Historia – Infogunea

Paleolitoa

Paleolito garaia (grekotik, palaios + litos: harri zaharra) deitzen diogu gizakiaren sorreraren lehen aroari; izakia gizaki bilakatzen dela esaten dugu, harria landuz lanabesak sortzen hasi zenean. Orduantxe hasten da Paleolitoa.

Paleolitoa duela 2,5 milioi urte hasi zela esan dezakegu, Homo habilis, lehen gizakiarekin batera eta K.a. 10.000 urte arte iraun zuen. Paleolitoa hiru epetan banatzen da, bereziki gizakiaren eta trebeziaren bilakaera kontuan hartuta:

Behe Paleolitoa (2,5 M – 180.000 k.a) da Homo habilis eta Homo erectus bizi izan ziren garaia. Gizaki haiek ehiztariak eta biltzaileak ziren, eta kobazuloak babesteko erabiltzen hasi ziren.
Erdi Paleolitoa (180.000 – 40.000 k.a) da Neanderthal gizakia bizi izan zen garaia. Klima epeldu egin zen eta hildakoak lurperatzen hasi ziren.
Goi Paleolitoa (40.000-10.000 k.a)da Homo sapiens edo Cro-Magnon gizakia bizi izan zen garaia. Klimagatik itsaso aldera jo zuten gizakiek; ehizaz eta basa-fruituz elikatzen ziren.

Paleolitoko gizakiak ehiztariak ziren, harrizko armak, sua eta egur landua erabiltzen zuten. Animaliak harrapatu eta landareak eta fruituak biltzen zituzten elikatzeko. Azken mendeetan arrantzan ere ikasi zuten.

Taldetan bizi zirela uste da, eta hainbat erlijio-erritu ere bazituztela. Horien lekuko dira topatutako arte-aztarnak, bai labarretan topatutako margoak eta baita arte higigarria deiturikoak, hezurretan, adarretan edo harri zapaletan egindako irudiak (zintzilikarioak, venusak…).

Burdin Aroa

K.a. 1000 urtetik aurrera burdina erabiltzen hasi zirenean, horrek benetako iraultza ekarri zuen. Burdina ugari zegoen, merkea zen eta edonon aurki zitekeen. Besteak beste, nekazaritzarako eta meatzaritzarako lanabesak egiteko oinarrizko lehengai bihurtu zen burdina. Metal horren jabetzak, brontzearen kasuan ez bezala, gizarte banaketan ez zuen hainbesteko garrantzirik izan, eta metalen merkataritza ere asko murriztuko zen.

Hori horrela gertatzeko, burdinaren lanketa menperatu behar zen. Gaur egun dakigunaren arabera, Anatolia inguruko hititek asmatu omen zuten burdina lantzeko teknika, baina ezkutuan eduki zutenez, denbora dezente igaro zen beste herrialdeetara zabaltzeko. K.a. 1000. urtetik aurrera Europa erdialdeko herriek Europa guztian zabaldu zuten burdinaren teknika.

Herrialde horiek, orokorrean indoeuroparrak edo zeltak deituak, Iberiar Penintsulara ere hainbat alditan etorri ziren klima epelago eta baldintza hobeagoak zituen lurren bila. Burdinaren erabilera zabaldu zuten iparraldeko herri horiek eraldaketa sakonak eragin zituzten joaten ziren lekuetan, beraien egitura soziala, politikoa eta erlijiosoa ere ezartzen zutelako:

Gizartea mailakatua zuten. Maila gorenean pixkanaka noblezia sortu zuten gerlari onak zeuden. Ondoren apaizak zeuden, jainkoei kultua egiteko. Eta azkenik, beheko mailan, nekazariak, artzainak eta artisauak aurkitzen ziren.
Elkarren arteko inbasioak eta borrokak ugariak zirenez, harresiz inguratutako herrietan bizi ziren gehienetan.
Beren sineskerak joaten ziren leku guztietara zabaltzen zituzten, hala nola, gorpuak erraustu eta errautsak ontzietan sarturik lurperatzearena. Horregatik, errauts-ontzi zelaien kultura ere deitzen zaio.
Burdinaz gain, gurdia, gurpildun goldea, etab. ere zabaldu zituzten.

Burdin Aroa K.o. I. mendean bukatu zen.

Brontze Aroa

K.a. 2500. urte inguruan brontzea asmatu zuten: kobrearen eta eztainuaren nahasketatik ateratako metal gogorra. Brontzearen gogortasunak eta iraunkortasunak oso baliagarri bihurtu zuen metal hori, eta pixkanaka arlo batzuetan harriari ere lekua kendu zion.

Brontzea egiteko kobrea eta eztainua behar zirenez, metal horien bila joateko bidaiak ugaritu egin ziren. Horrela, herrien arteko harremanak eta merkataritza ugaritu ziren eta lehen koloniak agertzen hasi ziren. Adibide gisa, hortxe ditugu, lehendabizi, feniziarrek eta ondoren greziarrek eztainu bila Mediterraneoan zehar, Iberiar Penintsulara eta Britainiar uharteetara egindako bidaiak. Lurralde horietan koloniak sortu zituzten, gainera.

