Etiketa: Antzinaroa

Antzinako Mesopotamia: kultura

Erlijioa

Hona Mesopotamia inguruko erlijioaren oinarriak:

  • Jainko asko zituzten (sumertarrek, esate baterako, 700 baino gehiago), baina gehienetan hiri bakoitzak jainko edo jainkosa bati ematen zion garrantzia.
  • Gizakia jainkoen beldur zen, eta sakrifizioak, eskaintzak eta otoitzak egiten zizkieten jainkoei.
  • Saria eta zigorra oinarrizko kontzeptuak ziren. Jainkoei eginiko irainak oso gogor zigortzen ziren, eta ekintza onak, saria jasoko zuten.
  • Jainko nagusienak honako hauek ziren: An, zeruetako jainkoa; Enlil, nekazaritzaren jainkoa; Ea, itsasoko jainkoa; eta Inana edo Isthar, zeruko jainkosa.

Zientzia eta magia

Antzinate osoan Mesopotamia jakinduriaren eredu eta aitzindaritzat hartu zuten. Horren adibide garbia kristautasunaren hastapenetan agertzen den Jesus haurraren jaiotzakoa da; bere etxera joan baitzitzaizkion mesopotamiar jakintsu batzuk (gero errege mago bezala ezagutuko ditugunak) zenbait gauza eskaintzera.

Aipatu beharreko puntu nagusia idazkera da. K.a. 3000. urte inguruan agertu ziren lehen testu idatziak, kuneiforme idazkeran, hain zuzen ere. Idazkera hori kanabera zati bat erabiliz, buztinezko taula itxurako zati hezean egiten zen eta gero taula egosi egiten zuten. Idazkera eta zibilizazioaren jakinduria irakasteko eskolak, artxibategiak eta liburutegiak zabaldu ziren.

Jakintzari dagokionez, hasieratik oso garapen handia izan zuten bai matematikak bai geometriak. Horren arrazoia garbia da: ondo neurtu behar ziren lur-eremuak, zergatan zenbat eska zitekeen kalkulatzeko. Ondorioz, kalkulu matematikoa oso garatua zegoen. Esate baterako, sumertarrek asmatu zuten guk angeluak neurtzeko erabiltzen dugun sistema hirurogeitarra.

Garrantzi berezia izan zuten astronomiari buruz eginiko ikerketek eta kalkuluek ere. Mesopotamiarrak izan ziren planeta, izar eta konstelazioak zehaztu eta izena jartzen lehenak. Haiek irakatsi zizkioten antzinate osoari Astronomiari buruzko lehenengo ezagupenak, eta Babiloniako aztiak mundu osoan ziren estimatuak, erromatarren garaira arte.

Medikuntzaren arloan, lehen pausoak eman zituzten; ikerketa zientifikoarekin batera magia ere nahasten zuten, eta horregatik gaur egun zaila egiten zaigu bata zein bestea bereiztea. Biologia, kimika eta botikagintza ere garatu zituzten.

Zuzenbidea. Hamurabiren Kodea da ezagutzen den lege-bilduma zaharrena eta osoena. Hamurabi erregeak idatzi zuen K.a. 1760. urtean. Legeak harrian idatzi zituzten eta aldaezinak ziren, erregeek ere aldatu ezin zituztela zioen. Araudi horri esker garaiko Mesopotamiako gizartea ezagutzeko aukera aberatsa daukagu.

Antzinako Mesopotamia: egitura politikoa

Lehen zibilizazio haien egitura politikoa ulertzeko, aurrez erregea nola ikusten zuten jakin behar da.

Garai haietan erregea gizakia baino zerbait handiagotzat hartzen zuten. Erregeak jainkoen eta gizakien arteko bitartekari-lanak egiten zituen, hura zen mendeko guztien aberastasunen babeslea, arrisku guztien aurrean ziurtasuna eskaintzen ziena. Harreman zuzena zuen jainkoekin, eta hortik zetorkion boterearen jatorria. Egitura politikoan berebiziko garrantzia zuten ezaugarri erlijiosoek, eta ondorioz sistema politiko hori monarkia izateaz gain teokraziaren hastapena ere izan zela esan dezakegu (teokrazia: teos + kratos; grekoz, jainkoan eta erlijioan oinarritutako boterea).

