Kategoria: Erdi Aroa

Erlijio-sinesmenak eta kulturak Erdi Aroan: judaismoa

Sorrera

Kristo aurreko 2.000 urtean Mediterraneoaren ekialdean bizi ziren tribu nomadei hebrearrak deitzen zitzaien. Egiptotik ihes egitean, Judean edo Judako basamortuan bizitzen jarri zirenean, judu deitzen hasi zitzaien. K.a. X. mende inguruan tribu haiek Israelgo Erresuma sortu zuten Palestinan. K.a. VII. mendera arte han egon ziren, baina handik aurrera, konkistatzaile asiriarrek, persiarrek, greziarrek eta, azkenenean, erromatarrek mundu osoan zehar sakabanarazi zituzten. Jainko bakarra, Yaveh, zela sinesten zuten.

Sinesmenaren oinarriak

Judaismoa erlijio monoteista da, hau da jainko bakarra onartzen duen sinesmen erlijiosoa, eta bere jarraitzaileak juduak dira.
Biblia liburuan oinarrituta, juduek Jainkoak aukeratutako herritzat dute beren burua. Beren arbasoek jainkoarekin itun bat egin omen zuten (kristauek Itun zaharra deitzen dutena), eta itun horren arabera, juduek Jainkoak Bibliako lehen bost liburuetan emandako arauak errespetatzeko konpromisoa dute. Hori da juduek sakratutzat jotzen duten legea, Tora bilduman jasoa.
Juduek ez dute apaizik, errabinoek legearen interpretazioa egiten dute, eta sinagogetan egiten den Toraren irakurketa eta otoitzak zuzentzen dituzte.

Juduen errituei eta ohiturei dagokienean, besteak beste
• Egunean hiru bider egiten dute otoitz.
• Ezin dituzte aldi berean esnea eta haragia hartu, ezta zenbait animaliaren okela jan ere, adibidez txerria, ez baitira purutzat jotzen. Haragia jan aurretik, behar bezala sakrifikatu behar da animalia (odol guztia atera behar zaio).
• Haurrei zirkunzisioa edo erdainkuntza egiten zaie, jaio eta zortzi egunera

Ospakizun nagusiak

• Juduen bizitza urteko eta egutegiko jai erlijiosoen arabera antolatzen da. Urtean zehar juduek ospakizun asko dituzte, baina garrantzizkoenak hauexek dira: Barkamen Handia; Etxolen jaia, Argien jaia, Zorteen jaia eta Pazkoa.
• Juduentzako asteko jai nagusia larunbata da. Egun horretan Jainkoak mundua egin eta zazpigarren egunean atsedenaldia hartu zuela gogoratzen dute juduek.
• Judaismoaren sinboloa sei puntako izarra da.

Juduen ekarpena

Erdi Aroan juduen garapen kulturalik garrantzitsuena lurralde musulmanetan gertatu zen. Judu askok garrantzizko lanak egin zituzten, jakintzen ezagutza sakona zutelako eta hizkuntza asko zekizkitelako: Al Andalusko erregeen sendagile, aholkulari, administrari, etab. izan ziren.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: feudalismoa eta basailutza

Erdi Aroan, bereziki IX.-XV. mendeetan, Erromatar Inperioaren desagertzearekin, erregeek ez zuten ia botererik eta ezin zuten beren lurra erasoetatik babestu. Nekazariek erregearen babesik ezean, nobleengana jo zuten. Haiek beren armada eta gazteluak zituzten. Babesaren truke nekazariek jauntxoentzako lan egin behar zuten, eta nobleen agindupean jarri. Askotan, beren lurrak ere galtzen zituzten eta, nekazariak maizter gisa lan egin ohi zuten jaunari errenta bat ordainduz. Zenbaitetan nekazariak lurrari atxikiak zeuden, eta ez zuten jaurgotik alde egiteko eskubiderik, jaunaren basailu ziren. Eskubiderik gabeko nekazari horiek jopuak ziren. Hori izango litzateke feudalismoaren oinarria, pertsona askeen artean adostutako basailutza mendekotasun-harremana. Basailua, erregimen feudalean, zerbitzu batzuen truke, gehienetan Erdi Aroko egoera nahasian babes truke, jaun baten babes eta mendean jartzen zen gizabanako askea zen.

