Kontinente batean barneratzen ari garen neurrian gertatzen diren ezaugarri multzoari deitzen diogu kontinentaltasuna. Itsasoak eragina izaten du inguruko lurraldeetan eta baita kontinenteetako lurretan ere, baina eragin hau gutxiagotuz joaten da itsasertzetik urruti dauden lurretan. Kontinentaltasuna aipatzen dugunean, itsasoaren eragin txikia edo eraginik eza adierazi nahi dugu. Jakina da itsasertzetan neguan eta udan tenperaturak kontinente barruan baino gozoagoak izaten direla (neguan epelagoak eta udan freskoagoak). Baina zergatik gertatzen da hori? Itsasoak ur bero poltsa erraldoi baten erako portaera du neguan, eta edariak freskatzeko izotz poltsa handi baten gisa portatzen da udan. Hau da, udan berotu egiten da itsasoa, baina kontinentea baino askoz motelago. Horregatik, udan kostaldea freskatu egiten du. Neguan, ostera, kontinentea baino motelago hozten da itsasoa eta denbora luzez tenperatura epelari eusten dio. Honen ondorioz, udan harrapatutako beroa poliki-poliki igortzen du itsasoak kostaldeak epelduz. Bere eraginaz jabetzeko, begira iezaiozu arretaz 60. orrialdeko beheko irudiari. Irudian agertzen diren zenbakiak urteko hilabete hotzenaren (urtarrila) eta hilabete beroenaren (uztaila) batez besteko tenperaturak dira. Ematen diren datuak aztertuz, zera ikus dezakegu: Bresten, tenperaturak nahiko epelak dira, bai neguan (7 ºC), baita udan ere (16 ºC). Ez du, beraz, neguan hotz handirik egiten, ezta udan bero larregirik ere. Honen ondorioz, bi tenperaturaren aldea, hau da hedadura termikoa, nahiko txikia da (16-7 = 9 ºC). Ekialderantz jotzen dugun heinean, hau da Atlantikoaren eraginpetik urruntzen garen heinean, tenperaturak gero eta gogorragoak dira, bai udan baita neguan ere, hedadura termikoa 34 ºC gradukoa izateraino Volgogradon (24 ºC zeroaren gainetik udan eta 10 ºC zeropetik neguan). Bi horien artean hor di tugu: Paris 16 ºC-ko hedadura termikoa (18-2 = 16 ºC). Krakovia, 22 ºC- oarekin (20 ºC zero gainetik eta 6 ºC zeropetik). Eta Kiev, 27 ºC-koarekin (21 ºC zero gainetik eta 6 ºC zeropetik). Kontinentaltasunaren ondorioak bi dira, beraz: alde batetik tenperaturak, bai beroenak baita hotzenak ere, gogortu egiten dira, eta bestetik, eta aurrekoaren ondorioz, hedadura termikoa gero eta handiagoa da.
Kategoria: Gizarte zientziak
Latitudearen eragina tenperaturan
Gauza ezaguna da ekuatore aldean poloetan baino bero handiagoa egiten duela. Ekuatore eta poloetara hurbiltzen ari garen neurrian, tenperatura jaitsi egiten da (latitude gradu bakoitzeko, gutxi gorabehera, 0,5 °C jaisten dela ikus daiteke). Honela, ekuatoretik urruntzen hasita, ipar eta hego hemisferio bakoitzean hiru alde aurki ditzakegu: beroa, epela eta hotza. Marrazki edo eskeman ikus dezakezu banaketa hori. Eskemako hiru alde horiek oso erabilgarriak izango zaizkigu klimak aztertzerakoan.
Altueraren eragina tenperaturan
Oso ezaguna da nolako aldea egoten den mendi gailurren eta inguruko haranen arteko tenperaturan. Denok ikusi izan ditugu inoiz goimendiak elurrez estalita eta haranak batere elurrik gabe. Egindako ikerketen arabera, tenperatura 0,5 °C jaisten da, gutxi gorabehera, altueran igotzen diren 100 metroko. Marrazkiari begiratzen badiozu, kon turatuko za ra zer gertatzen den mendi gailur eta inguruko ha ranen artean. 0 metroko altitudean, 15 °C-ko tenperatura dugu, eguraldi nahiko epela dago haranean. 1.000 m-ra 10 °C eta 2.000 m-ra berriz, 5 °C. Mendi gailurrak 3.000 m baditu, 0 °C egingo du, eta hango elurra ez da urtuko.