Mesopotamiako egitura politikoa honela irudika daiteke:

Persiar Inperioaren buru errege bat zegoen: erresuma guztiaren gainetik zegoen. Hark egiten zituen legeak eta hark erabaki zein politika aurrera eraman, aholkularien laguntzaz. Erresumako probintzia bakoitza erregearen aurrean erantzule zen. Postu garrantzitsuak aristokratei, nobleei eta erregearen lagunei eta ahaidekoei ematen zitzaizkien.

Hiritar estatusa zutenek (funtzionario, merkatari, artisau eta nekazari) tokiko batzar txikietan parte har zezaketen. Hiritar ez ziren biztanle askeek (atzerritarrak eta emakumeak), eta esklaboek ez zuten inolako botere politikorik. Hiritarrek batzarretan parte har zezaketen, baina erregeak zuen azkenean edozein erabakiren gaineko azken hitza.

Antzinako Mesopotamia: gizarte-antolaketa

Mesopotamiako gizartea izan zen benetako gizarte mailaketa handia egituratu zuen lehenbizikoa. Ezaugarri nagusia ezberdintasun juridikoa zen, hau da, gizarte haietan pertsona guztiak ez ziren berdinak legearen aurrean, eta denek ez zituzten eskubide eta betebehar berberak.

Ezagutzen dugun lehen legedi orokorraren arabera (K.a. XVIII. mendeko Babiloniako Hamurabi erregeak egin zuena), gizarte osoa bi multzotan banatzen zen:

  • Egoera juridikoa zeukatenak:
    • Gizarteko goi-mailakoak, erregearen babespean zeudenak, estatuko goi-karguak, funtzionarioak, armadako buruzagiak, nobleak, etab.: awilum delakoak.
    • Herri xehea, batez ere nekazariak, artisauak, hirietako bizilagun arruntak: mushkenum deituak.
    • Esklaboak. Pertsonatzat hartzen ziren eta nortasun juridikoa zuten; eskubideak eta betebeharrak zituzten. Emakume aske batekin ezkon zitezkeen eta epailearengana jotzeko eskubidea zuten.
  • Egoera juridikorik gabekoak, legearen arabera pertsonak ez zirenak, asiru deituak, gehienetan gerrako presoak izan ohi ziren.

Emakumeen egoera

Gizarte haren funtzionamendua behar den bezala ulertzeko, beste oinarrizko bereizketa bat kontuan izan behar dugu: gizonezkoen eta emakumezkoen artean zegoen bereizketa. Lehen aipatu dugun legedi hori, bereziki, gizonezkoei zuzendua zegoen, haiek zituzten eskubideak eta betebeharrak. Emakumeek bazituzten zenbait eskubide: epaile baten aurrean agertzeko eskubidea, zenbait ogibidetan lan egin eta funtzio publikoa betetzeko eskubidea… Hala ere, beti gizonezkoaren (aita, edota senarra) mende bizi behar zuten. Adibiderik adierazgarriena ezkontzan ikus dezakegu: gizonak dibortzioa eskatzeko eskubidea zeukan; emaztea antzua bazen, senarra beste emakume batekin ezkon zitekeen edo seme-alabak emango zizkion emakume bat etxera eraman zezakeen.

Emakumearen egoeraz jabetzeko hona hemen Hamurabiren kodeko adibide bat:

Emazte batentzat bere senarra gorrotagarria gertatu eta “Ezin dut gehiago jasan” esatera iristen bada, honela jokatuko da: kasuaren aurrekariak aztertu, eta emakume zintzoa eta akatsik gabea dela frogatzen bada, senarrak emaztearengatik ordaindutakoa berreskuratu ondoren, emaztea aitaren etxera itzuli ahal izango da, arazorik gabe. Baina behar den bezalako emakumea ez dela, kalezalea baizik, eta horregatik bere etxea abandonaturik eta bere senarra umiliaturik utzi duela frogatzen bada, uretara botako da (heriotza-zigorra).

Antzinako Mesopotamia: ekonomia-jarduerak

Edozein zibilizazioren garapena sistema ekonomiko sendo batean oinarritzen da, eta horrek arlo guztietan izango du eragina. Horrexegatik da hain garrantzitsua egitura ekonomiko hori ulertzea.