Herrialde horien artean izandako harremanek eta metalak edukitzeak eraldaketa sakonak eragin zituzten:

Nekazaritza garrantzitsua bazen ere, merkataritza ezinbesteko jarduera bihurtu zen.
Metala edukitzea botere adierazgarri bihurtu zenez, goi mailako jendeak brontzezko bitxiak eskuratu nahi izaten zituen.
Metalaren teknikaz jabetu ziren herrietan goi mailako gizartea antolatu zen, egitura sozial hierarkizatuan oinarritua.
Herriak, pixkanaka, hiri itxura egituratu bat hartzen joan ziren.
Metalaren lanketa eta gurdia zabaldu zituzten.
Beren ohiturak ere zabaldu zituzten, hala nola, beren erlijio eta sineskerak:

Eguzkiari gorazarre egiten zion erlijioa.

Hildakoak zerraldoetan sartu eta hilobiak lur-tontorpean ezartzea, kobrezko eta brontzezko bitxiekin, armekin eta kanpai formako zeramika ontziekin.

Megalitoak edo harri erraldoiez egindako hileta monumentuak (harrespilak, talayoteak, taulak…)

Brontzea egiteko eztainua urrutitik ekarri beharrak, bere urritasunak eta garestia izateak brontzearen erabilera bitxi eta arma (geziak, sastakaiak) batzuetara mugatu zuen.

Kobre Aroa

Dirudienez, Balkan inguruetan hasi ziren lehen aldiz metalak lantzen K.a. 4000 urte inguruan. Datu horiek, beste guztiak bezala, behin-behinekoak dira, agian zuk hau irakurtzen duzunerako, data eta gune berriak aurkituko baitira.

Metalurgiaren sorrera gizakia kobrea urtu eta xafla bihurtuz erabilgarria zela konturatu zen garaian kokatu beharko genuke; hainbat forma emanez, ontzi edo tresna iraunkorrak egin zitezkeela ohartu baitzen gizakia. Metalurgia jarduera horrek, besteak beste, labeen eta zenbait ezagutza teknikoren beharra ekarri zuen, nolabaiteko artisautza espezializatubat. Metala lortzeko ahaleginak, berriz, merkataritza sarea hedatu beharra ekarri zuen. Horrela, kobrearen bilaketa eta erabilera Anatolia ingurutik Mediterraneo osora zabaldu zen, eta gero, baita Asiako eta Europako zenbait herrialdetara ere.

Kobrea lortu behar horrek, guk ezagutzen dugun meatzaritza sortu zuen; mea lur gainetik ez ezik, lur azpitik ere atera behar zen, eta teknika berriak landu beharra zegoen.

Kobrearen aurkikuntzak eragin zuen hedapena kontuan izanda ere, bazituen akats batzuk: oso urri zegoen eta, gainera, bigunegia zen; horregatik, batez ere bitxietarako erabiltzen zen, eta aberatsen hilobietan aurkitu izan dira kobrezko tresnak.

Metal Aroa

Neolitoaren amaieran pixkanaka metalak erabiltzen hasi ziren. Harritik metalera gertatu zen lehengaien aldaketa gizakientzat erabateko aurrerapena izen zen.

Metalak lehenagotik ere ezagutzen zituzten, K.a. 5000 urtetik gutxi gorabehera, baina apaingarri bezala bakarrik erabiltzen ziren; izan ere, urrea, zilarra eta kobrea bigunak izanik, ez ziren oso baliagarriak lanabesak egiteko.

Neolito garaian jarduera ekonomikoen banaketarekin batera agertu ziren lehen meatzariak. Harribitxien bila mendiak zulatzen zituzten, kolorezko harri horiek ezaugarri magikoak zituztela uste baitzuten. Baina aldaketa, bereziki, metalak ezagutu ez ezik, metal horiek lantzen hasi zirenean gertatu zen; orduan sortu zen metalurgia, K.a. 4000 urte inguruan.

Metal Aro hau zenbait etapatan banatu ohi da:

Historiaurrea

Mugak lausoak badira ere, oro har onartuta dago Historiaurrea gizakia agertu zenean hasi zela, duela milioi eta erdi urte inguru. Eta gizakia idazten hasi zuenean amaitu zela, duela bost mila urte inguru Mediterraneo aldean eta duela hiru mila urte inguru Euskal Herrian.

Historiaurrean hiru aro nagusi bereiz daitezke: Paleolitoa (edo harri zaharraren aroa), Neolitoa ( harri berriaren aroa ) eta Metal Aroa.

Paleolitoa: Lehen gizakiarekin batera hasi zen, Homo Habilis eta amaierarako Cro -Magnon gizaki agertu zen. Lanabesak sortzeko harria bakarrik erabiltzen zuten, elikagaien jatorria ehiza eta basa-fruituak izan ziren.

