Egilea: admin

Kreazionismoa eta fixismoa

XIX. mendearen hasierara arte, teoria fixistak eta kreazionistak egon ziren indarrean. Teoria horien arabera, izaki bizidunak aldaezinak dira eta ezagutzen ez dugun Jainko batek banaka-banaka sortu zituen.

K.a. IV. Mendean, Aristoteles filosofo eta jakintsuak (K.a. 384-322), hierarkia zehatz baten arabera antolatu zituen organismoak: bakunenak beheko mailetan zeuden, eta besteak, gero eta gorago, konplexutasun-mailaren arabera. Mailarik altuenean gizakia kokatu zuen.

Linneo (Carl von Linne, 1707-1778) naturalista eta jakintsua fixismo eta kreazionismoaren aldekoa zen. Bere garaian ezagutzen ziren landare-espezie guztiak deskribatu eta espezie horiek sailkatzeko sistema bat asmatu zuen. Berak sortu zuen gaur egun erabiltzen den bizidunen latinezko izendegia. Bizidun bakoitza izendatzeko latinezko bi hitz erabiltzen dira: generoarena eta espeziarena (adibidez Homo sapiens).

 

Georges Cuvier (1769-1832) frantses irakasle eta zientzialaria izan zen. Bera izan zen fosilak aztertzen dituen zientziaren sortzaileetakoa eta paleontologiaren aita esaten diote, baina gogor egin zuen teoria eboluzionisten aurka. Espezie desagertuen fosilak nola sortu ziren esplikatzeko, katastrofismoaren alde egin zuen. Teoria horren arabera, Jainkoak behin baino gehiagotan sortu behar izan zituen animalia-espezieak. Zenbait katastrofe edo kataklismo jarraituren teoria da: katastrofe edo hondamen bakoitzaren ondoren (adibidez Uholde Nagusiaren edo Unibertsalaren ondoren), Jainkoak espezie berriak sortzen zituen. Lehengo izakien arrastoak (hondamen bakoitzaren ondoren sortuak ez, aurretik zeudenen hondakinak baizik) ziren fosilak. Hala ere, bizi izandako izaki guztien arrastorik ez dago; batzuk desagertu egin ziren, eta ez dago horien fosilik. Cuvierren ustez, 27 sorkuntza edo kreazio izan ziren.

Anatomia konparatua ere Cuvierrek asmatua da. Bi bizidunen eraketaren berdintasunak eta berezitasunak aztertzen ditu anatomia konparatuak, bizidun horiei arretaz behatuz eta bien arteko balizko ahaidetasuna agerian jarriz.

Eboluzionismoa edo teoria eboluzionistak

XVIII. mendera arte, zientzialariek uste zuten bizidun-espezie guztiak banan-banan sortuak izan zirela (kreazioa) eta finko eta aldaketarik gabe iraungo zutela betiko (fixismoa). Geroztik, eboluzioaren teoria onartzen hasi ziren adituak, eta bizidunak, nahiz eta gurasoen antza izan, denboran zehar aldatuz doazela onartu zuten gehienek.

Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829 / Jean Baptiste de Monet, Lamarckeko zalduna) frantses naturalista eboluzioari buruzko ideia arrazoituak aurkeztu zituen lehena izan zen, eta 1800. urtearen inguruan lamarckismoa deitu izan zaion teoria zabaldu zuen. Bere lan nagusia Philosophie zoologique da.

Lamarckismoaren arabera, organismo bizidun orok jatorri naturala du. Lehenengo organismoak berez sortu ziren; gainerakoak, berriz, hasierako haiengandik eboluzionatuz.

 

Bizidun guztiak aldatu egiten dira ingurunearen eraginez. Inguruan gertatutako aldaketek behar berriak sortzen dizkiete espezieei, eta behar horiei erantzuteko organo jakin bat erabili beharrean izaten dira. Hala, erabiltzen dituzten organoak garatu egiten dira (hau da, igerian egiteko erabiltzen zuten gorputz-adarra hegats bilakatuko zaie denborarekin). Eta erabiltzen ez diren organoak, aldiz, atrofiatu egiten dira (isatsa, esaterako, ezertarako erabiltzen ez denean, atrofiatzen joango da).

Kontuak kontu, Lamarck izan zen izakien eboluzioari buruz teoria arrazoituak babestu zituen lehenengoa, eta adibide ugari erabili zituen teoria hori sendotzeko, jirafena horien artean ezagunena. Bere ustez, jirafen arbasoak hanka eta lepo txikiko animaliak ziren, eta zuhaitzetara iristeko ahalegin handiak egitera beharturik zeuden. Arraza horretako animaliek ohitura horri denbora luzean eutsi diotenez, aurreko hankak atzekoak baino luzeagoak egin zaizkie eta lepoa izugarri luzatu zaie. Horri esker, atzeko hanken laguntzarik gabe, jirafek burua altxatu eta sei metroko altueraraino irits daitezke.

Baina teoria horrek badu akats bat: banakoak eskuratutako ezaugarria ez da, besterik gabe, transmititzen hurrengo belaunaldira, ez baita geneetara pasatzen. Dena dela, lamarckismoak eta gisa horretarako beste teoria batzuek teoria berriak onartzeko prestatu zituzten garai hartako zientzialariak; ideia berri horien loraldia Charles Darwinen Espezieen jatorria obrak (1859) ekarri zuen. Liburu horrek garrantzi berezia izan zuen eboluzioaren teoria onartzeko, Alfred R. Wallace naturalistak ere Darwinen teoria bertsuak agertu bazituen ere garai berean.