Nekazaritza

Nekazaritzak zailtasunak zituen eskualde horretako zati handi bat basamortua edota estepa lehorra baitzen. Euri gutxi egiten zuen; beraz, nekazaritzaren garapenerako ura falta zitzaien. Ondorioz, antzina-antzinatik Mesopotamiako biztanleek Tigris eta Eufrates ibaien ura baliatzeari ekin zioten ubideak, ezpondak, ureztatze sistemak eta abar eraikiz. Horrek antolaketa handia eskatzen zuen, eta ondorioz, botere politiko indartsu bat. Infografía sartu

Ureztatzean oinarrituta, garia, garagarra, barazkiak, frutak eta produktu ugari lortzen zituzten; lurralde horietan lortu ziren lehen aldiz, esate baterako, garagardoa eta ardoa. Horren guztiaren ondorioz, Neolito garaian sortutako iraupen-ekonomia (irauteko eta elikatzeko bakarrik iristen zitzaiena) merkatu-ekonomiak ordezkatu zuen: soberakinak hirietako merkatuetan saltzen zituzten. Ezin dugu ahaztu Mesopotamiako Babilonia, Asur edo Ninive hirietan jende asko bizi zela eta hiri horiek elikagai arloan ez zirela buruaskiak.

Lurraren jabetzari dagokionez, Hamurabiren garaian (K.a. XVIII. mendean), hiru motatako lurrak zeuden. Alde batetik estatuaren lurrak zeuden: nekazariek landutakoak eta armadako soldaduei beren mantenurako ematen zitzaizkienak; bestetik, tenpluenak, jainkoen gurtzarako eta apaizen mantenurako erabiltzen zirenak; eta azkenik, jabetza pribatukoak, nekazari aberatsek lantzen zituztenak.

Abeltzaintza

Mesopotamiako lurra idorra izanik, berez, nekazaritzarako baino askoz egokiagoa zen abeltzaintzarako. Bi abeltzaintza mota zeuden: nekazaritzaguneen inguruan garatzen zena, egonkorra, eta basamortuan eta mendietan garatzen zena, erabat ibiltaria, beti euriteen atzetik eta urte sasoiaren arabera handik hona zebilena. Gamelua etxekotu zutenetik asko hedatu zen abeltzaintza mota hori.

Artisautza

Oso goiz garatu zen. Neolito garaitik lantzen zituzten buztinezko ontziak, metalezko tresnak, bitxiak, harri landuak, etab. Hasieran, artisautzagunerik garrantzitsuenak tenpluak izan ziren, jainkoen gurtzetarako eskaintzak egiteko; geroago jauregiek hartu zuten leku hori, erregeek, funtzionarioek eta armadak zituzten beharrak asetzeko, eta, azkenean, edozein hiritan aurkitzen ziren artisau talde garrantzitsuak.

Merkataritza

Mesopotamia oso leku estrategikoan kokatuta zegoen, Mediterraneoa eta Ekialdearen artean. Mesopotamia merkataritzako harreman askoren bidegurutze bilakatu zen. Tenpluen inguruan lehenengo hiriak sortu zirenean, merkataritza-harreman horien garrantzia handitzen joan zen; hasieran, tenpluek beraien eginkizun erlijiosoetarako behar zituzten produktuak lortzeko (urrea, zilarra, bolia, intsentsua, bitxiak…); eta gero, berriz, erregearen jauregia hornitzeko.

Merkataritza-harreman horiek asko lagundu zuten idazkeraren zabalkundean, eta Anatolian bertan sortu ziren lehen txanponak ere. Gero txanponak feniziarren lurraldera eta Greziara zabaldu ziren, eta handik Mediterraneo itsasoaren inguru osora. Merkataritzako harreman horiek lehenengo “banketxeen” sorrera ere bultzatu zuten.

Antzinako Egipto

Egiptoko zibilizazioa K.a. 3.000 urtean Nilo ibaiaren alboan sortu zen eta  K.a. 332. urtean Alexandro Handiak konkistatu arte iraun zuen.

Antzinako Egiptoko zibilizazioaren arrakasta Nilo ibaiaren aldaketetara ongi moldatzetik dator. Ibar emankorraren ureztatze kontrolatuak uzta oparoak eragin zituen, eta gizartearen eta kulturaren garapen handia eragin zuten.

Egiptoko egitura politiko guztia faraoiarengan oinarritzen zen. Faraoia jainkoa zen, jainko nagusia, eta jainko gisa bere herriaren eta beste jainkoen arteko bitartekari-lanak egiten zituen.

Egiptoren ondare ezagunena artea eta arkitektura da; horren eredu argia piramideak dira, Antzinaroko Zazpi Mirarietatik zutik dirauten aztarna bakarra.

