Euri azidoa

Nekazariak betidanik egon dira zeruari begira, euria noiz egingo zain, ereindako haziek edota landatutako landareek ura behar-beharrezkoa dutelako. Industrializazioaren ondorioz, euria, Ipar Amerika eta Europa erdialdean gehienbat, oparotasun-iturri izatetik arazo izatera igaro da, euri azidoak (euriarekin, elurrarekin, lainoekin eta abarrekin batera erortzen dena) kalte egiten dielako uztei, basoei, ekosistema urtarrei eta eraikinei beraiei ere.

Euri azidoa erortzean, izenak dioen bezala, ur horren azidotasuna ohi baino handiagoa da. Azidotasun horren jatorria industriak, zentral termikoek eta ibilgailuek isuritako gasetan dago, erregai fosilak erretzean sortzen diren nitrogeno (NO, NO2, N2O5 …) eta sufre oxidoak (SO2, SO3 …) atmosferara isurtzen baitira. Gas horiek ur-lurrunarekin erreakzionatzean, azido nitrikoa (HNO3) eta azido sulfurikoa (H2SO4) sortzen da eta txikiagotu, euri-uraren pH-a, hau da, euria azidoagoa egiten dute.

Kutsadura horren ezaugarrietako bat da euri azidoa gas kaltegarriak isuri diren lekutik oso urrun eror daitekeela. Horregatik, nahiz eta herrialde aberatsek sortutako kutsadura izan, planeta osoak jasaten ditu ondorioak. Europan, adibidez, Erresuma Batuko zentral termikoen kutsadurak eragindako euri azido gehiena Norvegia eta Suediako basoetan erortzen da.

Kutsadura hori eteteko bidea gas-isurketak kontrolatzea da eta azken urteetan aurrerapauso garrantzitsuak eman dira euri azidoa murrizteko.

Izpi-ultramoreak

Lurrak hainbat izpi-mota jasotzen du Eguzkitik; eta erradiazio (izpi) horietako batzuk dira izpi ultramoreak. Gizakiok ez ditugu izpi ultramoreak ikusten. Izan ere, ikus ditzakegun izpi-mota laburrenak dira kolore morearenak: are eta laburragoen artean daudenez izpi ultramoreak, ez ditugu ikusten. Beste animalia batzuek (erleek, esaterako) badute izpi horiek ikusteko ahalmena eta hainbat gauzatarako erabiltzen dute: janaria lokalizatzeko, adibidez.Guk ez ditugu izpi ultramoreok ikusten, nahiz eta bai jasan gizakioi eragiten digun ondorio nagusia: azal-erreketak, alegia.

Ozonoa

Ozonoa hiru oxigeno atomoz osatutako molekula da. Usain atsegin eta kolorerik gabeko gasa da. Estratosferan izpi ultramoreak xurgatzen dituelako da ezaguna. Eragin onuragarri hori, ordea, ez da ematen troposfera deritzon geruzara jaitsiz gero. Ozonoaren oxidazio-gaitasunagatik, kaltegarria da bizitzarako, kontzentrazio jakin batetik gora. Bestalde, oxidazio-gaitasun handi horri esker, desinfektatzaile gisa erabiltzen da ur-araztegietan eta medikuntzan.

Kopenhageko biltzarra

Kopenhageko Biltzarraren (2009) helburu nagusia zen parte hartzen zuten herrialdeek akordio bat izenpetu eta 2012an indarrean jartzea, hots, Kiotoko Protokoloa ez bezala, juridikoki loteslea izango zena.

Proposatzen zen akordioaren helburu nagusia, funtsean, zen 2050 urtea baino lehen erdira jaistea 1990ean isuritako berotegi-efektuko gasen igorpena . Hitzarmenak epe ertaineko helburuak ere zehazten zituen: herrialde garatuek, 2020rako % 20 eta % 40 artean murriztea, alegia, beren gas-igorpenak.

Biltzarrean elkartu ziren herrialdeetako agintariek ez zuten akordiorik lortu azken gauera arte. Herrialde batzuek (Txina, AEB, India, Brasil eta Hegoafrika) gutxieneko akordioa lortu zuten gau hartan, baina garapen-bidean diren herrialde-multzo batek ez zuen onartu . Kopenhageko Biltzarrean, askoren iritziz, galdu egin zen, beste behin, aldaketa klimatikoa eteteko aukera.

Kiotoko protokoloa

Herrialde boteretsuenek 1997an ingurumenari buruz, eta batik bat berotegi-efektua sortzen duten gasen isurketa kontrolatzeko helburuz sinatutako nazioarteko protokoloa da. Horretarako, bertan adierazten da herrialde bakoitzak atmosferara isur dezakeen berotegi-gas kopurua.