Wallace galestarra XIX. eta XX. mendearen hasieran bizi izan zen. Esan bezala, Darwinen garai bereko da eta eboluzioaren teoria garatu zuela modu paraleloan. Izan ere, Darwinek Wallaceri asko eskertu zion beren arteko gutun bidezko harremana Darwinek plazaratu zuen teoria hobetzeko. Bai, eboluzioaren teoriak bi aita dituela esan dezakegu. Imajina ezazu zein garrantzitsua izan zen Wallacen lana espezieen aldakortasuna deskribatzen, ezen Asia eta Ozeania banatzen dituen muga biogeografiko garrantzitsuak bere izena daraman: Wallace lerroa hain zuzen ere.

 

Charles Darwin britainiar naturalista (1809-1882) izaki bizidunen eboluzioaren teoria azaldu zuen Espezieen jatorria: hautespen naturalaren bidez liburuan. Teoria ontzat ematen da gaur egun ere, baina berrikusi eta osatu egin dute ikertzaileek.

Gaztetan bost urteko bidaia egin zuen Beagle itsasontzian, mundu osoan zehar, eta bidaia horretan hasi zen florari, faunari eta geologiari behatzen. Behaketa horietatik bere teoriaren oinarriak atera zituen:

  • Populazioetan, bizirik iraun dezaketenak baino izaki gehiago jaiotzen dira, elikagaiak eta espazioa mugatuta baitaude. Beraz, bizirik irauteko lehia dago.
  • Populazioetan, aldakortasuna dago, hau da, populazio bereko izakiak ez dira berdin-berdinak elkarren artean, aldakortasun intraespezifikoa dute (Darwinek ez zekien aldakortasun horren arrazoiak zein ziren, garai hartan ez baitzuten genetikako ezagutzarik).
  • Naturak aldakortasun horretan eragiten du. Izan ere, ingurunearen baldintza jakin batzuei egokitzeko banako egokienak hautatzen ditu ingurune bakoitzean. Gainerakoak baino hobeto egokitu direnak hobeto ugaltzen dira, eta ondorengoei transmititzen dizkiete aldeko ezaugarri horiek.

Darwinek hautespen naturala edo egokienaren biziraupena deitu zion aldaera onuragarriei eusteko eta kaltegarriak baztertzeko prozesu horri.

Eboluzioaren teoria horretan oinarrituta, gaur egungo zientzialarien arabera, milioika urtetan zehar, eta oso forma sinpleetatik abiatuta, eboluzionatu dugu bizidun guztiok. Eboluzio horretan, itsasoan sortutako molekula organikoak izan ziren lehen izakiak; horien eboluzioz, bizidun zelulabakarrak sortu ziren eta, eboluzioz baita ere, ondorengo landare eta animalia guztiak, gaurko milioika espezieetara iritsi arte.

Hautespen naturala

Bere kasa eta inguruaren eraginez naturak baimendu eta babestu egiten ditu zenbait moldaera berri. Naturak egiten duen berezko hautaketa horri hautespen naturala deitzen zaio.

Jo dezagun, esate baterako, ingurune jakin batean aldaketa klimatikoak gertatzen direla. Bizidunek, oro har, ez dituzte batere ongi jasaten horrelako aldaketak, ez baitira ondo moldatzen horietara. Baina aldaketek luzaroan irauten badute, gutxien moldatuak daudenak desagertzen joango dira eta, aldiz, baldintza klimatiko berrietara hobekien moldatzen direnak gehiago ugalduko dira. Populazio bateko aldaera berezi bati bidea errazten dionean, natura hautespen naturala bultzatzen ari dela esaten dugu.

Inguruneak espezieari zenbat eta presio handiagoa egin, orduan eta bizkorrago nabaritzen da hautespen naturala. Bestalde, denbora luzean aldaketarik izan ez duen ingurune batean baldintzak aldatzen badira, hautespen naturalaren eragina askoz bizkorragoa izaten da, beste inon baino.

Hautespen artifiziala

Hautespen naturaletik at badira beste hautespen mota batzuk ere. Gizakiak, esaterako, espezie batzuen barruan era askotako aldaerak edo barietateak lortu ditu, hautespen artifiziala erabiliz.

Hautespen artifizialaren adibide adierazgarria da txakurrarena. Gizakiak bere ekintzetarako (ehiza, zaintza, laguntza, konpainia, garraioa…) egokia izan zitekeen txakur mota hautatzeko ahaleginak egin ditu milaka urtean zehar, eta horrela lortu ditu, hautespen artifizialez, hainbat txakur-arraza, bakoitza ekintza jakin batzuetarako bereziki egokitua edo moldatua.

Txakurrak (Canis familiaris) ahaide hurbilak ditu, bai otso europarra (Canis lupus), bai Indiako otsoa (Canis pollipes) edo Afrikako txakala (Canis aureus, Canis mesomelas…), eta baita Ameriketako koiotea ere (Canis latrans), eta nekez esan liteke horietako zeinen antz handiagoa duen. Kontuak kontu, txakurraren hainbat aldaeratatik abiatuta, eta espezie horretako banakoen moldaeraz, elkarren oso bestelakoak diren txakur-arraza asko sortu dira. Honako irudi honetan ikus ditzakezu arraza horietako batzuk eta elkarren artean dituzten ahaidetasunak.