Antzinako egiptoarren lorpen ugarien artean daude matematika sistema konplexuak, meatzaritza aurreratua, beiraren teknologia, medikuntza eraginkorra, ureztatze eta nekazaritza sistema emankorrak, idazkera hierografikoa eta munduko lehen bake hitzarmena.

Antzinako Egipto: bilakaera historikoa

Egiptoren historia aztertzen denean, gehienetan hainbat aldi aipatzen dira: Dinastien aurreko aldia (batasun politikoa lortu baino lehen); Antzinako Inperioa; Inperio Erdikoa; Inperio Berria; eta, azkenean, Saistarren dinastia.

Dinastien aurreko aldia (K. a. IV. milurtekoa)

Neolito garaitik Nilo ibaiaren ertzetan, oso herri garrantzitsua eta nortasun handikoa hasi zen sortzen eta garatzen. Gune politiko-ekonomiko nagusiak bi hauek izan ziren: ibaiaren delta aldean sorturiko Egipto Beherea, eta ibaiaren lehen ur-jauzitik deltarainoko Egipto Garaia.

Antzinako Inperio Zaharra (K.a. 3000-K.a. 2200)

Batasun politikoa lortu ondoren, faraoiaren botere politikoa erabatekoa zen, absolutua eta guztiz zentralizatua. Botere horren isla garbia da garai hartako piramideen eraikuntza.

K.a. 2500. urtetik aurrera faraoien botere politikoa ahultzen joan zen, eta eskualdeetako nomarka buruzagiak hasi ziren beren lurretan boterea bereganatzen.

Inperio Erdikoa (K.a. 1990-K.a. 1785)

Mentuhotep faraoiak, borroka luze eta latzen ostean, berriro batasun politikoa lortu zuen. Bere ondorengoek estatu berriaren oinarri politikoak ezarri zituzten eta Egiptok, lehen aldiz, ordura arte izan zituen mugak zabaldu zituen: Sudango iparraldea, Palestina, Libano eta Siriako zati garrantzitsu bat mendean hartu zituen. Eragina Babiloniaraino eta Kreta uharteraino ere heldu zen.

K.a. XVIII. mende amaieratik aurrera, barne-arazoak eta Asiatik zetozen hiksoen erasoen ondorioz, faraoien botere politikoa, berriro ere, ahuldu egin zen eta inperioa desagertu.

Inperio Berria (K.a. 1550-K.a. 1085)

Amosis I.a faraoiak hiksoak kanporatzea lortu zuen, eta Egiptoren mugak hegoalderantz eta ekialderantz zabaldu zituen. Ondoren, Egiptoko mugak inoiz baino gehiago zabaldu ziren Sudango iparraldetik Eufrates ibairaino, Mesopotamiako iparralderaino alegia.

Hurrengo faraoiek Asiatik eta itsasotik etorritako inbasioei aurre egin behar izan zieten eta ozta-ozta lortu zuten inbaditzaileak kanporatzea. Egiptoren mende zeuden errege eta printze askok, egoera nahasia baliatuz, independentzia aldarrikatu eta estatu indartsu berriak sortu zituzten. Azkenean, apaizburu batek bere burua faraoi koroatu zuen eta handik aurrera Egipto beste aldi larri batean sartu zen.

Saistarren dinastia (K.a. 730-K.a. 525)

Sais hiriak Egipto osoa bere mendean hartzea lortu zuen, baina egoera ez zen batere lasaitu. Lehenengo asiriarrek eraso zieten eta geroago persiarrek. Azkenean, Egipto Persiar Inperioko probintzia bilakatu zen.

Erromanizazioa euskal lurraldeetan: gizartea

Gizarte-antolaketa

Euskal lurraldeetako biztanleen eta erromatarren arteko harremanak onak izan omen ziren. Erromatarrek ez zuten arazo berezirik izan euskal lurralde guztiak konkistatu ondoren, beren biztanleak kontrolpean edukitzeko.

Erromatarren eta baskoien arteko harremanak adiskidetsuak izan ziren, eta horri esker baskoiek beren lurrak zabaltzea ere lortu zuten; adibidez, Ponpeio eta Sertorioren arteko gerran (K.a. 82-72), Pompaelo (Iruñea) fundatu zuen Ponpeiok. Ondoren, jasotako laguntza saritzeko Calagurris eta Cascantum eman zizkien baskoiei, eta badirudi Jaka eta inguruko lurraldeak ere baskoien eskuetara pasatu zirela.

