Unibertsoari eta eguzki-sistemari buruz gaur egun dugun eredura iritsi aurretik, hainbat teoria egon dira indarrean. Teknologia berriak garatzean egindako zenbait aurkikuntzak gainditu egiten dituzte ordura arte onartutako teoriak. Hori dela-eta, zientzialariek aurkikuntza horien azalpena eman zezaketen teoria berriak plazaratu behar izan dituzte.
Hasiera batean, Lurra laua zela uste zen eta gainerako planetak nahiz Eguzkia eta izarrak ere Lurraren gainean, geruzaka, antolatzen zirela. II. mendean, Ptolomeokeredu geozentrikoa onetsi zuen eta unibertsoaren eredu gisa plazaratu. Teoria horrek zioen Lurra esferikoa zela, unibertsoaren erdian zegoela kokatuta eta gainerako astroak Lurraren biran itzulika zebiltzala.
XVI. mendean, Kopernikok eredu heliozentrikoa plazaratzean, aurreko eredua gainditu eta unibertsoaren erdian Eguzkia kokatzen zela esan zuen.
XVII. mendearen hasieran, Kepler-ek astroen higidurari buruzko hiru legeak plazaratu zituen. Haren ekarpenen artean dago orbitak, zirkularrak ez, eliptikoak baizik direla dioena.
XVII. mendean, Galileok teleskopioaren bidez frogatu zuen eredu heliozentrikoa baliagarria zela eta Jupiterren inguruan lau satelite zebiltzala biraka.
Teleskopioaren asmakuntzak bultzada handia eman zion unibertsoa aztertzeko teknologiari; harik eta, XX. mendeko teknologiari esker, ikusi ahal izateraino unibertsoa uste baino askoz handiagoa dela eta Eguzkia ez dagoela unibertsoaren erdian kokatuta. Beraz, eredu heliozentrikoa ere gaindituta geratu da.
XX. mendearen erditik aurrera, astronautikari hasiera eman zitzaion; eta unibertsoa ez da jadanik Lurretik bakarrik aztertzen: espaziora bidalitako zundak eta sateliteak ere erabiltzen dira, unibertsoari buruzko informazio berria lortzeko.
Ipar hemisferioan, abenduaren 21-22an izaten da neguko solstizioa. Egun horretan, Lurraren errotazio-ardatzaren ipar poloa Eguzkiaren aurkako noranzkoan orientatzen da. Gertaera horrek baditu zenbait ondorio gure planetan. Ipar hemisferioan. hauek:
– Urteko egunik laburrena eta gaurik luzeena dituen eguna da.
– Eguzki-izpiak zerumugarekiko inoiz hartzen duten altuerarik txikienera (irudizko altuera) iristen dira ipar hemisferioan. Horregatik, eguzki-izpiek angelu txikia sortzen dute Lurrarekin eta inoiz baino izpi gutxiago iristen dira azalera-unitate bakoitzeko.
– Ipar poloan, Eguzkia ez da ateratzen egun osoan, 24 orduko gaua izaten da, eta egoera hori zenbait egunez luzatzen da.
Hego hemisferioan, ekainaren 21-22an gertatzen da neguko solstizioa, eta abenduan ipar hemisferioan izandako egoera bera gertatzen da hego hemisferioan.
Ipar hemisferioan, ekainaren 21-22an gertatzen da udako solstizioa. Egun horretan, Lurraren errotazio-ardatzaren ipar poloa Eguzkirantz orientatzen da. Gertaera horrek baditu zenbait ondorio gure planetan:
– Urteko egunik luzeena eta gaurik laburrena dituen eguna da.
– Kantzerreko tropikoan (23º 26’ 22’’ko latitudean), Eguzkiak zerumuga altuena, hots, zeruaren irudizko punturik altuena hartzen du eta une horretan eguerdian hain zuzen, eguzki-izpiak elkarzut iristen direnez Lurrera, gauzek ez dute itzalik egiten.
– Ipar poloan, Eguzkia ez da ezkutatzen egun osoan, eta egoera hori zenbait egunez luzatzen da.
Hego hemisferioan, abenduaren 21-22an gertatzen da udako solstizioa eta ekainean ipar hemisferioan izandako egoera bera gertatzen da hor ere.
