Kategoria: Naturaren eta osasunaren zientziak

Elikadura eta dieta

Elikagai deitzen diegun sustantziei digestioan hainbat eraldaketa (mekanikoak eta kimikoak) gertatzen zaizkie, eta horien ondoren (mantenugai bilakatuta) egoten dira gorputza erabili ahal izateko.

Elikagai eta mantenugai kontzeptuak hala definitzen dira:

  • Elikagaiak ahoratzen (ingeritzen) ditugun materialak (janariak, edariak… ) dira. Hona hemen elikagaien adibide batzuk: barazkiak, frutak, arrautzak, haragia, arraina, esnea, etab.
  • Mantenugaiak, bestalde, elikagaien osagai kimikoak dira; digestioan prestatu, deskonposatu, xurgatu eta zeluletara garraiatzen direnak. Mantenugai sinpleak dira, hain zuzen ere, zeluletako erreakzio metabolikoetan zuzenean parte hartzen dutenak, gorputzari osatzeko eta berriztatzeko behar den materia eta energia ematen diotenak. Mantenugaiak dira, adibidez, ura, gatz mineralak, gluzidoak, bitaminak, koipeak eta proteinak.

Gure gorputzak etengabe behar dituen oinarrizko substantzia horiek modu osasuntsuan eskuratu nahi baditugu, garrantzitsua da gai horiek ongi ezagutzea. Aipa ditzagun mantenugaiek gure organismoan betetzen dituzten funtzioak zein diren:

1. Funtzio plastikoa edo berritzailea

Funtzio hau betetzen duten mantenugaiek ehun berriak eratzen dituzte gure gorputzean, edo daudenak berritu. Giharretan eta hezurretan gertatzen da, besteak beste, prozesu hori. Proteinak eta gatz mineralak dira muskulu eta hezurretan funtzio hau betetzen duten gaiak, hurrenez hurren.

2. Funtzio erregulatzailea

Gure prozesu metabolikoen orekaz arduratzen dira funtzio hau betetzen duten mantenugaiak. Hau da, zeluletako prozesu biokimiko asko kontrolatzen eta laguntzen dituzte. Gatz mineralak eta hainbat proteina dira, hain zuzen, lan hau betetzen dihardutenak. Bitaminek eta zenbait proteinak (entzimak) metabolismoa osatzen duten erreakzio kimikoetan parte hartzen dute. Adibidez, glukosaren errekuntzan, gehiegizko azukrea koipe bihurtzen, giharrak hazteko proteinak sortzen…

3. Funtzio energetikoa

Funtzio hau betetzen duten mantenugaiek gure gorputzak egin beharreko eginkizunak egiteko behar duten energia eskaintzen dute. Gluzidoek (karbohidratoek) eta koipeek betetzen dute funtzio hori.

Gluzidoek (glukosa da arruntena) etengabe eta berehala behar duten energia eskaintzen diote gorputzari. Koipeek, proportzioan, gluzidoek baino energia gehiago dute eta, hortaz, oso baliagarriak dira gluzido sobera barneratu ditugunean energia metatzeko. Izan ere, sobera dugun energia guztia gluzido gisa metatuko bagenu, gure gorputzaren tamaina ikaragarria litzateke!

Baina, zer eta nola jan behar dugu, gure dieta orekatua izan dadin?

Galdera horri erantzuteko, dagoeneko gorputzeko zelula guztiek beharrezkoak dituzten mantenugaiak zein diren eta zer funtzio betetzen duten aipatu dugu aurreko puntuetan. Mantenugai horiek elikagaietan nola banatzen diren ere aztertu duzu. Zer jan behar duzun garbi izango duzu, orduan: denetik bere neurrian, mantenugai guztiak eskuratzeko.

Oro har, esan genezake norberaren gorputzak ondo funtzionatzeko eta osasuntsu egoteko bi gauza izan behar dituzula kontutan: zer jaten duzun eta nola jaten duzun. Hona hemen gorputzak ondo funtzionatzeko eta osasuntsu egoteko egokiak izan daitezkeen sei aholku:

1. Egunean zeharreko otorduak errespetatzea garrantzizkoa da.

2. Digestioa ondo egiteko, oso komenigarria da astiro jatea eta elikagaiak ondo murtxikatzea.

3. Hartzen duzun dietak orekatua eta elikagai mota askotarikoa izan behar du.

4. Zure dieta antolatzerakoan, barazki eta fruta ugari hartzea komeni dela kontuan hartu.

5. Edari gozoen (freskagarriak eta), koipeen, gozokien eta edari aholkudunen kontsumoa saihestu.

6. Erabilitako gatz kopurua kontrolatu.

7. Ur asko edan.

Zure adineko gazte batek 3.000-3.500 kilokaloria kontsumitu behar ditu egunean; eta dieta orekatu batean, egunero, 100 g inguru proteina, 80 g inguru koipe, 400 g inguru karbohidrato. Horrez gain, janariek dauzkaten bitaminak eta gatz mineralak kontsumitu beharko zenituzke, eta ura edan.