Erromatarrak nagusitu zirenetik K.o. IV. mendera arte ez dugu inolako gerraren edo matxinadaren berririk; alderantziz, hemengo biztanleak erromatar armadan sartu ziren, eta Ingalaterrako edo Germaniako gerran ibili ziren. Nahiko ezaguna da karistiarrek, barduloek eta baskoiek osatutako armada taldea, “Cohors II vasconum”.

Erromatarrek euskal lurraldeetako biztanle guztiak izen beraren mendean bateratu zituzten. K.o. II. mendetik aurrera, aurreko barduloak eta autrigoiak baskoi bilakatu ziren.

Euskal lurraldeetan, gutxi edo asko, erromatar ereduko elementu politikoak, sozialak, ekonomikoak zein kulturalak, errotu egin ziren. Bertako eliteak (goi-mailako jendeak) erromatar boteretsuak imitatu zituen, baina herritar gehienek erromatarren hainbat ohitura bereganatu bazituzten ere, bertako ohiturak mantendu zituzten.

Jabetza

Lurra zen aberastasunaren seinale eta jabetza izugarriak lortu zituzten.  Lurra, konkisten ondoren, soldadu-ohiei, erromatar nekazariei eta erromatarrekiko leial izandako euskaldunei banatzen zien.

Era horretara, modu askotako nekazariak sortu ziren, gehienak lur-jabe txikiak ziren eta batez ere etxerako ekoizten zuten. Lur-jabe handiek botere ekonomiko eta politiko handia zuten. Baziren lur-jabe txikiak ere, maiz lur-jabe handien lurretan lana egitera behartuta aurkitzen zirenak. Gehienetan, lurra esklaboen bitartez lantzen zuten, horrela etekin ekonomiko handiak ateratzen zituzten. Oro har, esklaboak lurra lantzeagatik ez zuten ordainik jasotzen, mantenua (jana eta jantziak) eta bizilekua bakarrik.

Herriak eta hiriak

Saltus, iparraldeko esparruan erromanizazioa ez dirudi oso sakona izan zenik. Egun hainbat hiri sortu zituztela ezagutzen dugu, hala nola: Lapurdum (Baiona), Oiasso (Irun), Forum (Forua), Menosca (Zarautz edo Getaria?), etab.

Ager, Ebro ibaiaren arroan, ordea, erromatarren eragina oso handia izan zen. Gure artean erromatarrek sortu zituzten harriz egindako lehen hiriak. Calagurris (Calahorra) eta Graccurris-ekin (Alfaro) batera badira beste batzuk ere: Pompaelo (Iruñea), Veleia (Iruña Oka), Andelos (Muruzabal Andion, Mendigorria), Cara (Santakara), Cascantum (Cascante), Ilumberri (Irunberri)…

Hiri horietan, foroaz (hiri erdiguneko plaza modukoa) gain, teatroak, termak (bainuak), anfiteatroak, tenpluak eta azokak ere eraiki zituzten, eta baita hirietara ura garraiatzeko ubide edo akueduktuak ere.

Erromatar garaiko hirien funtzio nagusia politikoa zen. Hiriak botere gunea ziren, goi-mailako jendea bizi zen tokia, eta nekazaritza-eremua gobernatzeko gunea. Aberastasuna ez zen hirian sortzen: hirian gastatu egiten zen.

Bizilekuak

Hiri edo nekazari ingurunetako etxebizitzak oso desberdinak ziren.

Hirietako eraikinak zurez, harriz eta morteroz egiten ziren, batzuetan adreiluz ere bai, eta teilatua buztinezko teilekin estaltzen zuten. Erromatar ereduko etxeak ez ziren kanpotik oso ikusgarriak izaten. Leiho gutxi eta txikiak izaten zituzten, garai hartan ez baitzen beira erabiltzen leihoetan. Etxe gehienek barruko atari bat zuten, atariak etxeari argitasuna ematen zion, eta gelak haren inguruan antolatzen ziren.

Maila sozialaren arabera, barruan hainbat apaingarri eta luxu izan zitzaketen; adibidez, zoruan jartzen zituzten mosaikoak, hainbat koloretako teselaz (kubo formako harriak) egindako marrazki ikusgarriekin.

Landa-edo nekazari eremuan baziren erromatar ereduko etxalde handiak, villa deituak, eta etxe apalagoak.

Villa gehienak erreka, ur-putzu edo antzeko tokietatik gertu egoten ziren, etxerako eta lurrentzat ura lortzeko. Inguruko paisaia ederra izaten zen eta galtzadetatik gertu zeuden.