Protokoloa 1997ko abenduaren 11an onartu zen, Kioton (Japonia) egindako biltzarrean. 2005eko otsailaren 16an jarri zen indarrean, 2004ko azaroan Errusiak onartu eta gero. Izan ere, hitzarmena abian jartzeko, planeta osoko gas-isurketen % 55aren erantzule ziren herrialdeek onartu behar zuten protokoloa eta hori, Errusiak onartzean lortu zen. Halere Ameriketako Estatu Batuek, hots, berotegi-gas gehien isurtzen duen herrialdeak, protokoloa berretsi gabe jarraitzen zuen artean 2009an.

Urte horretan bertan Kopenhageko Klima Aldaketari buruzko XV. Biltzarra egin zen, Kyotoko protokoloa gainditzeko asmoz.

Ozono-geruzaren zuloa

Ozono-geruza estratosferan dago eta atmosferan ohi baino ozono-kontzentrazio (O3) handiagoa du.

Zer da, baina, ozonoa? Ozonoa hiru atomo oxigenoz osatutako molekula da; gizakiarentzat kaltegarria da, arnasten badu; baina atmosferako goiko geruzetan mesedegarria, planetako bizidunentzat.

Eginkizun nagusia Lurra babestea du Eguzkitik datozen erradiazio ultramoreetatik; izan ere, eguzki-izpiak, ozono molekulekin talka egitean, ez baitira Lurrera iristen.

Azken hamarkadetan zientzialariak konturatu dira ozono-geruza gero eta meheagoa dela; hau da, ozono-kontzentrazioa gero eta baxuagoa dela, Antartika gainean zulo handi bat sortzera iristeraino. Hori dela-eta, handitu egin da lurrera iristen diren erradiazio ultramoreen kopurua.

Zientzialariek aztertu zuten zein zen ozono-kontzentrazioa hain nabarmenki jaistearen arrazoia eta erantzule nagusiak CFC (klorofluorokarbonatu) konposatuak eta abioi supersonikoak zirela ondorioztatu zuten. CFC-ak gizakiak sortutako konposatuak dira eta esprai, hozkailu eta aire girotuko instalazioetan erabiltzen dira, gehienbat. 1987an, nazioarteko itun bat sinatzea lortu zen, naziorik aurreratuenek 2000 urtetik aurrera produktu horien ekoizpena eten zezaten. CFC konposatuek iraupen luzea dutenez, urteak beharko dira neurri horien emaitzak ikusteko.

Berotegi-efektua

Atmosferan modu naturalean gertatzen da berotegi-efektua, eta ezinbestekoa da Lurrean bizitza garatzeko. Atmosferan dauden ur-lurruna, karbono dioxidoa (CO2) eta metanoa (CH4) dira, besteak beste, efektu hori gauzatzen duten gas ugarienak. Gas horiek igarotzen uzten diote Eguzkitik datorren argi-erradiazioari eta, argiak Lurrean jo ondoren, aipatu gasek xurgatu egiten dituzte islatzen diren izpi infragorriak eta atmosfera barruan mantendu. Horri esker, lurrazalaren batez besteko tenperatura 15 ºCkoa da; berotegi-efekturik gabe, berriz, –18 ºCkoa izango litzateke.

Gaur egun, ordea, giza jarduerak isuritako gasen ondorioz, berotegi-efektua gehiegi hazi da, arazo larria bihurtzeraino.

Eta zerk eragin du gehiegizko berotegi-efektu hori? Atmosferan dauden berotegi-gasen kontzentrazio gero eta handiagoak, alegia; hau da, milaka urtetan lur-azpian sortu diren erregai fosilen zati handi bat gizakiak erabili duelako azken 150 urteotan, errekuntza-prozesuen bidez energia lortzeko. Errekuntzetan sortzen den gas nagusia karbono dioxidoa denez, atmosferara gero eta karbono dioxido gehiago isuri dugu eta bertako karbono dioxidoaren kontzentrazioa handitu egin da.

Bide horretatik jarraituz gero, ondorio larriak pairatuko ditugu, poloetako izotzak, besteak beste, urtu egingo baitira eta itsas uren maila igoarazi. Ondorioz, gaur egungo kostaldeak, munduko leku populatuenak, desagertzeko arriskuan egon litezke. Are gehiago, kliman ere aldaketak ekarriko lituzke: batez besteko tenperaturen igoera eragin, haizeen norabideak aldatu, tenperatura-bitartea handiagotu…

Horren aurrean, nazioarteko erkidegoak Kyotoko Ituna sinatu zuen 1997an, berotegi-efektua sortzen duten gasen emisioak murrizteko helburuz.