Hautespen artifizialaren bidez, ekintza bakoitzerako txakur mota egokiena hautatuz joan izan da gizakia, urteetan zehar. Artzain-txakurrak, esaterako, lan horretarako baldintza edo gaitasun egokiak dituzten txakurren artean hautatu ditu gizakiak. Gainera, artzaintzan jardun izan duten zenbait lurraldetan hainbat motatako edo arrazatako artzain-txakurrak sortu dira: alsaziar artzain-txakurra, alemana, euskalduna…

Euskal artzain-txakurra ia galtzeko zorian egon bada ere, gaur egun arraza horretako bi aldaera berreskuratzeko bidean daude: Aizkorriko artzain-txakur iletsua, eta Gorbeiakoa.

Laguntzako txakur batzuen artean, eritasun genetikoak izan dira hautaketarako eta arraza berria sortzeko oinarria: Basset arrazako txakurrei, adibidez, hanketako hazkuntza-kartilagoa oso gazte direla desagertzen zaie, eta berezitasun genetiko horren ondorioz, hanka-motzak dira denak.

Baina gizakiaren hautespena ez da txakur-arrazak lortzeko soilik erabili. Gauza bera gertatu da gainerako etxeko abereekin edo laguntzako animaliekin: esne asko ematen duten behiak, arrautza ugari jartzen dituzten oiloak, artile sendo eta ugaria ematen duten ardiak, lagunarteko katu otzanak… Gizakiak sortu ditu arraza horiek guztiak, ehunka edo milaka urteren buruan, bete behar zituzten funtzioetara ahalik eta hobekien egokitzen ziren animaliak hautatuz eta jatorrizko arraza basatietatik bereiziz.

Animaliei buruz esandako gauza bera esan genezake hainbat landare-espezieri buruz ere. Gainera, landareen ezaugarriak hautatzea lan errazagoa izaten da animalienak hautatzea baino, berezitasun adierazgarriak hautatzeko garaian, sexurik gabeko ugalketa ere erabiltzea posible izaten baita landareetan.

Hautespen artifizial hori gogoan hartzeko kontua bada ere, ez dugu ahaztu behar gizakiak egiten duen hautaketa horrez gain, badagoela naturak berez egiten duen hautespen natural bat, hau da, ingurune jakin batean bizitzeko moldatzen diren aldaera jakin batzuk bultzatzen dituen berezko hautaketa.

Bi hautespenen arteko aldea nabarmena da: gizakiak hautespen artifiziala bultzatzen duenean, berariaz egiten du, nahita, eta nahi duen bidetik. Hautespen naturalak, aldiz, inguruneko baldintzen arabera dihardu.

Kontuak kontu, ez da ahaztu behar, azken urteetan, gizakiak gero eta eragin handiagoa izan duela ingurune naturaletan. Intsektiziden erabilera iraunkorrak, esate baterako, inguruneetako biozenosiaren (bizidunen artean) baldintzak goitik behera alda ditzake, intsektuentzat, adibidez. Hala, intsektu ugari hilko dira, eta ekosistemetan aldaketa gogorrak gertatuko dira; baina sarraskiaren ondoren bizirik irauten duten intsektuak intsektizida horri aurre egiteko moldatuagoak egongo dira, zailduagoak, eta hurrengo belaunaldiak hala jarraituko du, intsektizida gero eta errazago jasanez.

Gauza bera esan daiteke arratoiak akabatzeko erabiltzen diren pozoiez edo bakterioen aurka erabiltzen ditugun antibiotikoez: bizirik irauten duten arratoiak edo bakterioak gogorragoak izango dira eta gero eta botika gogorragoak erabili beharko ditugu horiek akabatzeko.

Moldaera intraespezifikoa: mutazioak

Bizidunen zelula guztietan DNA dago, eta, molekula horren bidez, herentzia genetikoa gurasoengandik ondorengoengana transmititzen da, proteinen sintesirako daraman informazioari esker. Transmisio horretarako, zelula erdibitu egiten da, eta, zelulen zatiketaren unean, DNA bere buruaren kopiak eratzeko eta zelula berriak osatzeko gai da.

Bizidunen DNAn aldakuntzak gerta daitezke, aldakuntza genetikoak. Oro har, bizidunaren organismoa bera arduratzen da aldaketa genetikoa jasan duten zelula horiek baztertzeaz, baina aldaketak bere horretan irauten badu, mutazioak agertzen dira.

Mutazioak, oro har, ez dira egokiak, eta bizidunengan anormaltasunak eragiten dituzte, bizirik irauteko zailtasunak besterik ekartzen ez dituzten aldaketak. Baina noiz edo behin gerta daiteke mutazio horietakoren bat baliozkoa izatea, inguruneari aurre egiteko egokia izatea; halakoetan, bizidunak, bizirik irauteaz gain, abantailak izango ditu ingurunera moldatzeko. Gainera, mutazio horiek ondorengoei transmitituko dizkie.

Garbi ikus daiteke, beraz, ez direla gauza bera inguruneak eragindako moldaerak eta mutazioak sortutakoak, haiek ez bezala, mutazioak heredatu egiten baitira. Mutazioa norabide egokian egin duen banako hori populazioko gainerako bizidunak baino hobeto moldatuta egongo da ingurunera eta, beraz, helduarora iristeko aukera gehiago eta ugaltzeko probabilitate handiagoa izango ditu. Horrela, hurrengo belaunaldian mutazio abantailatsu hori dutenen proportzioa handiagoa izango da populazioan, eta aurreko belaunaldian baino oraindik aukera handiagoa izango dute bizi, hazi eta ugaltzeko; gauza bera gertatuko da ondo bideratutako mutazioa izandako bizidunekin, ondorengo belaunaldietan.