Herritar xumeak etxoletan bizi ziren. Etxe biribil txiki hauek lastozko teilatua eta lurrez estalitako adarrez egindako hormak zituzten nagusiki. Etxolen barruan ez zen, gehienetan, gelarik bereizten. Txoko batean sua egoten zen janaria prestatzeko, beste batean lo egiteko oheak, beste batean janariak gordetzen ziren, etab.

Antzinako Grezia: Esparta

Atenas ez zen Greziako hiri nagusi bakarra. Esparta Atenasen aliatu izan zen Persiar Inperioaren aurkako gerra ugaritan, baina arerioa ere izan zen hainbatetan. Azkenean, bi hiriek ikuspegi ezberdinak zituzten, antolaketa politikoan eta sozialean ez zetozen bat eta, ondorioz, borrokan aritu ziren behin eta berriz.

Esparta borrokan oinarritutako gizarte bat zen era, diziplina zorrotzekoa eta hiritar bakoitza soldadu bat zen gunea. Zazpi urtez gero, mutilak gerrarako entrenatzen ziren. Gizonek hogei urterekin ezkondu zitezkeen baina ezin zuten emaztearekin bizi 30 urte arte, hori baitzen soldadu izatea uzten zuten adina. Hiria bere baitan itxirik zegoen eta ez zuten atzerritarrik onartzen.

K.a. 630. urteaz geroztik, Espartak hiritarren batzarra, apella, zuen, baina batzar horrek ez zuen egiazko botererik. Haren botere bakarra lege-proiektu baten proposamenaren alde edo aurka agertzea zen. Batzar horrek bost zaintzaile, eforo, aukeratzen zituen, eta horiek administratzen zuten hiria urtebetez. Espartan erregeak izan zirela badirudi ere, ez zuten egiazko botererik, Espartako botere politikoa, familia aberatsen esku zegoen. Haiek ezartzen zituzten beren hautagaiak baita eta legeak onarrarazi ere.

Espartak gerrate askotan parte hartu zuen historian bai Atenasen aurka, bai Persiar Inperioaren aurka ere. Dena den, aske iraun zuen, K.a. 219an Mazedoniako erresumaren esku erori zen arte.

Antzinako Mesopotamia

Mesopotamia Tigris eta Eufrates ibaien arteko lur emankorreko zatiari deitzen zitzaion. Gaur egungo Irak, Siriako ekialdea, Turkiako hego-ekialdea eta Irango hego-mendebaldea hartzen zituen.

Eskualde horren hegoaldean, K.a. XXIV. mende ingurutik aurrera, herri sumertarrek zingirak, lehortu, dike, kanalak eta ubideak egin eta lurrak lantzen hasi ziren. Nekazaritzako aurrerapenei esker hiri-estatu independenteak sortu ziren: Ur, Uruk, Lagash.. K.a. XXIII. mendetik aurrera Mesopotamian zibilizazio aberatsak garatu ziren: sumertarrak, akadiarrak, babiloniarrak eta asiriarrak.

Garairik oparoena, Babiloniako Hamurabiren erregealdia izan zen, K.a. XVIII. mendean, ekonomia eta kulturan loraldi handia lortu zuena.

Antzinako Mesopotamia: bilakaera historikoa

Lehen zibilizazio hiritarra Sumerren sortu zen, Mesopotamia Beherean K.a. IV. milurtekoan.

Erregeek agintzen zuten estatu-hiriak ziren. Erregeek funtzionario eta apaizek lagunduta agintzen zuten.

K.a. 2.000. urte inguruan Sumer eta Akadeko lurraldeak basamortuko tribuek inbaditu zituzten. K.a. 1792. urtean Hamurabi erregeak lurralde guztiak bereganatu zituen eta Babiloniar Inperio boteretsua sortu zuen. Inperioak K.a. 1600 urtera arte iraun zuen, hititen eskuetan erori zen arte.

K.a. 2.000. urte inguruan Asiriar Erresuma sortu zen. Pixkana inguruko lurraldeak inbaditzen hasi ziren eta 1000. urterako Inperio indartsu bat sortu zuten, Assurnazirpalen eskutik. Inperio hark 609. urtera arte iraun zuen, Mediarrek eta Babiloniarrek inbaditu zuten arte.