2009an Kopenhageko Klima-Aldaketari buruzko XV. Biltzarra antolatu zen, juridikoki loteslea izango zen itun berri bat hitzartzeko asmoz. Azkenean, hitzarmenari buruzko interpretazio ugari dauden arren, iritzi zabalduena da beste aukera bat galdu dela.

Estratosfera

Estratosfera da atmosferako bigarren geruza eta 12. km-tik 50. km-raino hedatzen da. Geruza horrek betetzen duen egiteko nagusia Eguzkiak igorritako izpi ultramore kaltegarriak iragaztea da. Horretarako, ozono-kontzentrazio (O3) handiagoa duen geruza batez osatuta dago: ozono-geruza. Izpi ultramore batek ozono-molekula batekin talka egiten badu, ez da Lurrera iristen.

Geruza horretan, izpi ultramoreen eta ozonoaren arteko talka horietan askatzen den energia tarteko, tenperatura, troposferan ez bezala, igo egiten da, altuera irabazteaz batera.

XX. mendearen amaieran, zientzialariek ikusi zuten ozono-geruza gero eta meheagoa egiten ari zela, gizakiak eragindako kutsaduraren ondorioz. Gertaera horri ozono-geruzaren zuloa esaten zaio.

Troposfera

Troposfera lurrazalarekin kontaktuan dagoen atmosfera-geruza da eta tropopausa da bere goi-muga; han tenperatura –56 ºCra iristen da. Tropopausaren kokapena aldatuz doa latitudearen arabera: ekuatore ingurua zonalde beroa denez, 12. km igo behar dira troposfera amaitu eta tropopausa aurkitzeko; poloetan, berriz, nahikoa da 6. km igotzea, tenperatura –56 ºCra iristeko.

Troposferan pilatzen da atmosferako gasen % 80. Troposferan gora egin ahala, gas-kantitatea ere gero txikiagoa egiten da, gasen proportzioek konstante irauten badute ere. Bizidunen kopurua ere, horri loturik, murriztu egiten da, toki garaietako oxigeno-kopurua ere urrituz doalako.

Troposferan dago atmosferako hezetasun (ur-lurrun) guztia. Troposferan gora egin ahala, era berean, tenperaturak behera egiten du: 0,60 ºC 100 m bakoitzeko, gutxi gorabehera.

Troposferan gertatzen dira, halaber, ezagutzen ditugun fenomeno meteorologikoak.

Presio atmosferikoaren neurketa

Lurra inguratzen duen atmosfera gasez osatuta dago eta, gasa materia denez, atmosferak masa du. Atmosferak, guztira, 4 trilioi eta erdi kilogramoko masa duela kalkulatzen da. Baina guri interesatzen zaiguna zera da: masa horrek zenbateko indarra egiten duen, alegia, azalera-unitate bakoitzeko; hau da, zenbatekoa den presio atmosferikoa.

Torricelli izan zen, 1643an, presio atmosferikoa neurtu zuen lehenengoetakoa. Horretarako, ertz bat itxia eta beste irekia zuen beirazko hodi bat merkurioz bete eta, ertz bat irekia zuela, ontzi batean sartu zuen. Hodiak 1,20 m luze neurtzen zuen eta, tututik merkurio apur bat atera arren, hodi barruan beti 760 mm-ko altuera markatzen zuen merkurio-zutabea geratzen zela ikusi zuen. Torricellik ondorioztatu zuen atmosferaren presioak eusten ziola erortzen ez zen merkurioari; hau da, merkurioz betetako ontzian indar bera egiten zutela merkurio zutabeak zein atmosferak. Horregatik, 1 atm eta 760 mm merkurio baliokideak dira.

760 mmHg = 1 atm

Torricelliren esperimentuari jarraituz, Pascalek, 1648an, frogatu zuen, altuerara igotzean, presio atmosferikoa txikiagoa egiten dela. Izan ere, zenbat eta leku altuagoan egon, gaineko gas-zutabea txikiagoa denez, indar gutxiago egiten baitu azalera-unitate bakoitzeko. Nazioarteko SI sisteman presioa neurtzeko erabiltzen den unitateari pascal (Pa) izena eman zaio, zientzialariaren omenez. Pascal bat da newton 1eko indarrak metro koadro 1en egiten duen presioa.

101.325 Pa = 760 mmHg = 1 atm

Presio atmosferikoaren kontzeptua 1654an zabaldu zen jendartera, Magdeburgoko esferaerdien esperimentuari esker.