Feudalismoan, basailutza nobleen artean ere gertatzen zen: jauntxoak beren mendeko basailu ziren jauntxoek eskainitako leialtasunaren eta gerratan bere alde borrokatzearen truke, babesa eskaintzen zien, epaiketetan babestu egiten zituen eta feudoak ematen zizkien, hau da lursailak edo horiek lantzen zituzten nekazariak. Horregatik deitzen zaio gizarte hari gizarte feudala. Mendeko jaunek omenaldi-zeremonia baten bidez erregeari leialtasuna zin egiten zioten. Emandako lurren gainean aginduko zutela zin egiten zuten eta erregeari zaldunak eman eta bere alde borrokatu, behar zenean. Jaun haiek, era berean, beste jauntxo batzuek zituzten euren azpian, haiek ere leialtasuna zin egiten zuten eta feudo txikiagoak eskuratu.

Feudoetan jaunaren gazteluaz gain, nekazarien herrixkak egoten ziren, nekazari-lurrak, belardiak eta basoak. Jauntxoa zen bere feudo edo jaurgoan epailea eta zerga-biltzailea. Nekazariek zergak ordaindu behar zituzten errota, labea edo prentsa erabiltzeko. Era berean, jauntxoaren lurretatik pasatzen ziren merkatariek zerga bat ordaindu behar zuten, herrixkako zubitik pasatzeko (zubisaria), edota barrura sartzeko (bidesaria).

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: errege-erreginak eta noblezia

Nobleek, Erdi Aroko gizarte estamentalean, herria armekin defendatzeko ardura zuten. Talde pribilegiatuak ziren, beraz ez zuten lan egiteko ardurarik. Gerlariak ziren lanbidez, ez zuten ekoizpen-jarduerarik egiten, eta ez zuten zergarik ordaindu behar. Noble guztiak ez ziren maila berekoak. Bi noblezia mota bereizten ziren: goi-noblezia eta behe-noblezia.

Goi-mailako nobleak erregearen basailu zuzenak ziren. Erregeak emandako feudoetatik bizi ziren; jakina, feudo horiek oso handiak ziren. Dukeek eta kondeek osatzen zuten goi-mailako noblezia. Erregearen kontseiluko kideak ziren; erregeak, gobernuko erabakiak hartu baino lehen, aholkua eskatzen zien. Dukerri eta konderri bakoitzean jaun feudala lurraldeko jaun eta jabea zen. Euskal lurraldeetan goi-mailako nobleak, oro har, honako hauek ziren: jauna (Bizkaiko jauna), bizkondea (Lapurdin eta Zuberoan), kondea (Araban) eta ahaide nagusiak (oinaztarrak eta ganboarrak)

Erregea ere goi-mailako noblea zen. Erregea guztien jauna zen, eta ez inoren basailua. Bere gainetik ez zeukan inor, Jainkoa ez bazen. Erregea zen erresumako buruzagi militar gorena, gerrak zuzentzen zituena, eta bere agintepean zeuden erresumako gaztelu, gotorleku… Noble boteretsuenak (kondeak, dukeak eta markesak) erregearen zuzeneko basailuak ziren, baita elizako goi-karguak ere (gotzainak eta abadeak). Harreman-sare konplexu horren jatorria lurraldearen konkistan eta defentsan zegoen, eta baita nekazariei kendutako errenten banaketan ere. Kanpaina militarren ondoren, erregeari berari lagundu zioten nobleak saritzen zituen. Laguntzaren ordainetan, konkistatutako lurren zati bat ematen zien. Erregea goi-mailako noble bat zen eta horiekin batera gobernatzen zuen erresuma. Praktikan erregeak eskumen gutxi zituen: gerra-garaian armada zuzentzea, zerga gutxi batzuk biltzea (gerrarako, ezkontzeko eta erregea koroatzeko) edo nobleen arteko liskarrak epaitzea. Berez, noble guztiak erregearen basailuak baziren ere, eta mendekotasuna eta fideltasuna zor bazioten ere, errealitatea guztiz bestelakoa zen: zenbait noblek erregeak berak baino aberastasun eta indar militar handiagoa zuen. Egoera horretan, ez da harritzekoa nobleek beren borondatea erregeari berari ere inposatzea.

