Kategoria: Gizarte zientziak

Nazioarteko merkataritza: merkataritzaren balantzea

Merkataritzaren balantzea da denbora tarte jakin batean (gehienetan urtebete) herrialde batek beste batzueisaltzen dizkien produktuen irabazien eta erosten dizkien produktuen irabazien arteko diferentzia; hau da, esportazioen eta inportazioen arteko diferentzia.

Superabitak esan nahi du esportazioen irabaziak handiagoak direla inportazioen kostuak baino. Defizita, berriz, inportazioak esportazioak baino gehiago direnean gertatzen da.

Balantze positiboa = superabita
 Balantze negatiboa = defizita

Beste datu erabilgarri bat herrialdeen ordainketen balantzea da. Ordainketen balantzeak kontuan izaten ditu herrialde bateko herritarren eta gainerako herrialdeetako herritarren arteko transakzio guztiak. Hau da, ez esportazioak eta inportazioak bakarrik, baizik eta zerbitzuak, kapital mugimenduak (turistek gastatutako dirua edo langile immigranteek etxera bidalitakoa) eta finantzen transakzioak (inbertsioak edo kanpoko enpresen erosketak).

Herrialderen batek ordaindu baino gehiago irabazten badu, ordainketen balantzea positiboa izango da. Irabazi baino gehiago ordaintzen badu, berriz, balantzea negatiboa izango da.

Herrialde batek balantze negatiboa badu, beste herrialdeekin zorretan egongo da. Kanpo-zorra duela esaten da.

Industria arinak

Industria arinak, edo kontsumo ondasunen industriak, herritarren kontsumorako, erabat bukatutako produktuak eskaintzen ditu.

Ezaugarriak

  • Herritarren kontsumorako produktuak sortzen ditu, oinarrizko industriako edo nekazaritzako/arrantzako produktuak eraldatuz.
  • Adibidez: janaria, arropak, ibilgailuak (autoak eta haren zatiak), produktu kimiko arinak (kosmetikoak, plastikoak…).
  • Garrantzitsuena janari-industria da. Nekazaritzako produkutuak izoztea edo ontziratzea asko garatu dira eta batera etorri da jateko ohituren aldaketa.
  • Industria elektronikoan sartzen dira sakelako telefonoak, ordenagailuak, kalkulagailuak, soinu-ekipoak eta telebistak.
  • Gehinetan hiri handien inguruan egoten dira eta komunikabide onak dauden inguruetan.
  • Industria astunak eta kontsumo ondasunen industriak baino lehengai eta energia gutxiago behar du arinak.
  • Kutsadura gutxiago sortu ohi dute.

Kapital-ondasunen industria

Industria astunek erdilandutako produktuak fintzen ditu industria mota honek, ondoren beste industria batzuek erabil ditzaten.

Ezaugarriak:

  • Gehien erabiltzen diren lehengaiak oinarrizko industriak sortutako burdina, altzairua edo beste metalen bat dira.
  • Eraikuntzako materiala, industriako eta nekazaritzako makineria, garraio-materiala (hegazkinak, itsasontziak, trenak…). Paperaren industria edo aeroespaziokoa dira industria mota honen bi adibide.
  • Metalurgiako transformazioa eta eraikuntza mekanikoa oso garrantzitsuak dira, batez ere bizi-maila altua duten herrialdeetan: burdinbide materialak, auto fabrikazioa…
  • Industria kimiko espezializatua, espezializazio zientifiko aurreratua eta ikerketa aurrera eramaten duten herrialdeetan baino ez dago. Esaterako, Estatu Batuetan, Europa mendebaldean, Errusian eta Japonian.

Industria astuna

Oinarrizko industria ere esaten zaio. Lehengaiak produktu erdilandu bihurtzen ditu, gero beste industria batzuetan erabiltzeko. Hemen sartzen dira meatzaritza eta energia produkzioa.

Ezaugarriak:

  • Industria mota honetan erabilitako lehengai nagusietako batzuk hauek dira: ikatza, burdina, kobrea, bauxita, petrolioa edo gas naturala.
  • Honen adibide dira, metalurgiako edo siderurgiako industriak eta industria kimikoak.
  • Burdina eta altzairua egiteko fabrikak dira industria astuneko adibide garbienak, eta, horietan, burdin-mea altzairu edo burdin totxo bihurtzen dute.
  • Industria kimikoan meatzetako mea erdilantzen dute, ondoren beste industria batzuetan erabiltzeko.
  • Gehienetan meategietatik, energia iturrietatik edota portuetatik hurbil egoten dira. Horrek lehengaien garraio-kostua murriztea du helburu.
  • Oso kutsakorrak izaten dira eta gehienetak hirietatik kanpo ezartzen dira ingurumen lege permisiboak dituzten landa-eremuetan.
  • Lehengaietan eta energian inbertsio handia egin behar izaten da.

