Etiketa: mesopotamia

Antzinako Mesopotamia: artea

Mesopotamiako artearen garapena eta ugaritasuna oso handia izan zen.

Arkitektura.

Eraikuntzan erabilitako material nagusia adreilua izan zen; buztina eta lastoa nahastu eta gero egosi egiten zuten. Adreilu horiek esmaltezko lauzez apaintzen ziren.

Eraikuntza arloan eginiko ekarpenik handienak eraikinak estaltzeko arkua eta ganga izan ziren.

Bi dira eraikin nagusiak: tenpluak eta haiei atxikita zeuden zigurat dorre antzeko eraikinak, eta jauregiak. Azken horiek oso eraikin konplexuak ziren, terraza, patio, lorategi eta gela askorekin. Ezin dugu ahaztu, horrez gain, hirigintzak lortu zuen garapena: Babilonia edo Ninive (asiriarren hiriburua) oso hiri jendetsuak izan ziren eta antolamendu berezia behar izan zuten.

Eskultura

Ezagutzen ditugun lehenengo irudi sumertarrak, jainkoen eta erregeen irudiak dira. Ikusgarriak dira asiriarren jauregietan agertzen diren erliebeak; ehiza, gerrak eta eguneroko bizimodua azaltzen dituzte. Esfingeak ere aipagarriak dira: erdi gizaki erdi animalien irudiak.

Beste arteak

Beste arteen artean jauregietako eta tenpluetako hormak estaltzen zituzten esmalteak aipatu behar dira.

Antzinako Mesopotamia: kultura

Erlijioa

Hona Mesopotamia inguruko erlijioaren oinarriak:

  • Jainko asko zituzten (sumertarrek, esate baterako, 700 baino gehiago), baina gehienetan hiri bakoitzak jainko edo jainkosa bati ematen zion garrantzia.
  • Gizakia jainkoen beldur zen, eta sakrifizioak, eskaintzak eta otoitzak egiten zizkieten jainkoei.
  • Saria eta zigorra oinarrizko kontzeptuak ziren. Jainkoei eginiko irainak oso gogor zigortzen ziren, eta ekintza onak, saria jasoko zuten.
  • Jainko nagusienak honako hauek ziren: An, zeruetako jainkoa; Enlil, nekazaritzaren jainkoa; Ea, itsasoko jainkoa; eta Inana edo Isthar, zeruko jainkosa.

Zientzia eta magia

Antzinate osoan Mesopotamia jakinduriaren eredu eta aitzindaritzat hartu zuten. Horren adibide garbia kristautasunaren hastapenetan agertzen den Jesus haurraren jaiotzakoa da; bere etxera joan baitzitzaizkion mesopotamiar jakintsu batzuk (gero errege mago bezala ezagutuko ditugunak) zenbait gauza eskaintzera.

Aipatu beharreko puntu nagusia idazkera da. K.a. 3000. urte inguruan agertu ziren lehen testu idatziak, kuneiforme idazkeran, hain zuzen ere. Idazkera hori kanabera zati bat erabiliz, buztinezko taula itxurako zati hezean egiten zen eta gero taula egosi egiten zuten. Idazkera eta zibilizazioaren jakinduria irakasteko eskolak, artxibategiak eta liburutegiak zabaldu ziren.

Jakintzari dagokionez, hasieratik oso garapen handia izan zuten bai matematikak bai geometriak. Horren arrazoia garbia da: ondo neurtu behar ziren lur-eremuak, zergatan zenbat eska zitekeen kalkulatzeko. Ondorioz, kalkulu matematikoa oso garatua zegoen. Esate baterako, sumertarrek asmatu zuten guk angeluak neurtzeko erabiltzen dugun sistema hirurogeitarra.

Garrantzi berezia izan zuten astronomiari buruz eginiko ikerketek eta kalkuluek ere. Mesopotamiarrak izan ziren planeta, izar eta konstelazioak zehaztu eta izena jartzen lehenak. Haiek irakatsi zizkioten antzinate osoari Astronomiari buruzko lehenengo ezagupenak, eta Babiloniako aztiak mundu osoan ziren estimatuak, erromatarren garaira arte.