Ipar hemisferioan, irailaren 21-22an izaten da udazkeneko ekinokzioa. Ekinokzio-egun horretan, Lurraren errotazio-ardatza albo batera orientatuta egoten da (beti bezala), baina Lurraren eta Eguzkiaren arteko irudizko marrak eta ardatzak sortzen duten planoak 90º-ko angelua marrazten du Lurrak, Eguzkiaren inguruan mugitzean, osatzen duen planoarekiko. Egun horretan, ekinokzioan, egunak eta gauak 12na orduko iraupena dute planeta osoan. Udazkeneko ekinokzioaren aurretik, eguna gaua baino luzeagoa izaten da ipar hemisferioan, eta ekinokzioaren ondoren, eguna gaua baino laburragoa izatera igarotzen da.
Hego hemisferioan, martxoaren 20-21ean izaten da udazkeneko ekinokzioa.
Martxoaren 20-21ean izaten da ipar hemisferioan udaberriko ekinokzioa. Ekinokzioaren egun horretan, Lurraren errotazio-ardatza albo batera orientatuta egoten da (beti bezala), baina Lurraren eta Eguzkiaren arteko irudizko marrak eta ardatzak sortzen duten planoak 90ºko angelua neurtzen du Lurrak, Eguzkiaren inguruan mugitzean, osatzen duen planoarekiko. Egun horretan, ekinokzioan, egunak eta gauak 12na orduko iraupena dute planeta osoan.
Udaberriko ekinokzioaren aurretik, eguna gaua baino laburragoa izaten da Ipar hemisferioan eta, ekinokzioaren ondoren, eguna gaua baino luzeagoa izatera igarotzen da.
Hego hemisferioan, udaberriko ekinokzioa irailaren 21-22an gertatzen da.
Nahiz eta guk ez nabaritu, Lurra etengabe mugitzen ari da. Abiadura-sentsaziorik eduki ez arren, pentsatzen jarriz gero, konturatzen gara gertaera batzuk errepikatu egiten direla etengabe: egunero Eguzkia atera eta sartu egiten da; urtero hotz egiten du garai berean eta, sei hilabete igaro ondoren, berriro ere bero. Gertaera horiek eta beste asko azaltzeko, Lurrak egiten dituen bi mugimenduetan (errotazioa eta translazioa) oinarritu behar dugu.
Errotazio-mugimendua
Errotazioa da Lurrak bere ardatzaren inguruan egiten duen mugimendua: 24 ordu behar ditu itzuli osoa egiteko. Errotazio-mugimenduaren ondorio nagusia gauaren eta egunaren arteko txandaketa da. Lurra, izan ere, mendebaldetik ekialdera mugitzen denez, Eguzkia ekialdetik mendebaldera mugituko balitz bezala ikusten dugu, jakin, badakigun arren, berez, Eguzkia dela eguzki-sistemaren erdigunea.
Eguzkiak Lurraren zati bat argiztatzen du uneoro eta beste zati bat ilunpetan geratzen da; horregatik, planeta guztirako ordutegi bera eduki ordez, gizakiak 24 ordu-eremutan banatu du Lurra.
Lurraren errotazio-ardatza translazio-planoarekiko elkarzuta izango balitz, egunak eta gauak iraupen bera izango lukete urte guztian zehar; baina, denok dakigunez, egunaren luzera aldatu egiten da urtaro batzuetatik besteetara. Horren arrazoia da errotazio-ardatzak 23,5º-ko inklinazioa duelako translazio-planoaren elkarzutarekiko.
Translazio-mugimendua
Translazio-mugimendua Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten duen itzulia da; 365,256 egun behar ditu, zehazki, itzulia osatzeko.
Esan bezala, translazio-planoaren eta errotazio-ardatzaren arteko 23,5º-ko inklinazioak eragiten ditu urtaroak. Izan ere, inklinazio hori dela tarteko, eguzki-izpiek lurrarekin sortzen duten angelua aldatuz doa urtean barrena. Ipar hemisferioan, esaterako, izpiak zuzenago iristen dira udan eta bero gehiago ematen dute. Neguan, berriz, etzanagoak (makurragoak) iristen dira eta bero gutxiago ematen dute. Izpien inklinazio horrek sortzen ditu urtaroak, eta ez, askok uste duten bezala, Eguzkiaren eta Lurraren arteko distantzia-aldaketak; hau da, udan ez gaude Eguzkitik gertuago eta neguan urrunago (Lurra eta Eguzkia elkarrengandik hurbilen daudenean, negua da ipar hemisferioan eta uda, hego hemisferioan.