K.a. 1.300 urteaz gero, lurraldearen zati batean bi erresuma zeuden: Media iparraldean eta Persia hegoaldean. K.a. 560. urtean Persiako Ziro II.ak mediarrak zapaldu zituen, haien lurraldeak bereganatu eta Persiako Inperio handia eraiki zuen. Haren ondorengoak inguruko lurralde guztien aurka borrokan aritu ziren eta Dario I.ak inoiz izan zen inperiorik handiena eraiki zuen Mediterraneo inguruan.

Xerxes I.aren garaian (K.a. 519-465) Persiar Inperioa ahultzen hasi zen eta K.a. 330. urtean desagertu egin zen Alexandro Handiak lurraldeak bereganatu zituenean.

Antzinako Grezia: Atenas

DEMOKRAZIAREN SORRERA

Atenasen originaltasuna , egitura politiko berri bat ezartzea izan zen: demokrazia. Demokrazia (demos+krator= herriaren agintea grezieraz)  aginte-modu bat da, estatuaren zuzendaritza hiritarren eskuetan dago.

Hasiera batean, Atenasko hiri-estatua monarkia  bat zen, (mono + krator= bakarraren agintea grezieraz) errege batek agintzen zuen.

K.a. 753. urtean lur-jabe handiek  boterea kendu zioten erregeari eta egitura oligarkikoa ezarri zuten. Oligarkiarekin  (oligos + arkia = gutxi batzuen agintea) , boterea esku gutxi batzuetan zegoen, pertsona edo familia zehatzetan. Lurraldeko pertsona eraginkorrenak ziren eta  euren artean antolatzen zuten agintea. Horrela, oligarkia indarrean egon zen garai hartan, Atenasko aristokratak politika, armada eta justizia osoa kontrolatzera iritsi ziren. Lege idatzirik ez zegoenez, inork ezin zituen kritikatu. Estatu-hiriko administrazio politiko guztia berenganatu zuten eta armada zein justizia kontrolatu.

Pixkanaka, Atenasko politikan aldaketak gertatu ziren. Herria aberastu egin zen, merkataritza hobetu eta gerrarako bitarteko gehiago zituzten. Ez zuten jasan nahi oligarka haien menpe egotea eta haien kontrako altxaketak hasi ziren, baita idatzizko legeak eskatzen hasi ere.

K.a. 621. urtean Dracon legegileak legeak idatziz ezarri zituen Atenasko biztanleak ezagutu zitzaten. Hainbat lege oso zorrotzak ziren eta tiranoen (tyrannos= Jauna) bidez indarrez eta bortxaz inposatu ziren. Garai haietan mahastiak eta olibondoak ugaritu ziren, baita lan publiko handiak ere, langabezia murrizteko. Itsas merkataritzaren bilakaerari esker,  aberatsen eta pobreen arteko desberdintasuna txikituz joan zen.

K.a 594. urtean Solon, merkatari aberats eta Atenasko estatu-gizona, erreforma politiko garrantzitsuak egiten hasi zen: bule (Boule)  izeneko hiritarren batzarra sortu zuten, hiriko gaiak jorratzeko arduradun ziren hiritarrentzako bakarrik zena. Bertako partaideak zozketaz aukeratzen zirenez, ez zen berdintasunean oinarritutako egitura, baina demokraziaranzko lehen pausoak izan ziren.

Herri-epaimahai bat ere sortu zuen, Heliee, eta, horhistoria, antzin aroa, grezia, Atenas, demokraziaren bidez, herriak bere eskubideak errespetatuak izatea lortu zuen. Solonek, era berean, partaidetza politikoaren lehen arauak ezarri zituen. Horien ondorioz, magistratu izatea ez zen jaiotzaz gertatzen,  aberastasunaren arabera baizik.

K.a 508. urtean, Klistenes aristokrata eta ideia berriko gizon politikoak Atenasko egitura politikoan aldaketak egitea erabaki zuen. Solonen erreformatan oinarrituta, Klistenesek erabaki zuen hiritar gehiagok parte hartzea bizitza politikoan eta baita Atenasko zuzendaritzari buruzko erabakietan ere. Lehen aberatsenak bakarrik parte hartzen zuten eta orain hiritar guztiek zuten horretarako eskubidea; hau da, gizonezko libre guztiak hasi ziren hiriaren agintean parte hartzen. Lege-gaitasunaren bidez, hiritarrek herriaren batzarrean edo ekklesian (ecclesia),  parte hartzen zuten eta aurkezten ziren legeen alde edo aurka botoa ematen. Hiritar guztiek parte har zezaketen erakunde politikoetan; hala nola, bulean, edo ekklesian. Demokraziaren hastapenak ziren.