Nutrizioa

Nutrizioari buruz zera esan dezakegu: bizi-funtzio horren bidez, gizakiaren gorputzak substantziak (solidoak, likidoak eta gasak) hartzen ditu kanpotik, bere barnean behar bezala eraldatzen ditu eta eraldaketa horietan sortutako beste zenbait substantzia (hondakinak) gorputzetik kanpora ateratzen ditu. Ingurunearekin materia- eta energia-trukea dagoela esan nahi du horrek; izan ere, gizakiek, bizidun guztien antzera, beharrezkoa dute materia eta energia bizirik irauteko, behar bezala funtzionatzeko, hazteko, mugitzeko, gorputzeko tenperaturari eusteko, etab.

Azpimarratzekoa da gizakiok, heterotrofoak izanik, kanpotik hartzen ditugula elikagaiak; hau da, nutrizio mota hori duten gainerako bizidunek bezala, ezin dugula guk geuk nutrienterik edo mantenugairik (molekula organikorik) ekoiztu, eta beste bizidun batzuk ekoitzitakoak (landareak, animaliak…) erabiltzen ditugula.

Elikagaiak osatzen dituzten substantzietako batzuk ezinbestekoak dira gure gorputzarentzat. Oinarrizko osagai horiei mantenugai edo nutriente deritzogu. Gluzidoak, koipeak (lipidoak), proteinak (protidoak), ura, gatz mineralak eta bitaminak dira osagai horiek. Beste osagai asko, ordea, ez dira behar-beharrezkoak. Badago beste substantzia-talde bat ere, digeritu ezin ditugun substantziek osatutakoa: gorputzek gorozki gisa kanporatzen dituzten substantziak, alegia.

Nutrizioan, nutrizio-prozesuan, gure gorputzak behar dituen mantenugaiak ateratzen ditu elikagaietatik, eta horiek eraldatu ondoren, gorputz-egituretara bideratzen ditu. Horretarako, digestioa xurgatu eta hainbat prozesu jasaten dituzte elikagaiek metabolismo zelularra egin bitartean. Nutrizio-prozesu horiek gure borondatetik at daude, guk nahigabe ere gorputzak egiten dituen ekintzak dira.

Elikatze hitzak, ordea, elikagaiak hartzea eta irenstea esan nahi du, eta, borondatezkoa denez, lotura estua du tokian tokiko ohiturekin eta kulturarekin. Elikaduraren kontzeptua nutrizioarena baino mugatuagoa dela esan genezake, oro har. Aurretik aipatu bezala, elikatzea elikagaiak hartzea eta irenstea da, baina bizidun baten nutrizioak (behar dituen mantenugai edo nutrienteak bereganatzeak) beste hainbat prozeduraren beharra du.

Uraren zikloa

Ura da naturan hiru agregazio-egoeratan aurki daitekeen substantzia bakarra eta berau da baita planeta osoan barrena etengabe mugitzen den substantzia ugariena. Mugimendu horretan osatzen da uraren zikloa.

Prezipitazioak atmosferako ur-lurrun kopuruaren araberakoak dira. Hezetasuna handitzean edo tenperatura jaistean, ura kondentsatu egiten da eta hodeiak sortzen dira. Hodeietatik ura solido- edo likido-egoeran erortzen da; likidoa denean, euria izaten da eta solidoa denean, elurra edo txingorra. Euskal Herrian prezipitazio ugari izaten da, eta ugariak dira, halaber, prezipitazioak izendatzeko erak ere.

Hidrosferatik zirkulatzen du urak, nagusiki, eguzkiari eta grabitateari esker. Ziklo honetan eguzkiak aportatzen duen energia dela-eta, urak grabitatea gainditzea lortzen du. Horrela, ur likidoa berotzean lurrun modura igotzen da atmosferara, eta, hoztean, lainoak osatuz ur tantetan kondentsatzen da.

Grabitateari esker, urak beheranzko norabidea hartzen du berriz. Prezipitazioak itsasoan edo lur gainean eror daitezke. Lur gainean eroritako urak itsasorantz higitzen dira, lurrazaletik, ibai batean zehar edo lurpeko ur gisa. Egiten duen ibilbidean, erliebeari forma ematen dio; prozesu horretan materialen higadura, garraioa eta sedimentazioa eragiten baitu. Kontinenteetan barrena doanean, ura geza da, eta aproposa bizidunok elikatzeko. Nolanahi ere, bizidunok kontsumitutako uraren zati bat atmosferara itzultzen da, landareetatik lurrundutako den urari esker, landareen ebapotranspirazioa; baso tropikalak dira lurrunketa hori gertatzeko lekurik aproposenak.