Goi teknologiako industria

Goi teknologiako industriaren prozesatze teknikek gehienetan mikro-elektronika behar izaten dute.

Ezaugarriak:

  • Fabrika moderno hauek, askotan, euren ikerketa eta garapen unitatea izaten dute.
  • Gainerako industria moten aldean, ez dute derrigorrez komunikabide sare on baten ondo-ondoan egon behar. Hala ere, gehienetan autobideen edo aireportuen inguruan egoten dira.
  • Langile gutxi behar izaten dute baina kalifikatuak eta trebatuak.

Hiriko arazoak

Hiri guztiek arazo berberak izaten dituzte, kokalekutzat duten herrialdearen garapen-maila zeinnahi delarik ere. Baina arazo orokor horiez gain, inguru bakoitzari dagozkion arazoak ere izaten dituzte.

Hona hemen hirietako arazorik arruntenak:

  • Ingurumena

Arazorik larriena kutsadura atmosferikoa eta akustikoa da. Herrialde garatuetako hiriek urrundu egin dituzte industriak hirigunetik; hala eta guztiz ere, ibilgailuek, klimatizazio-sistemek eta hotsek eragindako kutsadura jasan behar izaten dute.

Gutxi garatutako herrialdeetan industrialdeak hirigunean bertan izaten dira eta hortaz, aurreko kutsaduraz gain, industriek sortutakoa ere jasan behar izaten dute.

  • Etxebizitza

Herrialde garatuetan, etxebizitza lortzeko arazoak izaten dira, oso garestiak baitira. Garapen bidean daudenetan aldiz, etxe eskasak sortzen dira, higiene eta osasun egoera eskaseko auzo handietan.

  • Hornikuntza eta hondakinak

Arazo nagusiak ur eta energia hornikuntzari lotuak dira. Hiriek ur, elikagai eta energia kopuru handia behar dute, horrek azpiegitura konplexuak eskatzen ditu. Bestalde hirian sortzen den zaborra eta hondakin-urak bideratzea ezinbestekoa da.

  • Garraio arazoak

Hiriek garraio sare konplexua dute jendearen eta salgaien eguneroko fluxua ziurtatzeko. Hala ere, puntako orduetan auto ilara handiak sortzen dira; alegia, langileen sartu-irtenek denden ordutegiekin bat egiten dutenean.

  • Ekipamendu kolektiboak

Gehienetan irakaskuntza eta osasun zentroen gabezia izaten da, baita pertsona helduei eta ezinduei arreta emateko zentroena ere. Herrialde garatuen eta garapen bidean daudenen arteko desberdintasunak ikaragarriak dira hornikuntza horiei dagokienez.

  • Marginatutako gune ugari

Maila ekonomiko txikia dutenak eremu merkeenetan bizi dira, eremu horiek komunikazio kaskarra eta zerbitzu gutxi eta kalitate gutxikoak dituzte.

Egoera hori are larriagoa da garapen bidean dauden herrietan. Biztanleen % 30-60 txaboletan bizi ohi da. Zenbait hiritan, Mumbain (India) adibidez, gutxienez 500.000 gizaki kale gorrian bizi da, etxerik gabe.

  • Gizarte arazoak

Hirien hazkundeak beste arazo batzuk sortu ditu; hala nola: hirietako tribuak, indarkeria, delinkuentzia, langabezia, drogak… Arazo horiek, hirian ez ezik, hiritik kanpo ere badaude, baina hirietan hainbeste jende bizitzeak arazo horien agertzea eta ugaritzea errazten du.

Hiri egitura berriak

Gaur egun, hiriko biztanleak izugarri ugaritu dira. Horrenbestez, hiri egitura berriak ari dira sortzen eta horiek guztiak hiriaren paisaia fisikoan eta inguruan eraldaketa handiak sortu dituzte.

Hasiera batean, egitura horiek herrialde garatuetako hirietakoak soilik izaten ziren, baina gaur egun, fenomeno hori orokortu egin da, eta garapen bidean dauden herrialdeetako hirietan ere egon badaude.

Honako hauek dira hiri egitura berri horiek:

  • Metropoli-eremua
  • Konurbazioa
  • Megalopolisa

METROPOLI-EREMUA

Hiri handi baten inguruan dagoen hiri-eremu zabala da, administratiboki zenbait udalerri biltzen dituen hiri-azalera, hirien arteko lotura ekonomiko eta sozial garrantzitsuak dituena. Hiri-eskualde horiek, gehienetan, funtzionamendu zentralizatua dute.