Medikuntzaren arloan, lehen pausoak eman zituzten; ikerketa zientifikoarekin batera magia ere nahasten zuten, eta horregatik gaur egun zaila egiten zaigu bata zein bestea bereiztea. Biologia, kimika eta botikagintza ere garatu zituzten.

Zuzenbidea. Hamurabiren Kodea da ezagutzen den lege-bilduma zaharrena eta osoena. Hamurabi erregeak idatzi zuen K.a. 1760. urtean. Legeak harrian idatzi zituzten eta aldaezinak ziren, erregeek ere aldatu ezin zituztela zioen. Araudi horri esker garaiko Mesopotamiako gizartea ezagutzeko aukera aberatsa daukagu.

Antzinako Mesopotamia: egitura politikoa

Lehen zibilizazio haien egitura politikoa ulertzeko, aurrez erregea nola ikusten zuten jakin behar da.

Garai haietan erregea gizakia baino zerbait handiagotzat hartzen zuten. Erregeak jainkoen eta gizakien arteko bitartekari-lanak egiten zituen, hura zen mendeko guztien aberastasunen babeslea, arrisku guztien aurrean ziurtasuna eskaintzen ziena. Harreman zuzena zuen jainkoekin, eta hortik zetorkion boterearen jatorria. Egitura politikoan berebiziko garrantzia zuten ezaugarri erlijiosoek, eta ondorioz sistema politiko hori monarkia izateaz gain teokraziaren hastapena ere izan zela esan dezakegu (teokrazia: teos + kratos; grekoz, jainkoan eta erlijioan oinarritutako boterea).

Mesopotamiako egitura politikoa honela irudika daiteke:

Persiar Inperioaren buru errege bat zegoen: erresuma guztiaren gainetik zegoen. Hark egiten zituen legeak eta hark erabaki zein politika aurrera eraman, aholkularien laguntzaz. Erresumako probintzia bakoitza erregearen aurrean erantzule zen. Postu garrantzitsuak aristokratei, nobleei eta erregearen lagunei eta ahaidekoei ematen zitzaizkien.

Hiritar estatusa zutenek (funtzionario, merkatari, artisau eta nekazari) tokiko batzar txikietan parte har zezaketen. Hiritar ez ziren biztanle askeek (atzerritarrak eta emakumeak), eta esklaboek ez zuten inolako botere politikorik. Hiritarrek batzarretan parte har zezaketen, baina erregeak zuen azkenean edozein erabakiren gaineko azken hitza.

Antzinako Mesopotamia: gizarte-antolaketa

Mesopotamiako gizartea izan zen benetako gizarte mailaketa handia egituratu zuen lehenbizikoa. Ezaugarri nagusia ezberdintasun juridikoa zen, hau da, gizarte haietan pertsona guztiak ez ziren berdinak legearen aurrean, eta denek ez zituzten eskubide eta betebehar berberak.

Ezagutzen dugun lehen legedi orokorraren arabera (K.a. XVIII. mendeko Babiloniako Hamurabi erregeak egin zuena), gizarte osoa bi multzotan banatzen zen:

  • Egoera juridikoa zeukatenak:
    • Gizarteko goi-mailakoak, erregearen babespean zeudenak, estatuko goi-karguak, funtzionarioak, armadako buruzagiak, nobleak, etab.: awilum delakoak.
    • Herri xehea, batez ere nekazariak, artisauak, hirietako bizilagun arruntak: mushkenum deituak.
    • Esklaboak. Pertsonatzat hartzen ziren eta nortasun juridikoa zuten; eskubideak eta betebeharrak zituzten. Emakume aske batekin ezkon zitezkeen eta epailearengana jotzeko eskubidea zuten.
  • Egoera juridikorik gabekoak, legearen arabera pertsonak ez zirenak, asiru deituak, gehienetan gerrako presoak izan ohi ziren.