K.a. 451. urtean , Perikles, Atenasko estatu-gizonak, stratega (armadako komandantea) kargu garrantzitsua lortu zuen. Hamabost aldiz jarraian hautatua izan ondoren, bere buruzagitza militarra inposatu zen Atenasko bizitza politikoan. Herri-batzarrean, ekklesian, zuen botere handia baliatuta, Atenasko esperientzia demokratikoak gorena jo zuen. Aristokratei boterea murriztu zien eta egitura oligarkikoaren arrastoei amaiera eman. Gainera, erakunde politikoetan parte hartzen zutenei ordainsari bat ezartzea erabaki zuen, aberastasun gutxiago zuten hiritarrek ere hiriaren administrazioan esku hartzeko aukera izan zezaten. Aginte-postuak hiritar guztiek betetzen zituzten txandaka eta herri-batzarraren boterea erabatekoa izatera iritsi zen.

Atenasko esperientzia demokratikoak, mende bakarra iraun zuen. Espartarekin izandako gerrak eta gaixotasunak Atenasen ahuldadearen hasiera izan ziren, eta K.a. 411. urtean Atenasek egitura oligarkikoa berrartu zuen.

Pixkanaka, Mazedoniako errege Filipo II.ak  Greziako lurralde guztiak  eskuratu zituen K.a. 346. urtean.  K.a. 336. urtean Alexandro Handia haren semeak,  inperio handi bat sortu zuen, baina,  33 urterekin hiltzean, Greziako lurraldeak, erresuma helenistiko txikietan zatitu ziren.

Antzinako Egipto: egitura politikoa

Egiptoko egitura politiko guztia faraoiarengan oinarritzen zen. Faraoia jainkoa zen, jainko nagusia, eta jainko gisa bere herriaren eta beste jainkoen arteko bitartekari lanak egiten zituen. Beraz, teokraziarik inon bazen, hori Egipton izan zela esan daiteke.

Faraoia errege-tronuan esertzean Horus, Osiris eta Isisen seme bihurtzen zen eta haien izpirituak bereganatzen zituen. Horrela, erregea jainkoen pareko zen, beste jainko bat gehiago. Faraoia gizakien eta jainkoen arteko lotura bilakatzen zen.

Legegile, administratzaile eta apaiz izateaz gain, gerlari ona zela ere erakutsi behar zuen, bere herria etsaiengandik babesteko eta erresumako mugak defendatzeko gai zela ziurtatzeko

Faraoia lurraren eta beronen gainean hazi edo bizi zen guztiaren jabe zen: apaiz nagusia, epaile gorena eta armadako buruzagi nagusia. Harrobiak, urre-meategiak eta Niloko ura soroetara zeramaten ubideak haren manupean zeuden. Uzta eskaseko urteetan, haren ale-biltegiari esker elikatzen zen herria. Atzerriko politika eta harreman komertzialak ere faraoiak erabakitzen zituen.

Faraoiak berak bakarrik lan hori guztia ezin zuen antolatu; bera, apaizei eta nobleei lur esparru handiak ematen zizkien. Apaizen beste zeregin bat tenpluetako otoitzak zuzentzea zen, subiranoaren izenean. Gobernuaren arduraduna bisir edo lehen ministroa zen, baina egunero eman behar zion faraoiari egiten zuenaren berri. Faraoia funtzionario batekin oso pozik zegoenean, jauregira ekarrarazten zuen eta zeremoni balkoitik urreak eta bitxiak botaz saritzen zuen.

Antolaketa aldetik, Egipto bi zati nagusitan banatzen zen: Egipto Beherea, Nilo ibaiaren delta hartzen zuena, eta Egipto Garaia, handik Nubiako (gaurko Sudan) mugaraino. Alde bakoitzeko buru bisir bat zegoen. Horren eginkizunak, nekazaritzako lanak kontrolatzea, justizia egitea, zergak biltzea eta bakeaz arduratzea ziren.

Administrazio aldetik, lurraldetan edo probintziatan zatituta zegoen estatua. Nomarkak ziren lurralde horietako gobernadoreak.

Egitura honetan garrantzi berezia zuten tenpluek, eta Faraoiaren mende egon arren, autonomia handia zeukaten. Ezin dugu ahaztu Inperio Berrian Amonen tenpluko apaiz nagusia faraoi bihurtu zela, horrela beren nagusitasuna inposatuz eta agerian jarriz.