Erdi Aroko erregeek ez zuten egoitza-hiriburu finko bat. Bere jabetzako gazteluetan bizi ziren eta batetik bestera ibiltzen ziren, bere jabetzako ondasunak kontrolatzeko. Erregeari gobernu-lanetan laguntzeko gortea zegoen. Gaztelu batetik bestera gortea erregearekin batera joaten zen. Gortea erregearen aholkulari zuzenek eta armagizonek osatzen zuten. Erregea ez zen agintari bakarti bat. Aldamenean zuen bere gortea, gertuko senideek, bere konfiantzazko aristokratek osatua. Haiek ematen zioten aholku eta haien laguntzaz kudeatzen zuen erresuma. Gorte hori ibiltaria zen. Erresumak, beraz, ez zeukan hiriburu politiko-administratibo finkorik: erregea zegoen tokian han zegoen aginte gorena; adibidez, Nafarroako erregea, aldi batzuetan Iruñean egon zitekeen, beste aldi batean Naiaran, eta beste batean beste nonbaiten.

Euskal lurraldeetan errege kargua honako hauek izan zuten Erdi Aroan: Nafarroako erregeak, Gaztelako erregeak (Bizkaian, Gipuzkoan, Araban), Ingalaterra edo Frantziako erregeak (Lapurdin, Zuberoan).

Behe-mailako nobleak goi-mailako nobleen basailuak ziren. Noble handien feudo handia noble txikien artean feudo txikiagotan banatzen zuten. Euskal lurraldeetan ahaide txiki, etxeko jaun, infantzoi, zaldun, ezkutari edo kapare gisa ziren ezagunak.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: herri-xehea

Gizartearen zatirik handiena herri xeheak osatua zen. Herritar xeheek lan egin eta zergak ordaindu behar zituzten. Erdi Aroko gizartean herri xehearen funtzioa lan egin eta beste bi taldeak bizitzeko behar zutena hornitzea zen. Hasieran, eta hainbat mendez, nekazariek soilik osatzen zuten talde hori, eta biztanleen % 80-90 inguru hartzen zuen; gehienak feudoetan lan egiten zuten jaun feudalarentzat edo monasterioentzat.

Nekazarien artean hainbat egoera bereizten ziren. Nekazari libreak zeuden egoera onenean, baina oso gutxi ziren. Euren lurren jabe ziren eta, zenbait zerga ordaindu behar izan arren, ez zuten goi-mailakoekiko beste eginbeharrik. Erregearen esanetara zeuden, eta hark askotan deitzen zien gerrarako.

Nekazari gehienak, ordea, jopuak ziren, eta ia esklabotza-egoeran bizi ziren. Asko lurrari atxikita bizi ziren, jauntxoen mende zeuden eta ezin zuten lantzen zuten lurra utzi. Lantzen zuten lurraldean bizi behar zuten, handik alde egiteko eskubiderik gabe. Krisi-garaietan oso larria izaten zen nekazari haien egoera. Lurrak ez ziren beraienak, nobleenak eta elizarenak baizik. Nobleek edo elizak zenbait lursail uzten zizkieten, familiarentzat janaria eskura izan zezaten. Utzitako lur horien truke, errenta finkoak ordaintzeaz gain, lur-jabeen sailak landu behar izaten zituzten.

Zenbait jopu Antzinaroko esklaboen ondorengoak ziren, eta jaunak emandako lurretan (mansus) egiten zuten lan. Beste batzuk epailearen zigor baten ondorioz ziren jopu. Txiroenak, irauteko bitartekorik ez zutenak, “borondatez” bihurtu ziren jopu, beren burua jaunari entregatuta.

Beste jopu batzuk nekazariak eta lurren jabeak ziren, baina beren burua jaun bati gomendatu ziotenez, lur guztiak jaun horri eman behar izan zizkioten babes truke. Batzuetan, gainera, herri osoa gomendatzen zitzaion jaunari.

Ugariak ziren, halaber, nekazari jabe txikiak; baina jabe horiek ere ez zeuden lurraldean agintzen zuen jaunaren agindupetik kanpo, zentsu (census) ugari ordaindu behar izaten baitzituzten: uzta zati bat edo kopuru finko bat urtero, kanon bat, errotak, labeak, larreak… erabiltzeagatik. Oinordekotza-banaketa zela eta, gainera, lursailak gero eta txikiagoak ziren, eta ez zuten jaunari ordaintzeko eta familia elikatzeko adina ematen.

Joputza, jatorria edozein izanik ere, ondorengotzan jasotzen zen. Jopuen arteko desberdintasun bakarra lantzen zuten lursailaren tamainan eta nekazaritzako tresnak edo abereak izatean edo ez izatean zetzan. Horrez gain, inor ez zegoen libre jaunen gehiegikerietatik, ezta jornaleroak ere.