Ura lurruntzean, atmosferara joaten da berriro. Prozesu hori itsasoetan gertatzen da, gehienbat, bertan dagoelako uraren eta atmosferaren arteko ukipen-azalera handiena.

Uraren erabileraren ondorioak

Gizartea garatu den neurrian, handituz joan da ur-eskaria ere. Hasiera batean, aski zen edateko eta garbitzeko ura izatearekin, gaur egun, ordea, izugarri handitu da norbanakoon ur-kontsumoa: garbiketarako eta kontsumorako uraz gain, beste hainbat erabilera ematen zaizkiolako, nekazaritzan, abeltzaintzan, energia lortzeko, industria-prozesuetan…

Munduko biztanleria handituz doa eta jendetza horren janari-eskaria asetzeko, lehen sektoreak elikagai ugari ekoitzi behar izaten du, eta, horretarako, ur asko behar da: lurrak ureztatzeko, abereei edaten emateko… Harrigarria bada ere, behi-haragi kilogramo bat ekoizteko 10.000 litro ur behar dela estimatzen da!

Industriak ere ur-kopuru handiak erabiltzen ditu, bai lehengai gisa, bai substantzia disolbatzaile edo hoztaile gisa; papergintzan adibidez.

Hala ere, teknologia berriei esker, hainbat prozesutan ura aurreztea lortu da; adibidez, modu tradizionalean 100 litro ur behar behar ziren kilo bat paper lortzeko, gaur egungo lantegi batzuetan, berriz, litro bat ur besterik ez da behar. Inbertsio handiak egin dira baita uraren zirkuitu itxiak lortzeko eta hobetzeko. Honez gain, ingurumen-lege zorrotzek eta, orobat, energia-kostuen igoerak eragin dute baliabide naturalen erabilera gutxitzea, eta lehengai birziklatuen edo ordezkoen (zuntz sintetikoetatik lortutako papera, adibidez) erabilera handitzea.

Aisialdiko ohituren kasuan ere, ur kontsumoa handitu egin da; adibidez, igerilekuak betetzeko, golf-zelaiak edo lorategiak berde mantentzeko…

Ur geza da aipatu ditugun prozesuetan erabiltzen dena; eta, berau munduko ur guztiaren % 6 besterik ez da.

Ur gezaren erreserbak izateko eta gero eta handiagoa den energia beharrizana asetzeko, urtegiak eraiki behar izan dira ibaietan. Horren adibidea, 2010.urtean Txinan eraiki den munduko urtegirik handiena dugu;Hiru arroiletako urtegia. Lanetan 40.000 langiletik gora aritu ziren, eta, uharka amaitzean, 600 kilometro koadroko azalera ur azpian geratu zen, arkeologia eta historia balio handiko guneak eta ia 1.400.000 biztanleren bizilekuak eta herriak tartean.

Euskal Herria urtegien auzia ez zaigu arrotza, hemen ere eztabaidak eta desadostasunak egon dira urtegien beharrizanaren eta eraikuntzaren inguruan, adibidez 90. hamarkadan Nafarroako Itoiz urtegiarekin izandakoak.

Horrez gain, eskualde batzuen ur-eskariari erantzuteko, itsasoko ura gezatzeko instalazioak ere eraiki behar izan dira, urtegietako ura ez zelako nahikoa.

Ura lortzeko zailtasuna arazo larria da mundu osoan eta hainbat gobernuren ardura nagusia bilakatu da. Gainera, herrialde askotan egoera txarrean dagoen ura kontsumitzen dute, eta, ondorioz, urarekin erlazionatutako gaixotasunak izaten dituzte. Horren adibide kolera gaixotasuna dugu. Heriotza eragin dezakeen kolera endemikoa da garapen bidean dauden zenbait lurraldetan. Haietan, higiene baldintzak eskasak izan ohi dira, eta, edateko ura, adibidez, ez da behar bezala arazten, ezta hondakin urak ere. Baldintza horietan edateko ura bakterioz kutsatuta egotea posible da, Afrika zein Asiako toki askotan hori da gaixotasunaren iturria.