Hiri handietan hedatze-prozesua ari da gertatzen eta hiri txikiagoak xurgatu egiten dituzte, inguruko hiri eta herri txikiak, alegia. Herri txiki horiek administrazio-autonomia eta autonomia judiziala galdu eta hiri nagusiko barruti bilakatzen dira, hiri nagusiaren lotarako gune, industriagune… Inguruko herrietako biztanleak, askotan, hiriko lanpostuen eta zerbitzuen mende daude; adibidez, Bilbon, Madrilen edo Bartzelonan.

Iruñeak eta Gasteizek ere sortu dute metropoligunea azken hamarkadatan.

KONURBAZIOA

Bi hirik edo gehiagok bat egiten dutenean sortzen da. Ikuspegi fisikotik hiriak bat eginda badaude ere, bakoitzak bere administrazio-erregimenari eta erregimen juridiko independenteari eusten dio.

Pareko tamainatako hirien artean gertatzen da fenomeno hori. Hirietako bat bestea baino handiago bada, ordea, hiri handiarekiko mendekotasun irizpidea finkatu ohi da.

Metropoligunean ez bezala konurbazioa zentrorik gabeko eremua da. Lehen banaturik zeuden hirien baturak sorturiko hiri-eremu handi bakoitzak bere independentzia mantentzen du.

Baiona-Donostia Euskal Eurohiria edo, besterik gabe, Euskal Eurohiria, Baiona eta Donostia arteko konurbazioari esaten zaio. Bidasoa ibaia azken mendeotan izan den muga politiko eta administratiboaren bi aldeetan hedatzen den hiri-espazioa da. Gaur egun, 600.000 biztanle inguru eta 42 udalerri ditu. Europan konurbazio argi bat Rotterdam-Amsterdam artean sorturikoa da.

MEGALOPOLISA

Zenbait hiri handi eta haren mendeko auzoak biltzen dituen hiri-eremua da. Hiriek nolabaiteko independentzia badute ere, mendekotasun nabarmena dute. Askotan, hiri handiek sortutako konurbazioak edo metropoligune erraldoiak elkartuta sortzen dira megalopolisak. Sortzen den eremua, beste hiri bat izan ohi da, bestelako arazoak eta konponbideak dituena.

Munduko megalopolisik handienak Boston-Washington eta Tokio-Fukuoka dira: 50 milioi biztanle inguru dituzte. Kuantitatiboki hiriguneak 10 milioi baino biztanle gehiago biltzen dituenean, esaten dugu hori megalopolisa dela.

Hirien barne-egitura

Hiria, itxura eta hainbat eginkizun edo funtzio dituen inguruetan banatzen da.

Erdigunea

Gune horretan, hiriko merkataritza- eta negozio-jarduera nagusiak biltzen dira: merkataritza, finantza, aisiaguneak, enpresa handien gizarte-egoitzak, etab. Ameriketako Estatu Batuetan CBD (Central Business district) edo Downtown esaten zaio.

Europan, hirien erdigune historikoan edo kalitatezko auzoetan ezartzen da, adibidez XIX. mendeko zabalgune burgesetan, edo XX. mende erdialdetik aurrera eraikitako guneetan. Erdigunea, hainbat herritan, alde zaharrak eta zabalgune horiek osatzen dute.

Hauek dira hiriaren erdialdearen ezaugarriak:

  • Kalerik jendetsuenak eta irisgarrienak dira garraio-sare nagusiak biltzen direlako.
  • Jende gutxi bizi da, etxebizitza garestienak direlako.
  • Industria-jarduerarik ez.

Egoitzagune historikoak

Europako herrialdeetan, gehienetan, alde zaharraren ondoan kokatzen dira, hiria sortu zen inguruan, nahiz eta gaur egun etxebizitzak zaharkituak egon daitezkeen. Alderdi historikotik begiratuta, gune adierazgarrienak izan ohi dira.

Periferia

Erdigunetik kanpora hainbat hirigune topa ditzakegu: bizilekuak, industrialdeak eta ekipamenduguneak, besteak beste.

Bizilekuak

Hiriaren espazio gehiena hartzen dute. Hiriaren erdialdetik, kanpoaldera gizarte-ekipamendu eta instalazioak dituen auzoetan antolatzen dira, gehienak gizarte-mailaren arabera.