Lurraren egitura esferiko dela kontuan izanik, hainbat egoera eman litezke, latitudearen arabera. Hala, ekuatorean, Eguzkiak antzeko angeluz jotzen du urte osoan; horregatik, ia ez dira bereizten urtaroak eta eguna/gaua erlazioa nahiko konstantea da urtean zehar. Poloetarantz hurbilduz goazen heinean, gero eta gehiago nabarmentzen dira aldaketak, poloetako egoera muturrekoenera iritsi arte. Polo inguruetan, izan ere, eguneko 24 orduetan egun argiz egon ohi dira hainbat denboratan (gauerdiko eguzkia deitzen zaio fenomeno horri); eta eguzkirik gabe, beste hainbatetan. Svalbard herria (Norvegia) da jendea bizi den Europako iparraldeko azken herria; bada han eguzkia ez da ezkutatzen (ezta gauez ere) apirilaren 19tik abuztuaren 23ra arte. Are eta iparralderago, oraindik eta nabarmenagoa da gauerdiko eguzkia, eta Ipar poloan bertan, sei hilabetez egun eta sei hilabetez gau izaten da.
Ilargiaren mugimenduak
Lurrak Eguzkiaren inguruan egiten dituen mugimenduen antzera, Ilargiak ere translazio-mugimendua egiten du Lurraren inguruan, baita errotazio-mugimendua ere bere ardatzaren biran. Mugimendu horiek direla-eta, ilargia ez dugu beti era berean ikusten. Gizakiok esaten dugu ilargiak faseak (ilargialdiak) dituela: ilbetea, ilbehera, ilberria eta ilgora. Ilargialdiak Lurretik begi-bistaz ikusten direnez, eragin handia dute gizakiaren bizitzan: egiazko eragina bezala, baita ustezkoa ere.
Ilargiaren errotazio- eta translazio-mugimenduek periodo bera dute: 27,32 egunekoa; Lurretik 29,5 eguneko periodoa ikusten da, tarte horretan Lurraren posizioa ere aldatu egin delako.
Ilargiaren bi mugimenduok sinkronizatuta egotearen ondorioz, Lurretik Ilargiaren aurpegi bakarra ikus daiteke.
Ilargiaren mugimenduak eragin ikusgarriak ditu Lurrean: itsasoetako mareak, eguzki-eklipsea eta ilargi-eklipsea mugimendu horien ondorio dira.
Hala ere, Ilargiaren mugimenduak mito ugari sortu ditu gizarte guztietan, nahiz eta inolako oinarri zientifikorik ez izan. Mito batzuek diote ilbetean kriminalitatea handiagoa dela, jaiotza-tasa handitu egiten dela edota emakumeen hilekoarekin lotura duela. Ilargialdiek eragin ona ala txarra izan dezaketelako sineskerak ere ugariak dira: landatzeari edota uzta biltzeari buruz, zuhaitzak kimatzeko nahiz mozteko uneari buruz, abereei ilea mozteko edo hiltzeko uneari loturik…
Lurraren inguruan biraka dabilen satelitea da eta Lurretik gertuen dagoen astroa.
Ilargiak, Lurraren antzera, bi mugimendu egiten ditu: translazioa, Lurraren inguruan; eta errotazioa, bere ardatzaren inguruan. Lurrean ez bezala, bi mugimenduok sinkronizatuta daude: biak 27,3 egunetan betetzen dira. Ilargiaren aurpegi bat, horregatik, beti argiztatuta egoten da eta bestea, beti iluna. Dena dela, kontuan izatekoa da, Ilargiak bide hori egiten duen bitartean, Lurra ere, biraka aritzeaz gain bere ardatzean, Eguzkiaren biran dabilela. Horren guztiaren ondorioz, ilargiaren hilabeteak 29,5 egun ditu eta horretatik osatu dugu gizakiok geure hila.