URAREN KUTSADURA

Era bateko edo besteko prozesuetan erabiltzen den ura, sarritan, kutsatu egiten da. Ur hori araztegian tratatu egin behar izaten da, kalitatea hobetzeko; hau da, edangarri bihurtzeko edo, naturara itzultzerakoan kalterik eragin ez dezan. Ur garbiari ezaugarri kimiko eta fisikoak aldatzean, kutsatu egiten da. Ura kutsatzeko modu asko dauden arren, kutsadura-iturri handienak hiru multzo handitan bana daitezke: hirietan sortutako kutsadura, nekazaritzak eta abeltzaintzak eragindakoa eta industriak sortua. Halaber, eragile hauek sortutako kutsadura hiru taldetan banatzen da: kutsadura kimikoa, fisikoa eta biologikoa.

Uraren kutsadura kimikoa

Kutsadura honen jatorri nagusia nekazaritzan eta abeltzaintzan erabilitako ongarriak zein substantziak, eta, industria-prozesuetan isuritako hondakinak dira. Materia ez-organikoa izaten da kutsadura honen eragile nagusiak; hala nola: pHa aldatzen duten azidoak eta baseak (animalia eta landareen hilkortasun tasak igoz), zianuroaren edo metal astunen antzeko substantziak (uraren toxikotasuna probokatuz), eta eutrofizazioa sortzen duten substantzia nutritiboak (kutsadura biologikoa).

Uraren kutsadura fisikoa

Kutsadura fisikoa hainbat motatakoa izan liteke: hondakin solidoek eragina, kutsadura termikoa, erradioaktiboa…

Hondakin solidoen kasuan, uraren uhertasuna igotzen da fotosintesia zailduz. Nabarmenena hondakin solidoek sortzen dutena izan arren, larriagoak dira, askotan, ikusezinak diren kutsadura termikoa eta erradioaktiboa.

Uraren tenperaturaren aldaketa, gehienbat industriak eta hainbat zentralen hozketa zirkuituak eragiten dute. Tenperaturaren aldaketak, organismoen bizi-zikloetan aldaketak dakartza, batez ere ugalketa sasoian. Bestalde, uraren tenperatura igotzen denean, uretako oxigeno-kontzentrazioa txikitu egiten da eta horrek kalte handia eragiten die ekosistema urtarrei, desorekak sortuz eta zenbait bizidunen iraupena arriskuan jarriz.

Kutsadura erradioaktiboari dagokionez, urak daramatzan partikula erradioaktiboek bizidun guztiak kaltetzen dituzte, begiz ikusezina bada ere kutsadura hau.

Uraren kutsadura biologikoa

Uretan hainbat motatako mikroorganismoak ugaltzen direnean sortzen da. Mikroorganismo horiek bakterioak, algak, onddoak edo antzeko izaki bizidunak dira; eta, elikagai ugari aurkitzen dituztenean, modu azkarrean ugaltzen dira. Mikroorganismoen ugalketa azkarra ahalbidetzen duten elikagaien ugaritasun horrek bi jatorri ditu, nagusiki: batetik, gizakiek isuritako hondakin organikoak eta, bestetik, nekazaritza intentsiboan erabilitako ongarri edo substantzia kimikoak. Zenbait kasutan, mikroorganismo horien hazkundearen ondorioz, geruza berde bat sortzen da, ur barnera argia sartzea eragozteraino. Argi faltaz, planktona hil egiten da eta ur-hondoan metatzen; eta usteltze-prozesuan uretako oxigenoa kontsumitzen du. Bertako ekosistemek, gainera, oxigeno- eta energia-eskasia jasaten dute, bioaniztasuna murriztuz.

Adrenalina

Adrenalina (epinefrina ere deitzen zaio), giltzurrun gaineko guruinek jariatutako hormona da, C9H13NO3 formula duena.

Hormona izateaz gain, adrenalina neurotransmisorea ere bada; hots, neuronen artean edo neurona bat eta beste zelula baten artean mezu elektrikoak transmititzen ditu.

XIX. mendearen amaieran aurkitu zuten, eta bere sintesi kimikoa 1904. urtean lortu zuen Friedrich Stolz-ek.

Adrenalinak sortzen dituen efektuak oso anitzak dira, eta nerbio-sistema sinpatikoaren estimulazioak eragiten dituenaren antzekoak. Zilegi da esatea adrenalinak organismoa prestatzen duela alarma egoera bati erantzun azkarra emateko (esaterako, arrisku baten aurrean animaliek arreta eta esfortzu fisiko handia egin behar dutenean).

Eragiten dituen aldaketa fisiologikoen artean hauek dira aipagarrienak:

  • odoleko glukosa maila igotzen du; horretarako, gibelean eta giharretan dagoen glukogenoa erabiltzen du.
  • bihotz-taupadak azkartzen ditu, erritmo kardiakoa handituz.
  • odol-zirkulazioa bizkortzen du; ondorioz, odol gehiago iristen da giharretara.
  • begi-ninien dilatazioa eragiten du, ikusmena hobetuz.
  • arnasketaren erritmoa azkartzen du.
  • oxigenoaren kontsumoa areagotzen du.