Beraz, bizidunengan, noizbehinka, eta mutazioen bidez, moldaera bereziren bat sortzen da, eta moldaera hori duten bizidunek ugaltzeko aukera gehiago izaten dute.

Bere kasa eta inguruaren eraginez naturak baimendu eta babestu egiten ditu zenbait moldaera berri. Naturak egiten duen berezko hautaketa horri hautespen naturala deitzen zaio.

Jo dezagun, esate baterako, ingurune jakin batean aldaketa klimatikoak gertatzen direla. Bizidunek, oro har, ez dituzte batere ongi jasaten horrelako aldaketak, ez baitira ondo moldatzen horietara. Baina aldaketek luzaroan irauten badute, gutxien moldatuak daudenak desagertzen joango dira eta, aldiz, baldintza klimatiko berrietara hobekien moldatzen direnak gehiago ugalduko dira. Populazio bateko aldaera berezi bati bidea errazten dionean, natura hautespen naturala bultzatzen ari dela esaten dugu.

Hona hemen adibide batzuk: elurretan bizi diren animaliek ile asko dute, hautespen naturalak ile luzekoak hautatu baititu; klima beroetako animalia handien ez dute ia ilerik; klima beroetako gizakiek, melanina (larruazala babesteko substantzia bat) sortzeko erraztasun handiagoa dute leku epel edo hotzetan bizi direnek baino, eta horregatik batzuk azal beltzekoak izango dira eta besteak azal zurikoak…

Aldakortasun intraespezifikoa: inguruaren eragina eta faktore genetikoak

Askotan zaila gertatzen zaigu Lurreko bizidun guztiok jatorri berbera dugula sinestea; baina ez dugu ahaztu behar milioika urtean zehar bizidunen egiturak aldatuz joan direla ingurune jakin bakoitzean bizirik iraun ahal izateko. Era horretan, ingurunearen eraginez, bizidunok hainbat espezietan (milioika) banatu gara, eta bizitzeko era anitz sortu dira (bioaniztasuna edo biodibertsitatea).

Inguruneko faktoreek, bai abiotikoek, bai biotikoek, eragin zuzena dute bizidunengan. Eragin horrek era askotako ondorioak izan ditzake:

  1. Inguruneko faktoreek eragindako aldaketa adaptatiboa edo moldaera.
  2. Inguruneko faktoreek jaiotza-tasan, heriotza-tasan eta migrazio-tasan eragiten dituzten aldaketak.
  3. Inguruneko faktoreek espezieen banaketa geografikoan duten eragina.

Ingurune-eragile horien ondorioz, moldaerak, hau da, aldaketa morfologiko eta fisiologiko egokiak, ager daitezke bizidunengan. Baina bizidunek ingurunera egokitzeko egiten dituzten moldaera indibidualak ez zaizkie ondorengoei transmititzen (ezaugarri genetikoak bakarrik transmititzen dira).

Gainera, ezaugarri genetikoak aldatzeko era bakarra populazioaren barruan sortutako ezaugarrien aldakortasuna da, eta ez inguruneak banakako batean sortutako unean uneko aldaketak.

Ikus dezagun loreontziaren infografia:

Loreontzi batean geranio bat (A) duzu eta bi adaxka (A1 eta A2) hartzen dituzu beste bi loreontzitan jartzeko.

Adaxkak zertxobait indartzen direnean, bakoitza ingurune berezi batean jarriko duzu.

A1 adaxka leku eguzkitsuan, argi asko eta tenperatura beroa dagoen leku batean; eta A2 adaxka argi urriagoa eta tenperatura hotzagoa dagoen beste batean.

Landare horietako bakoitzak bere portaera izango du. A1 sendo eta berde haziko da; eta A2, berriz, askoz luzeagoa, argalagoa eta horixka izango da, eta kolore gutxiago izango du. Landare bakoitza inguruneko baldintzetara moldatuko da.

Orain, landare bakoitzaren haziak jaso eta haziak baldintza berdinetan landatzen badituzu, antzeko landareak aterako zaizkizu.

Laburbilduz, inguruneak bultzaturiko moldaketak ez zaizkie, besterik gabe, ondorengoei transmititzen edo, beste era batetara esanda, inguruneak sortutako azaleko moldaera horiek  ez dira aldaketa garrantzizkoak bizidunen espezie berriak sortzeko garaian. Horretarako, belaunaldiz belaunaldi banako batzuetatik besteetara heredatzen diren aldaketak dira garrantzitsuak. Eboluzioaren subjektuak populazioak dira, eta ez banakako organismoak.

Biziaren sorrera: sinesmenak eta teoriak

Biziaren sorrerari buruz sinesmen eta teoria ugari izan dira, historian zehar. Horietako batzuk beheko taulan azaltzen dira.