  • Goi-mailakoak: familia bakarreko etxeak, periferian bizi dira, espazio berdez eta ekipamendu onez inguratuta.
  • Erdi mailakoak: erdigunean kokatuak, eta zerbitzu egokiz hornituak.
  • Langileak: Eraikinen dentsitate handia egon ohi da auzo horietan, eta kalitate eskaseko eraikunak. Kasu askotan, hirian lan egiten duten pertsonentzako egoitzagune edo lotarako auzo gisa funtzionatzen dute.
  • Infraetxeak eta txabolen auzoak, slung deiturikoak, talderik behartsuenentzat. Horietan oinarrizko zerbitzurik eta ekipamendurik ez dago.

Industrialdeak

Gaur egun, herrialde garatuetan industriak hiri inguruko bide nagusien ondoan daude industria-poligonoetan edo parke teknologikoetan. XX. mende erdialdera arte ohikoa zen industriak hiri erdietan kokaturik egotea eta oraindik horrelakoak ikus ditzakegu gure artean (Errenteria). Industrialdeetan garraio-hiriak ere topa ditzakegu.

Ekipamenduguneak

Horrelakoetan, zerbitzuetarako espazio handiak daude: merkataritza-zentroak, ikastetxeak, ospitaleak, aisialdiguneak (parke tematikoak), aireportuak, kiroldegiak…

Hirien planoak

Hiriak, sortzen den garaiaren arabera edo sortzen den lekuaren arabera, itxura bat edo bestea izaten du. Erdi Aroan sortutako hiri gehienak itxura nahasia dute, kale estu eta ordenatu gabeak dira. Aldiz, ibai baten edo errepide baten inguruan sortutakoak, linealak izaten dira, ibai edo errepide horren alboetan eraikitzen dira etxebizitzak.

Hiriak, edo auzo berriak, planifikazio baten ondoren eraikitzen badira, plano horiek antolatuagoak izaten dira, bai ortogonalak bai erradiozentrokideak.

  • Plano nahasia
  • Plano ortogonala
  • Plano erradiozentrokidea
  • Plano lineala

Plano nahasia, edo irregularra

Plano mota horretako guneetan, kale estuak eta gorabeheratsuak dira nagusi, batzuk irteerarik gabekoak, era anarkikoan antolatuak. Plazek ez dute forma jakinik. Plano irregularra izaten zen Erdi Aroan ohikoena eta oraindik hainbat hiritako alde zaharrek plano hori mantentzen dute (Toledo, Fez, Marrakex…). Horrelako hiri gehienak zahartze prozesuan murgilduak daude eta hainbatetan, bereziki turismoari begira, eraberritzeko lanetan ari dira. Plano mota hori duten hirietan ibilgailuentzako sarbide zaila dute eta horrek hainbat arazo ekar ditzake (bai obretako materiala edo altzariak garraiatzeko, baita anbulantziak iristeko ere).

Plano ortogonala

Koadrikula edo dama-joko itxurakoa, angelu zuzenean elkar ebakitzen duten kaleek osatzen dute plano mota hori. Greziarren eta erromatarren garaiko herriak dira (Tarragona, Castello, Aranjuez). XIX. mendeko hiri-zabalguneak egin zirenean ere, plano mota horretan oinarrituta egin ziren (Donostia eta Bartzelonako zabalguneak, adibidez). Lurralde-antolaketa erraza du eta hiritarren arteko komunikazio horizontal zein bertikala errazten du.

Plano erradiokontzentrikoa

Horrelako hirietan, zentro bat dago eta hortik kale erradialak abiatzen dira; kale horiek erdigunearen inguruan era kontzentrikoan antolatzen dira, zirkunferentzia baten erradioen antzera. Kale erradialak beste kale batzuek ebakitzen dituzte; plano hori erregularra edo irregularra izan daiteke. Horrelako planoak aurki ditzakegu muinoetan edo ibaien bihurguneetan kokatutako hirietan (Gasteiz, Milan) edo kostan kokatutako hirietan (Amsterdam). Hiri horien erdira sarrera oso azkarra da, eta hor egon ohi dira negozio nahiz zerbitzu publiko gehienak. Dena den, inguruko perimetroarekin, erdigunetik urrunen dauden lekuen arteko komunikazioa zaildu egiten du.

Plano lineala

Bide nagusi baten inguruan osatzen da hiria: ibai bat edo komunikazio bideren bat (errepidea, trenbidea…) eta forma luzexkoa du. Bidearen bi aldeetan banatzen dira eraikin publikoak, bizilekuak, etab. Linealak dira Donejakue Bideko hainbat hiri (Lizarra, Otxandio, Logroño, Santo Domingo de la Calzada…). Sorreran komunikabidearen gertutasuna abantaila bazen ere, azpiegitura eta zerbitzuen antolaketa zailtzen du.