Laburbilduz, arnasketaren eta erritmo kardiakoaren aldaketek eta glukosaren zein oxigenoaren ekarpenak giharrei prozesu katabolikoen areagotzea eragiten diete, energia gehiago agertuz. Arrisku baten aurrean giharrek behar duten energia eskura izaten dute adrenalinari esker.

Habitaten egoera

Hau da gure bioaniztasunari eusten dioten habitat eta ekosistema taldeen gaur egungo egoera:

Basoak: ingurumen eta gizarte-zerbitzuek oso aintzat hartzen dituzte, eta azken hamarkadetan haien azalera handitu egin da, basoetako plantazioak eta nekazaritzako eta abeltzaintzako hainbat jarduera alde batera utzi direlako. Gaur egun, lurralde osoaren % 24 dira. Gehienetan, azalera txikiko baso gazteak dira.

Belardi eta laborantza-lur atlantikoak: eskualde atlantikoari aniztasun ekologiko handia ematen dioten habitat dinamikoak dira. Kezkatzeko moduan gutxitu dira, abeltzaintzako jarduera tradizionalak utzi direlako eta ibai handietako ibarrak artifizializatu direlako. Horiek zaintzea ezinbestekoa da bioaniztasuna babesteko.

Belardi erdinaturalak: Euskal Herriko paisaia kulturalaren alderdi garrantzitsua dira. Horiek ere, bioaniztasun aberatsa duten eta azalerari eusten dioten arren, egoera zailean daude, nekazaritzan eta abeltzaintzan izandako aldaketa soziokulturalak direla eta.

Mendiak: bioaniztasunerako askotariko funtzioa duten espazioak dira. Gizarteak ondoen balioetsitako paisaiak dira, eta uraren erabilerako iturri handiena. Iragan hurbilean gutxien aldatu diren espazioak dira, eta horietako asko legez babestuta daude.

Ibaiak eta hezeguneak: herrialdeko paisaia guztietan aurki daitezke. Gizakien ongizaterako zerbitzu garrantzitsuenak ematen dituzten arren, ez zaie duten balioa aitortu eta, ondorioz, asko narriatu edo galdu egin dira. Azken urteetan, nahiz eta ibaietako uraren kalitate kimikoa hobetzeko aurrerapen nabariak egin diren, ekosistema moduan, oso hondatuta daude oraindik.

Kostaldeko habitatak: lurreko eta itsasoko ekosistemen artean daude. Habitat garrantzitsuak dira bi sistema horietako espezie ugarirentzat, eta biztanleriaren zati handi bati aisialdi- eta turismo-zerbitzuak ematen dizkiote. XX. mendean, haien azalera eta kalitatea asko murriztu ziren, gizakien okupazioa dela-eta, eta, orain, gelditu dena zaintzen saiatzeak lehentasuna du.

Itsasoko ekosistemak: Euskadiko kostaldeko uretan espezie aniztasun handia egon da, eta horrek ugaztun handienak ere erakarri ditu, baina hainbat mendez baliabideak berritzeko duten ahalmen-mailatik gora ustiatzearen ondorioz, ekosistema horiek gaur egungo pobrezia egoerara eraman ditugu. Itsasoko Garrantzi Komunitarioko Leku izendatzeak asko lagun dezake ekosistema horiek leheneratzen.

Inguru artifiziala: lurraldearen artifizializazioa bizkortu egin da azken urteetan, eta EAEko lurzoruaren % 6 izatera iritsi da. Azpiegitura linealek ekosistemak zatitzen dituzte eta ibarren okupazioak ibar emankorrak desagerrarazi ditu. Azken urteetan, udalerri askotan, herri edo hiri inguruneak ingurumenaren aldetik hobetzeko aurrerapenak egin dira, eta bioaniztasunean ere eragin ona izan dezake horrek.

 

Zelula mota

Orokorrean bi zelula-mota nagusi aipatzen dira: zelula eukariotoak eta zelula prokariotoak.

Prokariotoa

Zelula prokariotikoek badituzte zelula-mintza eta zitoplasma, baina ez nukleo definiturik. Material genetikoa zitoplasman dago, nukleoide izeneko zona batean bildurik. Primitiboenak bakterioak dira.

Zelula eukariotikoetan, berriz, hiru osagai nabarmentzen dira: ondo berezitako nukleoa, organulu zelularrak dituen zitoplasma eta zelula osoa bildu eta babesten duen zelula-mintza. Mota honetakoak dira, adibidez, algen, onddoen, landareen eta animalien zelulak. Zelula-mota aurreratuenak eukariotikoak dira.