GARAIA / ITURRIA SINESMENA EDO TEORIA
3.000 urte K.a. – Antzinako Egipto Ra Jainkoak (eguzkiak) kaos ilun eta urtsu batetik sortu zuen mundua.
600 urte K.a. – jainismoa, budismoa Munduak ez du ez hasierarik ez amaierarik. Bizi-energiak edo -indarrak dira biziaren iturria.
500 urte K.a. – Biblia Jainkoak sei egunetan eratu zuen mundua: 1) argia (eguna eta gaua),
2) zerua eta urak, 3) Lurra eta bertako landare eta zuhaitzak, 4) Eguzkia, ilargia eta izarrak, 5) hegaztiak eta arrainak, 6) Lurreko bizidunak, eta horien artean, lehenengo bi gizakiak: Adam eta Eva. Gero, Noeren garaian, Lurreko bizidun guztiak desagertu egin ziren uholde handi baten (Uholde Unibertsala) ondorioz, Noeren ontzian zeudenak izan ezik.
350 urte K.a. – Lehen filosofo grekoak Prozesu naturalek, eta ez jainkoek, eratzen eta kontrolatzen dute mundua.
600 urte K.o. – islamismoa Alak, Jainko bakarrak, sortu zituen zerua, Lurra eta izaki bizidun guztiak.
Erdi Aroa – Europa Jainkoak eratu zuen mundua, eta bertako landare eta animaliak gizakiaren zerbitzura jarri zituen.
Erdi aroa – filosofia islamiarra Averroesen filosofia: munduaren eraketa etengabe ari da gertatzen.
XVI. mendea Sinesmen erlijiosoak zalantzan jartzen hasten dira. Landare eta animalia ezezagunenak aurkitu eta lehenengo ikerketa zientifikoak egiten dira.
XVIII. mendea Lurraren adina Bibliak diona baino zaharragoa izan behar duen susmoa hartzen dute. Aurkitzen diren fosilen artean, desagertutako espezie batzuk daudela ikus daiteke. Lurra prozesu naturalen bidez aldatzen bada ere, dena jainkoak gidatuta izan daitekeela uste dute (Buffon, Linneo…).
XIX. mendea Mundua Jainkoak eratu duela eta Berak kontrolatzen duela da ideia zabalduena. Eboluzioari buruz lehen ideiak azaltzen dira (Lamarck). Darwinek bere teoria formulatzen du: bizidunek forma bakunetatik konplexuetara eboluzionatzen dute, ez Jainkoaren eraginez, hautespen naturalaren eraginez baizik, eta hobekien moldatuta daudenek irauten dute bizirik, eta euren ezaugarriak ondorengoei transmititzen dizkiete.
XX. mendea Genetikaren zientzia agertzen da. Geneak eta DNA ikertzen dira. Eboluzioaren teoria onartzen da, oro har. Badaude Biblian azaltzen dena sinesten dutenak ere (kreazionistak).

 

Biziaren sorrera eta garapena

Zientzialariek azkenaldian egindako kalkuluen arabera, orain dela 4.600 milioi urte inguru sortu bide zen Lurra, eta duela 3.800-3.400 miloi urte, garai hartako fosil mikroskopikoen datazioak erakusten duenez, agertu bide ziren Lurrean (itsasoan) lehenengo zelulak biziak, garai hartan gure planetak zituen egoera fisikoei eta kimikoei moldatuta.

Baina sortu zen bizia Lurreko itsaso haietan?

Gaur egun egiaztatuta dago izaki bizidun guztien jatorria beste izaki bizidun batzuengan dagoela.

Baina berezko sorreraren ideiak luzaroan egon ziren indarrean. Ideia horien arabera, igelak, sugeak eta krokodiloak lokatzetatik sortzen ziren eta izaki bizidunak sortzeko errezetak ere eman zituzten.

Francesco Redi

XVII. mendean berezko sorreraren ideiak baztertzearren, Francesco Redi italiar zientzialariak esperimentu baten bidez frogatu zuen haragi usteletik ateratzen diren har zurien jatorria ez zela haragia, euliek haragian jartzen zituzten arrautzak baizik. Saiakuntzaren ondorioz, estali gabeko ontzian euliek jarritako arrautzetatik harrak sortzen ziren; estalitako ontzian ez zen harrik sortzen (mikroorganismoen eraginez haragia usteldu egiten zen, ordea).

Francesco Redik berezko sorrera ezeztatzeko egindako esperimentua.

Aurrerago, XIX. mendean, Louis Pasteur (1822-1895) frantsesak egiaztatu zuen mikroorganismo txiki-txiki horiek ere ez zirela berez sortuak. Pasteurrek mikroorganismo horiek airean zeudela eta elikagaien gainean garatzen zirela frogatu zuen. Mikrobiologian aitzindaria izan zen. Hasieran argiaren polarizazioaren inguruko ikerketak egiten hasi zen. Gero germenekin egin zuen lan, eta mikroorganismoek hartzidura laktiko eta alkoholikoan daukaten funtzioa frogatu zuen. Hortik abiatuta pasteurizazio eta esterilizazio teknikak garatu zituen. 1885. urtean amorruaren aurkako txertoa lortu zuen. Bi urte beranduago bere izena daraman institutua fundatu zuen.

Hauxe da Pasteurrek mikroorganismoak airean zeudela eta elikagaien gainean garatzen zirela frogatzeko egindako esperimentua.

Aleksandr Oparin biokimikari sobietarraren ustez (1924), egitura kimikoen eboluzioaren eta birmoldaketen bidez sortu ziren lehen bizidun zelulabakarrak; hau da, bizirik gabeko kimikatik sortu zen bizia.