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: herriak eta herrixkak

Erdi Aroan, euskal lurraldeetan, biztanleriaren gehiengo oso zabala herri txikietan bizi zen. Izatez, erromatar garaiko hirietatik gaur egun arte iraun duten bakarrak bi diren bitartean (Iruñea eta Baiona), Goiz Erdi Aroan sortu ziren nekazari herri ugarietatik gehien-gehienak egundaino mantendu dira. Goiz Erdi Aroko herrixken sorrera VIII. mende aldera hasi zen, eta IX.-XI. mendeetan indartsu segitu zuen. Batzuetan erromatarren garaiko biztanlegune zaharren bat, edo villa zaharren bat hartzen zen oinarri edo abiapuntu gisa, baina beste askotan ezerezetik abiatuz sortzen ziren herri berriak, ordura arte baso edo larre izandako eremuak lantzen hastean. Goiz Erdi Aroaren amaieraz geroztik, berriz, apenas sortu den bizigune berririk. Izatekotan ere lehengoak zabaldu eta eraldatu dira, batzuetan herrixka izatetik hiribildu izatera igaroz. Baina biztanlegune berririk apenas sortu den. Beraz 1000. urterako finkatuta zeuden, funtsean, gaur egun ezagutzen ditugun herriak. Nahiz eta, jakina, gaur egungoa baino biztanleria askoz apalagokoa izan.

Euskal kostaldean ordurako baziren Plentzia (B), Gorliz (B), Bermeo (B), Mundaka (B), Forua (B), Lekeitio (B), Getaria (G), Zarautz (G) eta beste herri batzuk, artean oso txikiak eta apalak, seguru asko Arabako herrixken heinekoak edo txikiagoak. Barnealdean aipa litezke Momoitio (B), Gerrika (B), Durango (B), Tolosa (G) eta beste batzuk. Zalantzarik gabe herrixka gehiago ere baziren, baina horiek dira oraingoz arkeologoek segurtasun apur batekin dokumentatu dituztenak X.-XI. mendeetarako. Beste batzuk berriz, hiribildu izendapena jaso eta hurrengo mendeetan asko hazi ziren (Gasteiz, Bermeo, Getaria, Zarautz, Durango, Tolosa…). Baina bai batzuk eta bai besteak Goiz Erdi Aroko beren baitako herri txikiak ziren, ez auzo soilak, ezta hiribilduak ere, eta ez zegoen jakiterik gerora bakoitza zer bihurtuko zen.

Goiz Erdi Aroko herri txikien neurriak aldaketa gutxien izan duen lurraldea ziurrenik Arabako Lautada da. Han, Gasteiz kenduta, inguruko herri txiki gehien-gehienak ez dira demografikoki askorik hazi, nahiz eta, herri horietako etxeak etengabe berritzen eta eraldatzen joan diren. Eta antzeko zerbait esan daiteke Iruñerriko herri txikiez, eta hein apalagoan Ipar Euskal Herri barnealdeko herri txikiez. Aldiz, Arabako Errioxako herriak, nafar Erribera aldekoak, eta Bizkai-Gipuzkoakoak asko aldatu dira, nagusiki hiribilduen sorreraren ondorioz (geroagoko industrializazioa ez aipatzearren).

Erdi Aroko hirien antolaketa

Erdi Aroko hiriak nahiko txikiak izaten ziren, salbuespenak salbuespen (Milan, Venezia, Florentzia, Paris…), ez ziren 10.000 biztanle baino gehiagokoak. XIII. mendetik aurrera, ikaragarri garatu ziren, etorkinak iritsi baitziren landa-eremuetatik. Hiriak segurtasuna, askatasuna eta lan-aukera ematen zizkien.

Hiriak herri harresituak izan ohi ziren, harrizko harresiz inguratuak. Sartzeko ateak zituzten. Kale estu eta bihurrietan zehar, harlangaitzez edo buztinez betetako egurrezko egiturako etxeak zeuden bata bestearen ondoan; hori zela eta, suteek ikaragarrizko txikizioak egiten zituzten. Higiene- eta osasun-baldintzak ez ziren batere onak: etxeko animaliak inolako kontrolik gabe ibiltzen ziren hirian, zaborrak eta hondakin-urak kalera botatzen ziren zuzenean, etab.