Eukariotoa

Animalia-zelula eta landare-zelula

Zelula eukariotiko guztiak ez dira berdinak. Oro har, bi zelula-mota daudela esan genezake: landare-zelulak eta animalia-zelulak. Landare-zelulek eta animalia-zelulek antzeko egitura dute, baina baita bereizten dituzten ezaugarri batzuk ere:

·          Landare-zelulak zelula-mintza inguratzen duen pareta sendoa izaten du, bakuolo handiak eta kloroplastoak (fotosintesia egin ahal izateko klorofila korpuskuluak).

·          Animalia-zelulak mintz meharra eta malgua du, bakuolo txikiak, eta ez du klorofila-korpuskulurik. Landare-zelulek baino forma irregularragoak izaten dituzte animalia-zelulek.

Bizidun zelulabakarrak zelula bakar batez osatuta daude, eta animalia eta landare zelulanitzak, berriz, milioika zelulaz.

Zelula eukariotiko guztiak berdinak ez diren arren, arestian esan bezala, oinarrizko egitura berdina izaten dute.

1. Zelula-mintza geruza fin bat da, lipidoz eta proteinez eratua. Mintza honek zelula kanpo-eraginetatik babesteko eginkizuna betetzen du, eta substantzien arteko trukea baldintzatzen du. Kanpoko informazioa mintz horren bidez jasotzen du zelulak.

2. Zitoplasma. Zelula-mintzaren eta nukleoaren artean dagoen espazioa da. Hialoplasma izeneko substantzia likido batez osatuta dago. Bertan gertatzen dira erreakzio kimiko gehienak; hainbat mikrotubulu eta mikrofilamentu ditu, eta horiek ematen diote forma zelulari.

Zitoplasman zelularen organuluak izeneko egitura solido batzuk daude, zelula eukariotikoetan batez ere, eta funtzio jakin batzuk betetzen dituzte zelularen barnean.

3. Nukleoa. Zelula osoaren kontrol-zentroa da. Zelula eukariotikoetan, erdialdean egoten da, gehienetan, nahiz eta landare-zeluletan alde batean egon daitekeen. Tamaina eta forma aldakorrekoak dira, baina, oro har, nukleo bakarra izaten da zelula bakoitzean.

Nukleoan honako atal hauek bereizten dira:

·         Nukleoaren mintza. Bikoitza izaten da, eta zitoplasmarekin substantziak trukatzeko poroak ditu. Material genetiko isolatzeko eginkizuna betetzen du.

·         Nukleoplasma. Nukleoaren baitan dagoen likidoa da, hialoplasmaren antzekoa. Bertan, erreakzio kimikoak gertatzen dira.

·         Kromatina. Azido desoxirribonukleikozko (ADNzko) zuntz-sareak (ezaugarria heredagarriak daramatzatenak) eta proteinak dira. Zelularen informazio genetikoa garraiatzen dute, zelularen atal guztiak sortu ahal izateko eta informazio hori bere ondorengoei pasatu ahal izateko. Zelula zatitzean, nukleoa desagertu eta kromatina kiribildu egiten da bere buruaren inguruan; horrela, kromosoma izeneko egiturak eratzen ditu (kromatina hitzak “koloreztatuta” esan nahi du, eta atal hori koloreztatzea erraza delako du izen hori).

·         Nukleoloak. Nukleoan dauden egitura esferikoak dira; bere funtzioa erribosomak eratzea da.

·         Zuku nuklearra: hialoplasmaren antzekoa.

Landareen fotosintesia eta arnasketa

Landare berdeen baitan, eta, eguzki-argiaren energia erabiliz gertatzen diren erreakzio kimikoen multzoa da fotosintesia.

Karbono dioxidoa (CO2) eta ura (H2O) dira fotosintesiko erreakzio kimikoaren oinarrizko erreaktiboak, eta, fotosintesiaren ondoren, konposatu organikoak eta oxigenoa sortzen dira. Lurra planetaren bizitzaren oinarrizko prozesua da erreakzio hori.

Landare-zelula barruko kloroplastoetan gertatzen da erreakzioa. Kloroplastoak landare-zeluletan soilik dauden organuluak dira, fotosintesiaren prozesuan zeregin oso garrantzitsua dutenak. Izan ere, landareen eta alga eukariotoen fotosintesia kloroplastoetan burutzen da, bertan baitaude prozesu horretan parte hartzen duten funtsezko molekulak, klorofila, alegia. Organulu hauek 5 eta 15 μm bitarteko diametroa dute. Organulu zelularren artean handienetarikoak dira, eta ongi ikusten dira mikroskopio optikoarekin. Organulu horien barruko klorofilak argi-energia energia kimiko bihurtzen du eta konposatu organikoak osatzen ditu, glukosa ( C6H12C6 ) batik bat.