Hala ere, hipotesi hori ez zen 1953. urtera arte frogatu; urte hartan, Chicagoko Unibertsitateko Stanley Miller eta Harold Urey zientzialari estatubatuarrek biziaren historiarentzat berebiziko garrantzia izan zuen saiakuntza famatu bat egin zuten, frogatzen zuena molekula organikoen sintesia posible zela molekula inorganikoetatik abiatuta. Saiakuntza horretan, Lurrak gaztea zenean izan zezakeen atmosfera (orduko gas-nahastea) eta baldintza fisiko-kimikoak (Eguzkitiko irrada ultramoreak, ekaitzek sortutako tximistak…) laborategian sortzen saiatu ziren, metano, amoniako, ur eta hidrogenozko nahaste bat luzaroan deskarga elektrikoen eraginpean jarrita.

Oparinek hori baino lehenago aurreikusi eta iragarri zuenez, erreakzio horren hondakinetan konposatu organiko ugari aurkitu zituzten, aminoazidoak, horien artean. Aminoazidoak dira biziaren oinarrizko osagaiak, adreiluak.

Horrelako saiakuntzetatik abiatuta, zientzialariek biziaren sorrerari buruzko hainbat teoria osatu dituzte eta, gaur egun hedatuen dagoenaren arabera, atmosfera hartan osatutako aminoazido-molekulak itsaso epeletako putzuetan pilatzen hasi ziren. Aminoazidoetatik proteinak eta azido nukleikoak osatu ziren gero, eta horietatik, gai horiek erregulatzeko eta bikoizteko gai bihurtu ziren izakiak. Hortik aurrera, noizbait piztu zen bizia, eta horren eboluzioa izango genuke geroztiko bilakaera.

Bide hori erakusten duten aztarnak fosiletan aurkitu daitezke, neurri batean, eta badira fosil horien artean bereziak diren batzuk, estromatolito izenekoak.

Denbora askoan arrokak zirela uste izan zuten adituek, baina, mikroskopioz aztertuta, nukleorik gabeko milioika eta milioika izakiren hondakinek osatuta daudela frogatu dute ikertzaileek. Ezagutzen diren hondakin fosil zaharrenak dira (3.500 miloi urte) eta biziarentzat oinarrizkoak izan daitezkeen izakiek (zianobakterioek, alga berde-urdinek) osatuak dira.

Gaur egun ere, zenbait leku berezitan (Australiako zenbait lekutan, adibidez) aurki daitezke estromatolitoen osagai diren bizidunen antzeko izakiak. Bizidun horiek fotosintesi anaerobikoa (oxigenorik gabekoa) egiten dute, eta, prozesuko hondakin modura, oxigeno gasa isurtzen da atmosferara. Ustez, Lurraren atmosferaren osaera alga zianofizeoen eraginez aldatu zen; gure atmosferako oxigenoa bizidun horiek eratua da.

Estromatolitoetatik abiatuta, hainbat bizi-forma joan ziren sortzen, betiere une bakoitzean Lurreko baldintzek hautespen naturala bideratuta. Halako batean, duela 1.700tik 1.000 miloi urtera bitarteko epean, lehenengo zelula eukariotak agertu ziren: nukleodunak eta bikoizteko ahalmenaz hornituak. Zelula eukariotak zituzten bizidunak aerobikoak ziren; hau da, oxigenoa zegoen lekuetan bizitzeko gaitasuna zuten.

Dena dela, ez da ahaztu behar fotosintesia egiteko gai ziren bizidun anaerobikorik gabe ezinezkoa zela atmosferan oxigenoa eta bizidun aerobikoak sortzea.

Hurrengo 400 milioi urteetan, zelula eukariotak zituzten bizidunak azkar dibertsifikatu eta bizidun zelulaniztunak agertu ziren.

Euskal Herriko Industrializazioa

Industrializazioa oso garrantzitsua izan zen Euskal Herrian, baina ez zen ez leku guztietan ezta garai berean ere gertatu. Hala ere, ezaugarri komun batzuk egon ziren. Industria Iraultza poliki garatu zen eta Bizkaian XIX. mende erdialdean, Gipuzkoan XIX. mende amaieran eta Araban eta Nafarroan XX. mende erdialdean hasi zen.

Atzerriko kapitalari, portuak eta banku-sare berriak zabaltzeari eta trenbidearen ondorioz sortutako azpiegitura berriei esker Bizkaia azkar garatzen hasi zen. Euskal Herriko lehenengo burdin-faktoria modernoa Santa Ana de Bolueta, S.A. izan zen, 1841ean sortutakoa. 1859an Barakaldon Altos Hornos (Labe Garaiak) sortu zen eta ia jarraian Bilbo inguru osoa industrializatu zen. 1870erako Bizkaia Europako burdin esportatzaile handiena zen. Burdin-esportazioek eta trenbide-konpainiek Bizkaiko burgesia industrialari aberastasuna eta boterea eman zioten. Merkataritza-jarduera sustatu egin zen eta mende amaieran ontziola garrantzitsuak sortu ziren Sestaon (Astilleros de Sestao, Euskalduna de Construcción y Reparación de Buques); 1902an Altos Hornos de Vizcaya altzairu-fabrika handia eta garrantzitsua sortu zen. XIX. mende amaiera eta XX. hasiera aldera, Euskal Herriko eta Espainiako beste lurraldeetako jende asko Bizkaiko industriaguneetara joan zen bizitzera.