Emakumeen egoera

Gizarte haren funtzionamendua behar den bezala ulertzeko, beste oinarrizko bereizketa bat kontuan izan behar dugu: gizonezkoen eta emakumezkoen artean zegoen bereizketa. Lehen aipatu dugun legedi hori, bereziki, gizonezkoei zuzendua zegoen, haiek zituzten eskubideak eta betebeharrak. Emakumeek bazituzten zenbait eskubide: epaile baten aurrean agertzeko eskubidea, zenbait ogibidetan lan egin eta funtzio publikoa betetzeko eskubidea… Hala ere, beti gizonezkoaren (aita, edota senarra) mende bizi behar zuten. Adibiderik adierazgarriena ezkontzan ikus dezakegu: gizonak dibortzioa eskatzeko eskubidea zeukan; emaztea antzua bazen, senarra beste emakume batekin ezkon zitekeen edo seme-alabak emango zizkion emakume bat etxera eraman zezakeen.

Emakumearen egoeraz jabetzeko hona hemen Hamurabiren kodeko adibide bat:

Emazte batentzat bere senarra gorrotagarria gertatu eta “Ezin dut gehiago jasan” esatera iristen bada, honela jokatuko da: kasuaren aurrekariak aztertu, eta emakume zintzoa eta akatsik gabea dela frogatzen bada, senarrak emaztearengatik ordaindutakoa berreskuratu ondoren, emaztea aitaren etxera itzuli ahal izango da, arazorik gabe. Baina behar den bezalako emakumea ez dela, kalezalea baizik, eta horregatik bere etxea abandonaturik eta bere senarra umiliaturik utzi duela frogatzen bada, uretara botako da (heriotza-zigorra).

Antzinako Mesopotamia: ekonomia-jarduerak

Edozein zibilizazioren garapena sistema ekonomiko sendo batean oinarritzen da, eta horrek arlo guztietan izango du eragina. Horrexegatik da hain garrantzitsua egitura ekonomiko hori ulertzea.

Nekazaritza

Nekazaritzak zailtasunak zituen eskualde horretako zati handi bat basamortua edota estepa lehorra baitzen. Euri gutxi egiten zuen; beraz, nekazaritzaren garapenerako ura falta zitzaien. Ondorioz, antzina-antzinatik Mesopotamiako biztanleek Tigris eta Eufrates ibaien ura baliatzeari ekin zioten ubideak, ezpondak, ureztatze sistemak eta abar eraikiz. Horrek antolaketa handia eskatzen zuen, eta ondorioz, botere politiko indartsu bat. Infografía sartu

Ureztatzean oinarrituta, garia, garagarra, barazkiak, frutak eta produktu ugari lortzen zituzten; lurralde horietan lortu ziren lehen aldiz, esate baterako, garagardoa eta ardoa. Horren guztiaren ondorioz, Neolito garaian sortutako iraupen-ekonomia (irauteko eta elikatzeko bakarrik iristen zitzaiena) merkatu-ekonomiak ordezkatu zuen: soberakinak hirietako merkatuetan saltzen zituzten. Ezin dugu ahaztu Mesopotamiako Babilonia, Asur edo Ninive hirietan jende asko bizi zela eta hiri horiek elikagai arloan ez zirela buruaskiak.

Lurraren jabetzari dagokionez, Hamurabiren garaian (K.a. XVIII. mendean), hiru motatako lurrak zeuden. Alde batetik estatuaren lurrak zeuden: nekazariek landutakoak eta armadako soldaduei beren mantenurako ematen zitzaizkienak; bestetik, tenpluenak, jainkoen gurtzarako eta apaizen mantenurako erabiltzen zirenak; eta azkenik, jabetza pribatukoak, nekazari aberatsek lantzen zituztenak.

Abeltzaintza

Mesopotamiako lurra idorra izanik, berez, nekazaritzarako baino askoz egokiagoa zen abeltzaintzarako. Bi abeltzaintza mota zeuden: nekazaritzaguneen inguruan garatzen zena, egonkorra, eta basamortuan eta mendietan garatzen zena, erabat ibiltaria, beti euriteen atzetik eta urte sasoiaren arabera handik hona zebilena. Gamelua etxekotu zutenetik asko hedatu zen abeltzaintza mota hori.