Tenperatura eta tenperaturaren faktore eragileak
Eguraldiaz edota klimaz hitz egiten hasten garenean, tenperatura da gehien aipatzen dugun elementua. Horrek badu bere arrazoia: tenperatura da geure gorputzean eraginik handiena duena, eta errazen nabarmentzen duguna. Izan ere, tenperaturek bizitzarako garrantzi handia dute. Bizitza ere tenperatura tarte jakin batean ager daiteke: ura likido izateko aukera ematen duen tenperatura tartean. 0 °C azpitik ura izoztu egiten da eta 100 °C-tik gora irakin egiten du lurrundu baino lehen, gas bihurtuz; eta guk, izaki bizidunok, ur likidoa behar dugu, ez digu balio ez izotzak ezta lurrunak ere. Eguzki-sisteman Lurrak bakarrik gordetzen du tenperatura tarte hori. Lurreko batez besteko tenperatura 15 °C-koa da. Beste planetetan askoz bero edota hotz handiagoa egiten du. Beraz, horietan egon daitekeen ura lurrunduta, edo izozturik egongo da. Bi egoera horiek bizitza galarazi egiten dute, guk ezagutzen dugun bizitza mota bederen. Nola lortzen du gure planetak tenperatura hori mantentzea? Eguzki-izpiak iristen dira gure planetara, eta atmosferan gertatzen den negutegi efektu naturalari esker (ikusi atmosferari buruzko informazioa), energia horren zati bat Lurrean bertan geratzen da. Baina gaur egun ongi dakigun bezala, energia hori ez da era homogeneoan banatzen lurrazalean, eta lurrazaleko bi lekuetan tenperatura ezberdina egon daiteke. Esate baterako, alde handia dago ekuatore aldeko eta polo inguruetako tenperaturen artean. Bestalde, leku bereko tenperaturak ere asko aldatzen dira egunetik gauera edo urtaro batetik bestera. Gauaren eta egunaren arteko ezberdintasun nabarmen horiek aparte utzita, leku bakoitzari dagokion tenperaturan lau faktorek izaten dute eragin garbia. Faktore hauek, prezipitazioen kasuan bezala, honako hauek dira:
Itsas korronteen eragina prezipitazioetan
Faktore hau aztertu aurretik, ohar gaitezen gauza harrigarri batez. Munduko basamorturik lehorrenetakoak itsasertzean daude: Atakama (Txileko basamortua) eta Namib (Namibiako basamortua). Nola izan daiteke hori? Itsasertzean eta basamortua? Hainbat arrazoi egon daitezke, mendietan sortzen den foehn efektua, esate baterako. Baina arrazoi nagusia beste bat da: basamortu horien aurreko korronte hotzak. Namib eta Atakama, biak kontinentearen mendebaldean daude, biak itsasertzean eta biek itsas korronte hotz bat dute aurrean (Benguela Namib basamortuak eta Humboldt Atakama basamortuak). Korronte hauen eragina bikoitza da: alde batetik, hotzak direnez, korronte hauetan lurruntzea zailagoa da eta bestetik, aire heze eta epelak korronte hauen gainetik pasatzen direnean, hoztu egiten dira, hezetasunez aseta geratu, hezetasuna berehala kondentsatu, eta prezipitazioak hasten dira… baina itsasoan. Airea kostalderaino heltzen denean, hezetasunik gabe heltzen da, eta zerbait gorde badu, lurraren parean berotu egiten da airea, asetasun puntua igoz eta prezipitazioak sortzeko gaitasuna galduz.