Gipuzkoan, industrializazioa bestelakoa izan zen. Zenbait burdingintza-lantegi baziren, baina ekoizpen-eredu horrekin lotutako beste industria batzuk agertu ziren. Industria gehienak XIX. mende amaieratik aurrera sortu baziren ere, beste batzuk XIX. mende erdialdean sortu ziren, esaterako Bergarako ehungintza-industria —Algodonera San Antonio 1846an—, Oria inguruko paper-industria —La Esperanza Tolosan 1841ean— eta Beasaingo Fábrica de Trenes San Martín 1860an, CAFen aurrekoa zena. XX. mendean La Papelera Española sortu zen Errenterian 1902an. 1906an Arrasaten Unión Cerrajera eta 1920an Alfa, joste-makinak egiten zituen lantegia sortu siren. Lantegi horiek, oro har, txikiak ziren, bertako kapitalarekin sortzen ziren eta langileak gipuzkoarrak izaten ziren.

Araban eta Nafarroan, eta bereziki Ipar Euskal Herrian, industrializazioa ez zen XX. mende erdialdera arte hasi. Salbuespen bakarra Baionako Forge de l’Adour (1884) izan zen, Bizkaiko burdina eta Ingalaterrako kokea erabiltzen zituena. 

XIX. mendeko iraultzak

Vienako Kongresuaren ondoren, ideia liberalak eta nazionalistak aise zabaldu ziren Europako testuinguru berrian. Matxinadak fenomeno arrunta bihurtu ziren, bereziki arazo sozioekonomikoak zeuden lurraldeetan.

  • 1820KO IRAULTZAK

Iraultza-sail horietako lehena Espainian gertatu zen 1820an. 1812an konstituzio liberala adostu zuten (Cadizeko Konstituzioa), baina Vienako Kongresuaren ondoren, Fernando VII.a erregeak Konstituzioari entzungor egin zion. 1820an Riego jeneralaren gidaritzapean altxamendu militarra egon zen ideia liberalak berrezartzeko helburuarekin, eta Fernando konstituzioa onartzera behartu zuten. 1823an Veronako Biltzarrak soldadu frantsesak (San Luiseko 100.000 semeak) bidali zituen Fernandoren agintea berrezartzeko eta matxinoak garaitzeko.

Hala eta guztiz ere, ideia liberalak azkar zabaldu ziren Portugal, Napoles, Piemonte eta estatu alemaniar batzuetan zehar, baina toki guzti horietan armadak iraultzak zapaldu zituen.

1812an greziarrak turkiar otomandar menderatzaileen aurka matxinatu ziren —Grezia turkiarren inperioaren barruan zegoen—. Greziako Independentzia Gerrak 1829 arte iraun zuen eta 1832an Grezia estatu burujabetzat aitortu zen.

  • 1830EKO IRAULTZAK

Frantzian 1830ean beste iraultza bat egon zen, ideia liberalek bultzatuta. “Uztaileko Iraultza” deritzaionaren bidez, Karlos X.a errege Borboi ultrakontserbadorea tronutik kendu eta liberalagoa zen Luis Filipe I.a errege izendatu zuten. Karlos absolutismoaren aldekoa zen eta Antzinako Erregimena berrezartzen saiatu zen, baina goi burgesia eta itzal handiko hainbat liberal haren aurka zeuden, eta herria haren aurka matxinatzera animatu zuten. Frantzia monarkia konstituzional bilakatu zen.

Belgika. Vienako Kongresuaren ondoren ezarritako Herbehereetako Erreinuak hegoaldean lurralde berri bat bereganatu zuen (egungo Belgika), katolikoa eta gehienbat frantsesez egiten zuena. Iparraldeak (egun Holanda) nederlanderaz egiten zuen eta protestantea (kalbinista) zen. 1830ean Bruselan matxinada hasi zen eta Belgikako independentziarekin amaitu zen (1831). Herrialde berriaren erregea Leopoldo I.a zen eta erregimen liberala ezarri zuen.

1815. urteaz geroztik, Poloniak “Poloniako Erreinua” zuen izena, baina errealitatean Errusiako Inperio handira anexionatua zegoen Nikolas I.a tsarraren gobernupean. 1831n Nikolasek tropa poloniarrak borrokatzera bidali zituen Frantziako eta Belgikako iraultzaileen aurka, baina poloniarrak iraultzaileen alde jarri ziren eta beren iraultza propioa hasi zuten! Errusiatik independente zirela aldarrikatu zuten, baina matxinada zapaldua izan zen eta Polonia are askatasun gutxiagorekin geratu zen.

Iraultza horien ondoren, gobernu liberalak Europa osoan zehar zabaldu ziren. Soilik Erdialdeko Europak, Alemaniako eta Italiako estatuek (Savoia ezik) eta Errusiako, Austriako eta Otomandar Inperioek jarraitu zuten absolutista izaten.

  • 1848KO IRAULTZAK

1848. urtea urte berezia izan zen Europako historian, iraultzak eta altxamenduak nonahi eman baitziren. Historialariek urte horri “Nazioen Udaberria” deitzen diote. Aurreko iraultzetako faktoreez gain, honako hauek izan ziren kausak:

  • Aurreko iraultza batzuk eragina izaten hasi ziren, Frantzian, esaterako.
  • Absolutismoak indarra zuen herrialdeetan burgesia haren kontra altxa zen. Baina dagoeneko monarkia konstituzionala zuten herrialdeetan, politikari erradikalak —normalean proletarioak, demokratak deituak—  beren gobernu parlamentarioentzako aldaketa handiagoak nahi zituzten (sufragio unibertsala, besteak beste).
  • Industrializazioaren ondorioz, gizartean aldaketa teknologikoak gertatzen ari ziren eta klase berri bat sortzen ari zen: proletariotza.
  • Aldaketa teknologikoek ere prentsa hedatu zuten eta ideiak azkarrago eta gizarteko pertsona gehiagoren artean zabaltzen lagundu zuten.
  • Nazionalismoak indarra hartzen ari ziren.
  • Sozialismoa agertu zen eta azkar hazi zen Marxek eta Engelsek 1848an Manifestu Komunista argitaratu eta gero.
  • Beste faktoreetako bat 1846an Europan izandako uzta kaxkarrak ziren. Horren ondorioz krisialdi ekonomikoa egon zen, eta nekazariengan eta langile-klase berriengan atsekabea eragin zuen.