Erdi Aroko ekonomia-jarduerak: merkataritza

Erdi Aroan hiri ugari sortu ziren eta merkataritzak ere nabarmen egin zuen aurrera. Merkataritzari dagokionez, hasieran eskualdeko nekazari eta artisauen arteko produktuen trukea egiten hasi ziren, baina pixkanaka komunikabideak hobetu ahala, eta bideetan bakea nagusitu ahala, merkataritza-sare zabalak antolatu zituzten. Garraioa bereziki itsasoz egiten zen. Lurreko garraiorako, erromatarren garaiko galtzada zaharrak eta zubiak konpontzeari ekin zioten, eta baita bide berriak sortzeari ere; hiri ingelesak, flandriarrak eta italiarrak lotu zituzten horrela.

Aurrerapen horiei esker, inguruko herrientzako azokaz gainera, eskualdeko eta Europa osoko feriak egiten hasi ziren. Garai hartako azokarik ezagunenak Frantziako Champagne eskualdekoak ziren. Genovatik eta Veneziatik eramandako produktuak, Flandria aldeko oihalak, etab. aurki zitezkeen han, lau gurpileko gurdi berrietan garraiatuak. Merkataritza errazteko hainbat sistema sortu edo zabaldu ziren: diruaren erabilera, mailegu-sistemak, bankuak (Genovan XII. mendean).

Euskal itsasertzetik Europako iparraldera zihoazen merkataritza-bideak igarotzen ziren. Gaztelako artilea, Bizkaiko burdina eta Nafarroako ardoa, olioa eta laboreak esportatzen ziren hortik, Flandriako oihalen, Errusiako larruaren eta Normandiako ehunen truke.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: gutxiengo baztertuak

Baziren beste talde batzuk, bereziki arrazoi erlijiosoak zirela medio, gizartetik at zeudenak. Gizarte kristau hartan, kristau ez zirenak eta sinesgabeak gizartetik kanpo edo gizarteko azken mailan zeuden, inolako eskubiderik gabe. Egoera horren ondorioz, mespretxuak eta erasoak ugari izaten ziren.

Juduak, noizbait egiazko fedea hartuko zutelakoan onartzen zituzten, eta aljama deituriko auzoetan bizi ziren. Jarduera bereziak egiten zituzten: lanbide liberalak zituzten (mediku, itzultzaile…), erregeen diru-biltzaile ere bai batzuk, edo diru-maileguak egiten zizkieten bai herritar xeheei bai diru beharrean zeuden jaunei edo erregeei ere, inoiz lukurreriara ere jotzen zuten (maileguz ematen zen dirutik ateratzen zen gehiegizko irabazia). Eliza katolikoak halako jarduerarik onartzen ez zuenez, juduek egiten zituzten garai hartan maileguak. Herritar xeheek gorroto zieten juduei, beste era batekoak zirelako, bai erlijioz, bai ohituraz. Txiroen bizkar aberasten zirela esaten zuten, eta, askotan, eliza katolikoak bultzaturik, gaitz guztien errudun egiten zituzten (ekaitzen, uzta txarren, izurriteen errudun). Horregatik, bereziki krisi garaian, pogromak edo haien auzoen kontrako erasoak ugari izaten ziren.

Juduen aljama ugari zeuden euskal hiribilduetan, Nafarroan bereziki. 1118an kristauek Tutera eskuratu zutenean, estatutu berezia eman zien Alfontso I.a Borrokalariak hango juduei. Tuterako foru berezi horretan, haien eskubideak eta betebeharrak zehazten ziren: erlijioa, jabetza, zuzenbide-eskubideak… XII. mendean, foru hura inguruko herrietako judu auzoetara zabaldu zen (Viana, Lizarra, Erribera…).

Juduak, euskal lurraldeetan ere artisautzan, merkataritzan, mediku-lanetan… aritzen ziren, erregearen gorterako zerga-biltzaile eta administrazio karguetan ere aritzen ziren. Erregeei maileguak ematen zizkieten diru-beharra zutenean.

Krisi-garaian Nafarroan ere juduen aurkako jarrerak bizi-bizian agertu ziren: 1328ko pogromak Lizarran, 1355-61ekoak Iruñean, Tuteran, eta Lizarran.

Nafarroaz gainera, beste lurralde batzuetan ere aljama garrantzitsuak sortu ziren, bereziki Gasteizen, Balmasedan, Arrasaten eta Seguran.