Ilargiak bira osoa eman arren, beti aurpegi bera erakusten digu argiztaturik, baina ez beti osoa. Ilberrian, Ilargiaren aurpegi iluna ikusten da Lurretik; egunak pasa ahala, aurpegi argiztatua ikusten hasten gara. Ilgora iristean, argiztatuta ikusten dugu Ilargiaren erdia; eskuinaldea, hain zuzen. Ilargi bete edo ilbetean, Ilargi osoa argiztatuta ikusten dugu; orduz geroztik, aurpegi iluna handitzen hasten zaio eskuinaldetik. Ilbeheran, ilargi erdia ikusten dugu berriro ―kasu honetan, ezkerraldea― eta txikiagotzen jarraitzen du, berriz ere ilberrira iritsi arte.
Ilargiaren gainazalak bi ezaugarri ditu. Batetik, kraterrak daude: meteoritoek egindako talken ondorioz sortuak. Bestetik, lautada handiak: Ilargiko itsasoak deituak, Lurretik orban ilun gisa ikusten direnak.
2006ko abuztuaren 24an Nazioarteko Astronomia Elkarteak astroak sailkatzeko kategoria berri bat sortu zuen: planeta nanoak. Multzo horretan sailkatutako astrorik ezagunena Pluton da.
Oraindik sailkapen berria denez, eztabaidagai dago: Halere astro bat planeta nanotzat hartzeko, oraingoz, ondorengo baldintzak bete behar ditu:
Izar baten inguruan orbitatzea.
Bere masari forma biribildua emateko adina grabitate izatea.
Garbitu gabea edukitzea orbitaren ingurua.
Beste astro baten satelite ez izatea.
Plutonez gain, planeta nanoen artean sailkatzen da asteroide-gerrikoan aurkitutako Ceres eta Neptuno baino urrunago dagoen Eris ere.
Eguzkia da lurretik gertuen dagoen izarra: eguzki-sistemaren erdigunean dago, eta berak igortzen du Lurrera iristen den energia. Eguzkitik Lurrera 150.000.000 km daude gutxi gorabehera. Argiaren abiadura 300.000 km/h denez, haren izpiak 8 minutu eta 20 segundotan iristen dira Lurrera.
Lurrarekin alderatuz gero, tamaina erraldoiko astro bat da (Lurra baino 1.300.000 aldiz handiagoa, gutxi gorabehera), eta haren grabitate-indarrak baldintzatzen du inguruan dituen astroen mugimendua; tartean, zortzi planetena. Unibertsoko beste izar batzuen tamainarekin alderatuz gero, ordea, tamaina ertainekoa da.
Eguzkiaren osagai nagusia hidrogenoa da: % 71; % 27 helioa da; eta geratzen den % 2 beste elementu batzuek osatzen dute. hidrogenoak jasaten duen fusio nuklearra da Eguzkiak igortzen duen energiaren jatorria; erreakzio horretan, bi hidrogeno-atomo elkartu, eta helio-atomo bihurtzen dira.
Lurretik ikusita, lehen begiratuan astro biribil perfektua dirudien arren, teleskopioz begiratuta, orban beltzak ikusten dira. Orban horiek, gainera, aldatuz doaz denboran zehar eta 11na urteko zikloak osatzen dituztela ikusi da. Aldakortasun horrek erakusten du Eguzkiaren aktibitatea ez dela konstantea.
Eguzki-sistemako bosgarren planeta da eta denen artean handiena.
Jupiterrek ez du gainazal solidorik: gasezko planeta da. Guk ikusten duguna atmosfera sendo bat da eta hango lainoak, hainbat bandatan antolatuta. Jupiterren argazkietan ikus daitekeen Orban Gorri Handia izeneko egitura obala ekaitza da; berau da, laino guztien artean, gehien nabarmentzen dena. Gainazalean dauden gasezko geruzak zeharkatuko bagenitu, nukleo solido batera iritsiko ginateke.
Gasezko beste planeta guztiak bezala, eraztunak ditu, Saturnorenak bezain ikusgarriak ez badira ere.
Eguzki-sistemako planeta handiena izan arren, Jupiterrek du errotazio-periodo laburrena; oso bizkor dabil eta itzuli osoa 9,81 ordutan osatzen du.
Jupiterren inguruan, biraka, 63 satelite aurkitu dira.