Artisautza

Oso goiz garatu zen. Neolito garaitik lantzen zituzten buztinezko ontziak, metalezko tresnak, bitxiak, harri landuak, etab. Hasieran, artisautzagunerik garrantzitsuenak tenpluak izan ziren, jainkoen gurtzetarako eskaintzak egiteko; geroago jauregiek hartu zuten leku hori, erregeek, funtzionarioek eta armadak zituzten beharrak asetzeko, eta, azkenean, edozein hiritan aurkitzen ziren artisau talde garrantzitsuak.

Merkataritza

Mesopotamia oso leku estrategikoan kokatuta zegoen, Mediterraneoa eta Ekialdearen artean. Mesopotamia merkataritzako harreman askoren bidegurutze bilakatu zen. Tenpluen inguruan lehenengo hiriak sortu zirenean, merkataritza-harreman horien garrantzia handitzen joan zen; hasieran, tenpluek beraien eginkizun erlijiosoetarako behar zituzten produktuak lortzeko (urrea, zilarra, bolia, intsentsua, bitxiak…); eta gero, berriz, erregearen jauregia hornitzeko.

Merkataritza-harreman horiek asko lagundu zuten idazkeraren zabalkundean, eta Anatolian bertan sortu ziren lehen txanponak ere. Gero txanponak feniziarren lurraldera eta Greziara zabaldu ziren, eta handik Mediterraneo itsasoaren inguru osora. Merkataritzako harreman horiek lehenengo “banketxeen” sorrera ere bultzatu zuten.

Antzinako Mesopotamia

Mesopotamia Tigris eta Eufrates ibaien arteko lur emankorreko zatiari deitzen zitzaion. Gaur egungo Irak, Siriako ekialdea, Turkiako hego-ekialdea eta Irango hego-mendebaldea hartzen zituen.

Eskualde horren hegoaldean, K.a. XXIV. mende ingurutik aurrera, herri sumertarrek zingirak, lehortu, dike, kanalak eta ubideak egin eta lurrak lantzen hasi ziren. Nekazaritzako aurrerapenei esker hiri-estatu independenteak sortu ziren: Ur, Uruk, Lagash.. K.a. XXIII. mendetik aurrera Mesopotamian zibilizazio aberatsak garatu ziren: sumertarrak, akadiarrak, babiloniarrak eta asiriarrak.

Garairik oparoena, Babiloniako Hamurabiren erregealdia izan zen, K.a. XVIII. mendean, ekonomia eta kulturan loraldi handia lortu zuena.

Antzinako Mesopotamia: bilakaera historikoa

Lehen zibilizazio hiritarra Sumerren sortu zen, Mesopotamia Beherean K.a. IV. milurtekoan.

Erregeek agintzen zuten estatu-hiriak ziren. Erregeek funtzionario eta apaizek lagunduta agintzen zuten.

K.a. 2.000. urte inguruan Sumer eta Akadeko lurraldeak basamortuko tribuek inbaditu zituzten. K.a. 1792. urtean Hamurabi erregeak lurralde guztiak bereganatu zituen eta Babiloniar Inperio boteretsua sortu zuen. Inperioak K.a. 1600 urtera arte iraun zuen, hititen eskuetan erori zen arte.

K.a. 2.000. urte inguruan Asiriar Erresuma sortu zen. Pixkana inguruko lurraldeak inbaditzen hasi ziren eta 1000. urterako Inperio indartsu bat sortu zuten, Assurnazirpalen eskutik. Inperio hark 609. urtera arte iraun zuen, Mediarrek eta Babiloniarrek inbaditu zuten arte.

K.a. 1.300 urteaz gero, lurraldearen zati batean bi erresuma zeuden: Media iparraldean eta Persia hegoaldean. K.a. 560. urtean Persiako Ziro II.ak mediarrak zapaldu zituen, haien lurraldeak bereganatu eta Persiako Inperio handia eraiki zuen. Haren ondorengoak inguruko lurralde guztien aurka borrokan aritu ziren eta Dario I.ak inoiz izan zen inperiorik handiena eraiki zuen Mediterraneo inguruan.

Xerxes I.aren garaian (K.a. 519-465) Persiar Inperioa ahultzen hasi zen eta K.a. 330. urtean desagertu egin zen Alexandro Handiak lurraldeak bereganatu zituenean.