Musulmanei mairu deitzen zitzaien. Nafarroako hegoaldean ziren ugarien, garai batean mairuen esku egondako lurretan alegia (Valtierran, Arguedasen, eta, jakina, haiek IX. mendean fundatutako Tuteran). Zerga bereziak ordainduz gero, beren auzoetan aske bizitzeko aukera zuten. Artisau- eta nekazari-lanetan aritzen ziren, eta estatutu berezi batek mugaturiko eskubideak zituzten.

Kristau ez ziren beste erlijio batzuetako taldeekiko harremanak onak izan ziren XII. eta XIII. mendeetan. Erregeak babes berezia ematen zien, eta juduekiko zuen harreman ona nabarmen erakusten zuen. Hala ere, ikusi dugun bezala, XIV. mendean, eliza katolikoak bultzatuta, juduen aurkako mugimenduak zabaldu ziren, eta 1517an Nafarroatik ere kanporatu egin zituzten, Gaztela eta Frantziaren presioaren ondorioz.

Erdi Aroan lurralde musulmanak gizarte hiritarrak zirela esan daiteke, batez ere garai hartako Europarekin konparatzen baditugu. Hiri haien gunea medina gune gotortua zen. Horren inguruan antolatzen zen hiria, auzotan banatutako inolako ordenarik gabeko kale estuen sarea. Hirietan bi motatako eraikin publikoak zeuden: batetik, eginkizun erlijiosoa zutenak, meskitak, eta bestetik herri xehearentzako bainuetxeak.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: burgesia

XI.-XII. mendeen inguruan, beste talde ekoizle bat agertu zen: burgesia osatzen zuten artisau eta merkatariena. Hirietan bizi ziren, eta egitura feudaletik at zeuden. Pribilegiorik gabea ziren, gizarteko talde hori ez zegoen jaunen mende eta erregeak ezarritako zergak bakarrik ordaintzen zituen. Euskal lurraldeetan hiribildu asko sortu ziren mende horietan, eta horrekin batera, burgesak ugaritu egin ziren. Hiri askok itsas merkataritza zuten oinarri (Bilbo, Donostia, Hondarribia…), baina barrualdean ere baziren garrantzi handiko hainbat hiribildu: Gasteiz, Agurain… Baziren artisau-hiriak ere (arrantza Bermeon, oihalgintza Durangon, armagintza Markinan…).

Euskal lurraldeetan bi artisautza-jarduera nagusi zeuden Erdi Aroan: burdingintza eta ontzigintza. Burdingintza batez ere burdinoletan egiten zen. Hasieran, mendietan kokaturik zeuden burdinolak, baina IV. mendetik aurrera haranetan eraikitzen hasi ziren. Nekazaritzako tresnak, arrantzarako arpoiak, ontzigintzarako tresnak, etab. egiten zituzten. Metala lantzearekin lotuta, beste hainbat artisau lanbide zeuden: errementariak, sarrailagileak, eztainugileak, zilarginak, labanagileak, armagileak… Ontzigintzari dagokionez, euskaldunek normandiarrengandik ikasi zituzten lehen itsas teknikak, XI. mende inguruan. Industria horren garapenean hiru arrazoi aipatu ohi dira: itsasoaren gertutasuna, arrantza eta merkataritza. Beste artisau batzuk ehunekin eta jantzigintzarekin lotutakoak ziren (ehuleak, zapataginak, sokagileak…), baita larruarekin lotutakoak ere (larrugileak, tindatzaileak, poltsagileak…), eraikuntzarekin edo etxeko tresnekin lotutakoak (arotzak, harginak, pitxargileak …). Artisau talde bakoitza gremio banatan antolatuta egon ohi zen.

Merkataritzari dagokionez, hasieran eskualdeko nekazarien eta artisauen arteko produktuen trukea egiten hasi ziren, baina pixkanaka komunikabideak hobetu ahala, eta bideetan bakea nagusitu ahala, merkataritza-sare zabalak antolatu zituzten. Garraioa bereziki itsasoz egiten zen. Lurreko garraiorako, erromatarren garaiko galtzada zaharrak eta zubiak konpontzeari ekin zioten, eta baita bide berriak sortzeari ere, hiri ingelesak, flandriarrak eta italiarrak lotu zituzten horrela.

Burgesiaren barruan, maila asko bereizten ziren: merkatari- edo gremio-maisu aberats batzuen ondoan, lanbide liberalak zituztenak zeuden (irakasle, mediku, bankari). Burgesak ez zuten talde handia osatzen, baina garrantzi ekonomiko handia lortzen joan ziren heinean, haien boterea handitu egin zen.