Dena dela, ez inoiz ahaztu behar bi gauza direla landareen arnasketa eta fotosintesia, eta, beraz, ez dira inoiz nahastu behar. Landareek, gainerako bizidun guztiek bezala, arnasa hartzen dute: airetik edo uretatik oxigenoa jaso eta karbono dioxidoa bota. Arnasketaren prozesuaren zati garrantzitsua zelula-barnekoa da: mitokondriek, zelula-barruko organuluak, glukosaren konbustioaren bidez energia lortzen dute bizidunarentzat, eta karbono dioxidoa eta ura ere ekoizten dituzte.

Txanpinoi edo barrengorria

Izen zientifikoa: Agaricus bisporus (J. E. Lange) Imbach

Ezaugarri makroskopikoak:

Txapela: 5-10 cm diametrokoa, aski mamitsua, arre-arrosa, kolorez marroi-arreak diren ezkatez, estu egokitutako ezkata luzeez estalia, txapel-azala txapelaren ertza bera baino handiagoa, sarri askotan luzanga.

Himenioa / orriak: hasieran arrosa samarrak diren orriz osatua, ertz grisaxka, zahartzean marroi-grisaxka iluna bihurtzen dena.

Oina: txapelaren diametroa baina motzagoa, 4-7 x 1-2,5 cm-koa, ia zilindrikoa, zuria eta gorrixka, batez ere oinarri aldean. Eraztun estua, lodia, lepoko baten antzekoa. Zenbaitetan itxura soilagoko eraztuna izan dezake.

Mamia: zuria, gorrixka samarra, zenbaitetan arrosa-gorrixka ebakitzean, usain atsegina, fruta-antzekoa.

Ezaugarri mikroskopikoak:

Esporak: Eliptiko zabalak, 7-9 x 5-6 μm-koak, eskuarki gutula (tanta) txiki batzuekin.

Basidioak: gehienak bisporikoak (bi luzakin edo esterigma espora banarekin), gutxi batzuek 1-3 edo 4 esterigmak dituzte, 20-28  x 7-8 μm-koak.

Zistidioak: ugari dira, borra-formakoak, 20-35 x 8-12 (15) μm-koak.

Esporak: onddoek sortzen dituzten ugal zelula dira.

Basidioak: onddoen himenioko zelulak dira. Bertan esporak eratzen dira.

Zistidioak: onddoen himenioan aurkitzen diren zelula antzuak dira. Esporen hazkunderako eta banaketarako lagungarriak dira

asturnatura.com, Enrique Rubio

Beste zenbait ezaugarri:

Basoko zoko misteriotsuetan begiratu beharrik gabe lor dezakegu txanpiñoia, eta gehien kontsumitzen dugun perretxikoa da, dudarik gabe. Agaricus bisporus izenaz ezagutzen da, eta bere ekoizpena aski zabalduta dago gure artean, joan den mendetik bederen. Frantziako sukaldaritzan aurkitu zen hari buruzko lehenengo aipamena, eta horregatik deitu ohi zaio Parisko perretxikoa. Dirudienez ez da zaila ekoizten, iluntasuna eta lur organikoa ezinbestekoak baditu ere. Zuria da, hain zuzen argitasunik behar ez duelako eta klorofilarik ekoizten ez duelako.

Berdetasunik ez duen arren, bere osagai nutritiboak aztertuta erraz antzeman dezakegu barazkien familiako kideen antza duela. Ura da bere osagairik nagusiena, % 80-92 bitartean, jarraian karbohidratoak, % 3-5 bitartean, eta horietatik % 2-3 zuntz, zelulosa motakoa. Proteina gutxi dituen arren, % 2-3, kalitate biologiko oso onekoak dira. Alde batetik, kitina eta azido nukleikotan aberatsa delako, ez da gomendagarria hezueria dutenentzat eta, beste alde batetik, txanpiñoiak dituen proteinak ahoan oso ondo murtxikatzea komeni da, digestioa astuna izan ez dadin.

Barazkien antzera ia koiperik ez du, eta oso garrantzitsua da dituen substantzia erregulatzaileengatik. Bitaminei dagokienez, tiamina, riboflabina, niazina eta folatoak ditu, eta, gatz mineralak, berriz, fosforoa, potasioa eta burdina. Beste elementuen artean, gainera, kobrea eta zinka ditu. Argi dago janari erregulatzailea dela eta kilokaloria-kopurua oso baxua duela, 100 g bakoitzeko 25 kilokaloria. Ezaugarri horiei guztiei esker, primerako jakia da diabetikoentzat, zuntzari esker, eta argaldu nahi duten pertsonentzat.

