neurtzea lortuko bagenu, gorputz horren adina kalkulatzera iritsiko ginateke.

Karbono-14aren bizitza erdia, hau da, kontzentrazioa erdira jaisten deneko denbora 5.570 urte dira.

Kanpoko eragile dinamikoak

Higadura, garraioa eta sedimentazioa kanpoko eragile dinamikoen berezitasuna dira. Hainbat eragileren eraginez gertatzen dira, eta meteorizazioan ez bezala, materialak leku batetik bestera mugitzen dira.

Itsasoa. Olatuak dira, bereziki, itsasoaren higadura lana egiten dutenak. Olatuek itsasertza higatzen dute: haitzak zulatu, labarretatik arrokak erauzi, arroka horiek joan-etorrian higatu eta biribildu… Hortik sortutakoak dira itsasertzetako haitzuloak, itsaslabar higatuak, arroka biribilezko harritzak, hondartzak…

Euri-ura. Euriak, batez ere euri-jasa handiak direnean, lurra soiltzen du, lur-partikula ugari, eta zenbait arroka (indarraren arabera) erauzi eta garraiatuz. Euriak bezala, euri asko denean sortzen diren uhar, erreka eta ibaiek ere higatzen dute lurrazala. Ur horrek erauzten duen materiala urak berak garraiatzen du, distantzia gehiagoan edo gutxiagoan, uraren indarraren arabera, eta batzuetan itsasoraino. Ibaiek garraiatzen dituzten materialak ibaiaren hondoan eta ertzetan pilatzen dira, batez ere ibaiak indarra galtzen duenean, hau da, ibaiaren beheko ibilguan. Esate baterako, ibai handiak inguru lasaietan itsasoratzen direnean, deltak sortzen dira ibaietako bokaletan.

Glaziarrak. Glaziarrek haitz handiak garraiatzen dituzte, eta beren ibilbideetan sakon higatzen dituzte glaziarrak jaisten diren haranetako hondoa eta hegalak. Bestalde, hainbat material garraiatzen dituzte glaziar horiek eta glaziar-mihiaren amaieran (morrena terminalak) edo alboetan (alboko morrenak) pilatzen dituzte.

Haizea. Haizeak erliebea higatzen du, eta materialak garraiatzen. Zenbat eta indartsuagoa izan haizea, orduan eta indartsuago eta urrutirago garraiatuko ditu materialak, eta abiadura mantsotzean eta haizearen indarra txikiagotzean, materialak lurrera erori eta han pilatzen dira. Era horretan, harea-lautadak eta dunak sor daitezke. Eskualde lehorretan askoz handiagoa da haizearen eragina (eragin eolikoa), eta haizea izan ohi da higaduraren eragile handiena. Haizeak arroketatik erauzten dituen harea-partikulek marruskadura lana egiten dute, eta haitzak karraskatzen eta formazio bitxiak sorrarazten dituzte.
Gizakia. Erliebearen higaduran eragin handia izaten du gizakiak, batez ere baso-mozketa eta abeltzaintza direla medio. Lurra soilduta dagoenean, eta landare-geruza babesik gabe, lurrazala uraren eta haizearen eraginpean geratzen da, eta higadura gogorragoa izaten da.