Kontinentaltasunaren eragina prezipitazioetan
Ez da batere erraza faktore honen eragina azaltzea, ez baita gauza erraza hori argi agertzea, baina lehenengo eta behin zera esan genezake: zenbat eta ekuatoretik urrutiago, hainbat eta prezipitazio gutxiago. Lurralde bakoitzean jasotako erradiazio kopuruarekin loturik dugu faktore hau. Ekuatoretik urruntzen garen heinean, Eguzkitik datorren erradiazio kopurua txikiagoa izaten da eta horrek lurruntzea zailago bihurtzen du. Bestalde, badugu garrantzizko beste puntu bat ere: atmosferaren egonkortasuna. Ikusi dugunez, ekuatore aldean, Eguzkitik datorren erradiazio kopururik handiena jasotzen den lekuan, behe-presioak daude eta behe-presio horiek ezegonkortasuna dakarte, eta ezegonkortasunak prezipitazioak. Ekuatore inguruetatik urrutiratzean egonkortasuna gero eta nabarmenagoa da eta, ondorioz, prezipitazio kopurua gero eta txikiagoa.
Latitudearen eragina prezipitazioetan
Ez da batere erraza faktore honen eragina azaltzea, ez baita gauza erraza hori argi agertzea, baina lehenengo eta behin zera esan genezake: zenbat eta ekuatoretik urrutiago, hainbat eta prezipitazio gutxiago. Lurralde bakoitzean jasotako erradiazio kopuruarekin loturik dugu faktore hau. Ekuatoretik urruntzen garen heinean, Eguzkitik datorren erradiazio kopurua txikiagoa izaten da eta horrek lurruntzea zailago bihurtzen du. Bestalde, badugu garrantzizko beste puntu bat ere: atmosferaren egonkortasuna. Ikusi dugunez, ekuatore aldean, Eguzkitik datorren erradiazio kopururik handiena jasotzen den lekuan, behe-presioak daude eta behe-presio horiek ezegonkortasuna dakarte, eta ezegonkortasunak prezipitazioak. Ekuatore inguruetatik urrutiratzean egonkortasuna gero eta nabarmenagoa da eta, ondorioz, prezipitazio kopurua gero eta txikiagoa.
Altueraren eragina prezipitazioetan
Erliebeak sortarazitako prezipitazioak, orografikoak, aztertzean ikusi ahal izan dugunez, aireak mendian gora egitean, hoztu egiten da eta asetasun puntura iritsi. Orduan, lurrunetatik sortutako tantak handituz joaten dira eta bere pisuarengatik airean mantentzeko gai ez direnean, erori egiten dira, prezipitazioak sortuz mendiaren goialdean. Horregatik, mendi gailur eta magaletan inguruko haran eta ibarretan baino prezipitazio kopuru handiagoa jasotzen da. Beraz, eta laburtuz, honela esan genezake: zenbat eta altuago hainbat eta prezipitazio kopuru handiagoa.
Prezipitazioen faktore eragileak
Troposferaren osagaiak berdintsuak dira lurrazal osoan. Baina prezipitazio kopurua ez da hala izaten. Leku batzuetan, ekuatore aldean, adibidez, ia egunero egiten du euria, eta basamortuetan, berriz, oso gutxitan. Egoera honen aurrean, galdera asko egin geniezazkioke geure buruari. Basamortuez, esate baterako. Nola izan daiteke Peru eta Txileko kostaldean, itsasotik hurbil, munduko basamorturik lehorrenetakoa egotea? Ez al dira horra iristen itsasertzeko prezipitazioak? Edo, zergatik dago tropikoetatik hain urrun Gobi desertua, basamortuak berez tropiko inguruetan egoten badira? Galdera ugari egin daiteke, eta ez basamortuei buruz bakarrik. Nola banatzen dira prezipitazioak lurrazalean? Zein dira prezipitazioen faktore eragileak? Azkeneko galdera horri erantzuna eman nahiz abiatuko gara gure azterketan. Hauek dira prezipitazioen banaketan kontuan izan behar ditugun faktoreak:
Konbergentziazko prezipitazioak
Prezipitazio-mota hauek ekuatore inguruan gertatu ohi dira. Izan ere, ekuatore-parean egiten dute topo Kantzer eta Kaprikornio tropikoetatik datozen haizeek, alisio izenekoek. Haize horiek hezetasuna ekartzen dute eta, elkar jotzen dutenean, eurite handiak sorrarazten dituzte.