Nahiz eta ez duen onddoen bezalako zaporerik, asko erabiltzen da gure sukaldaritzan, haragiari laguntzeko, tortillak alaitzeko edo plater bereziagoak prestatzeko, dilistak txanpiñoiekin, esate baterako. Prestatzeko moduak garrantzi handia du: frijituta olio asko xurgatzen dute eta, ondorioz, energia-kopurua nabarmen igotzen da. Aurrez prestatutako txanpiñoiak ere eros ditzakegu, horiekin egindako zopa, hain zuzen ere.

Mota honetako zopa guztiekin gertatzen den bezala, nutritiboki oso txiroa da, eta txanpiñoi freskoek dituzten abantaila ugari galtzen ditu; gainera, oso egokiak ez diren beste ezaugarri batzuk ere baditu, gatz-kantitate handia esaterako. Ondorioz txanpiñoia berez tentsio altua dutenentzat ona den arren, horrelako zoparik ez zaie komeni. Txanpiñoiak kontsumitu behar baditugu, ahal dela freskoak izan daitezela, bereak diren bitamina eta gatz mineral guztiekin eta inongo gehigarririk gabe.

Iturriak:

Lorenzo, Arantza; Arantza, Ane Miren, Txanpinoi edo barrengorria Elhuyar aldizkaria

Arrillaga Anabitarte, Pedro: Agaricus L.: Fr. generoa Euskal Herrian eta inguruetan, Aranzadi Zientzi Elkartea, Mikologia Saila

Argazkia: Enrique Rubio, asturnatura.com

Lurraren eremu magnetikoa

Lur planetari dagokionez, magnetosfera termosferan dagoen geruza bat da. Atmosferaren kanpokoena den geruza da, hots, lurrazaletik urrutien dagoena.

Geruza honen izenak Lurraren eremu magnetikoari egiten dio erreferentzia. Eremu honek eguzkiaren erradiaziotik babesten gaitu, elektrikoki kargatutako partikulak (elektroiak eta protoiak) desbideratuz. Eguzkiaren erradiazioari eguzki-haizea deitzen zaio eta honen eraginez, Lurreko eremu magnetikoa ez da erabat simetrikoa: eguzkiaren alderantz dagoen zatia txikiagoa da eta atzeko zatiak hainbat eta hainbat kilometroko buztana osatzen du, eremu magnetikoari kometa itxura emanez. Partikula batzuk Lurrera iristea lortzen dute poloetan: aurora borealak (ipar poloan) eta aurora australak (hego poloan) sortzen dira hauen eraginez.

Lurraren eremu magnetikoa (edo eremu geomagnetikoa) Lurraren nukleotik eguzki haizearekin topo egin arteko eremu magnetikoa da. Eredu dipolar erregular baten arabera adieraz daiteke, eta Lurraren erdigunean eta errotazio ardatzari buruz pixka bat okertua (11°) legokeen barra imandu batek sortuko lukeen eremuaren antzekoa litzateke. Horregatik polo magnetikoak ez datoz guztiz bat polo geografikoekin. Gaur egun, ipar polo edo iparburu magnetikoari 78° 30’ ipar latitudean eta 69° mendebal longitudean dagoen puntua dagokio, ipar-mendebaleko Groenlandian, eta hegoburu magnetikoari, berriz, 78° 30’ hego latitudean eta 111° ekialde longitudean, Antartikan, dagoen puntua.

Historian zehar Willian Gilbert fisiko eta filosofoak 1600. urtean Lurra eta imanen arteko antzekotasunak aipatu zituen, eta dagoenekoz garai horretan aurreneko iparrorratzak erabiltzen ziren ere.

Lurraren eremu magnetikoaz baliatzen diren adibide batzuk aipa genitzake:

1.      Iparrorratzak ipar eta hego geografikoen arteko lerroaren norabidea adierazten du, baina orratzak, egia esan, ipar magnetikoa seinalatzen du.

2.      Saguzarren iparrorratza. New Jersey-ko Princeton Unibertsitatean egin duten ikerketa batean ikusi dutenez, saguzar arre handia Eptesicus fuscus) Lurraren eremu magnetikoaz baliatzen da orientatzeko. Ondorio horretara iristeko, saguzar-talde bat bere ohiko gordelekutik 20 kilometrora eraman zuten. Saguzarrak banaka askatu, eta ikusi zuten saguzar guztiak bueltatu zirela gordelekura arazorik gabe. Ondoren, Lurrarena ez zen eremu magnetiko batean jarri zituzten. Saguzar batek ere ez zuen lortu gordelekura iristea. Eremu magnetiko artifizial horretatik atera eta denbora gutxira, ordea, berriro orientatu eta gordelekurantz abiatu ziren.