1848ko iraultzak Europako erdialdeko eta mendebaldeko herrialde gehienetan gertatu ziren (Frantzia, Danimarka, Suedia, Suitza, Polonia, Belgika, Irlanda…), baita Hego Amerikako leku batzuetan ere, hala nola Brasilen. Altxamendu horietako batzuek elementu nazionalistak ere bazituzten, esaterako Italiako eta Alemaniako lurraldeetan.

Iturri gehiago: Iraultza burgesak

Industria Iraultzak

Lehenengo Industria Iraultza

Lehenengo Industria Iraultza ia soilik Ingalaterran gertatu zen eta Bigarren Industria Iraultza Europako beste herrialdeetara eta AEB eta Japonia bezalako herrialdeetara zabaldu zen. Hirugarrena, XX. mende erdialdean izandakoa, kolonia ohietan hedatu zen eta garatutako herrialdeen (Europaren, AEBen…) industria mota aldatu zuen ordenagailuen sorreraren ondorioz.

Lehenengo Industria Iraultza antolatu gabeko langileek Ingalaterran garatutako ehungintzan oinarritu zen hasieran. XVIII. mendea baino lehen, ehungintza etxeko ekoizpen-sisteman oinarrituta zegoen. Baina Ingalaterrako biztanleria azkar hazten hasi zen XVIII. mendean eta arropa ekoizteko beharra handitu zen. Arropa Indiatik inportatutako kotoiarekin egiten zen.

Hainbat asmaketek kotoiaren ekoizpena azkartu zuten eta azkarrago eta merkeago ekoizten hasi ziren. Berrikuntzarik handiena James Watten lurrun-motorra (1786) izan zen, kotoi-errotetan lurrunaren energia erabiltzen baitzuen. Lehenengo Industria Iraultzaren beste elementu garrantzitsu bat ikatza izan zen, lurruna ikatza erreaz lor zitekeelako.

Energia-iturrien aldaketa garrantzitsu horrek ondorio handiak izan zituen. Aldaketa hori gabe mundua ez zatekeen garatu den bezala garatuko. Lurrun-motorrik gabe, ikatza ez zatekeen hain erraz aterako. Ondoren, lurrun-motorra kotoi-errotetan, lurrun-ontzietan, lurrun-traktoreetan eta burdina eta altzairua egiteko labeetan erabiltzen hasi ziren. Lurrun-motorraren garapenak gizartearen itxura aldatu zuen, errotak edo lantegiak ez zirelako ur ondoan egon behar nahitaez.

Bigarren Industria Iraultza

Bigarren Industria Iraultzan, industriako energia-iturrietan funtsezko aldaketa gertatu zen. Kausa-ondorioei dagokienez, makinak biderkatu ziren heinean, energia gehiago beharrezkoa zen. Gehienbat langile espezializatuak zeuden eta sindikatuetan antolatuta zeuden. Ez zegoen ikatz nahikorik, beraz, poliki-poliki, petrolioa erabiltzen hasi ziren. Autoa asmatu zen eta, harekin batera, baita petrolioaren eskaera handitu zen. Autoaren asmaketak iraultza ekarri zuen garraiobideetan eta horrek, era berean, industria eta merkataritza berriak bultzatu zituen. Altzairua, esaterako, makinetan, trenbideetan, ontzietan, autoetan, burdinazko eraikinetan… behar zen. Gero eta industria-eskualde eta lantegi gehiago sortu zirenez, kapital gehiago behar zen eta, ondorioz, banketxeak handitu ziren. Elektrizitateari dagokionez, ekoizpen-elektrikoaren oinarriak Michael Faraday ingelesak ezarri zituen 1831ean, baina bonbilla Thomas Edison ipar amerikarrak asmatu zuen 1879an. Urte berean, lehenengo energia-estazio komertziala ireki zen San Franciscon (AEB). 1900eko hamarkadaren hasieran etxerako hainbat gailu elektriko asmatu ziren (labea, xurgagailua, garbigailua) eta horiek mundua goitik behera aldatu zuten.

Izan ere, Britainia Handiarekin lehiatzen hasi ziren Ipar Amerika eta Alemania bezalako industria-botere berrien sorrera izan zen Bigarren Industria Iraultzaren ezaugarri nagusia. 1870ean, Alemaniako estatua eratu zenean, Rhin eta Ruhrreko bailarek ikatz asko zuten. Horrek burdin eta altzairu-industria suspertu zuten, baina baita industria kimikoa ere, tindagaietan eta aspirinan oinarritua zegoena. Bayer enpresa protagonista nagusi bilakatu zen, eta XIX. mende amaierarako, Alemania industria kimikoko munduko nagusia zen eta munduan zehar lantegiak ezarri zituen.