Neolitoa: Klima epeldu zen eta gizakia abeltzaintzan eta nekazaritzan hasi zen. Garia, oloa… agertu ziren eta zakurra, zaldia eta ardiak etxekotu ziren. Ekonomia eta gizartea aldatuta, bi bizimodu agertu ziren: mendietakoa batetik, megalitismoarekin lotuta (trikuharriak, harrespilak…) eta etxebizitza finkoena, orain sortu baitziren lehen herriak.

Metal Aroa: Gizakia metalak lantzen hasi zen, eta honek merkataritza sarea hedatu beharra ekarri zuen. Aztarnategiak diotenez mendietan bizi ziren, defentsa arrazoiengatik ziur asko.

Historiaren aroak

Historialariek Historiaren banaketa orokorra aroka egiten dutela. Baina Historiaren garaiak (gizadiaren iraganalditik gaurdainoko gertaerak biltzen dituena) sailkatzeko erabiltzen diren gertaerak erreferentzia hutsak dira; ez baitziren, adibidez, testu idatziak leku guztietan urte edo garai berean sortu, edota aro bati amaiera ematen dion gertaera zehatzak ez baitzuen agian inongo eragin edo aldaketarik ekarri munduko beste hainbat lekutan. Hori guztia kontuan izanik, hona hemen, oro har, onartu ohi den sailkapena:

Historiaurrea: Gizakiaren sorreratik dokumentu idatziak azaldu bitarteko garaiari deitzen zaio (duela hiru milioi urte inguru hasita, lehen dokumentu idatziak agertu arte).

Historia: Hemen barruan daude :

Antzinaroa: Zibilizazioaren hastapenetatik (dokumentu idatziekin ziurtatua) Erromatar Inperioren gainbehera bitartean (K.a. 3000-K.o. 453).

Erdi Aroa: Erromatar Inperioaren gainbeheratik Konstantinopla musulman turkoen eskutan erori arte (453-1485).

Beste batzuek, Iberiar Penintsula inguruan batez ere, Erdi Aroaren amaiera Amerikako aurkikuntzekin lotzen dute (1492).

Aro Modernoa: Konstantinoplaren erorialditik Frantziako Iraultza hasi arte (1484- 1789).

Aro Garaikidea: Frantziako Iraultza hasi zenetik gaur egunera bitarteko garai edo aroari deitzen zaio (1789-…).

Euskal Herriko Industrializazioa

Industrializazioa oso garrantzitsua izan zen Euskal Herrian, baina ez zen ez leku guztietan ezta garai berean ere gertatu. Hala ere, ezaugarri komun batzuk egon ziren. Industria Iraultza poliki garatu zen eta Bizkaian XIX. mende erdialdean, Gipuzkoan XIX. mende amaieran eta Araban eta Nafarroan XX. mende erdialdean hasi zen.

Atzerriko kapitalari, portuak eta banku-sare berriak zabaltzeari eta trenbidearen ondorioz sortutako azpiegitura berriei esker Bizkaia azkar garatzen hasi zen. Euskal Herriko lehenengo burdin-faktoria modernoa Santa Ana de Bolueta, S.A. izan zen, 1841ean sortutakoa. 1859an Barakaldon Altos Hornos (Labe Garaiak) sortu zen eta ia jarraian Bilbo inguru osoa industrializatu zen. 1870erako Bizkaia Europako burdin esportatzaile handiena zen. Burdin-esportazioek eta trenbide-konpainiek Bizkaiko burgesia industrialari aberastasuna eta boterea eman zioten. Merkataritza-jarduera sustatu egin zen eta mende amaieran ontziola garrantzitsuak sortu ziren Sestaon (Astilleros de Sestao, Euskalduna de Construcción y Reparación de Buques); 1902an Altos Hornos de Vizcaya altzairu-fabrika handia eta garrantzitsua sortu zen. XIX. mende amaiera eta XX. hasiera aldera, Euskal Herriko eta Espainiako beste lurraldeetako jende asko Bizkaiko industriaguneetara joan zen bizitzera.

Gipuzkoan, industrializazioa bestelakoa izan zen. Zenbait burdingintza-lantegi baziren, baina ekoizpen-eredu horrekin lotutako beste industria batzuk agertu ziren. Industria gehienak XIX. mende amaieratik aurrera sortu baziren ere, beste batzuk XIX. mende erdialdean sortu ziren, esaterako Bergarako ehungintza-industria —Algodonera San Antonio 1846an—, Oria inguruko paper-industria —La Esperanza Tolosan 1841ean— eta Beasaingo Fábrica de Trenes San Martín 1860an, CAFen aurrekoa zena. XX. mendean La Papelera Española sortu zen Errenterian 1902an. 1906an Arrasaten Unión Cerrajera eta 1920an Alfa, joste-makinak egiten zituen lantegia sortu siren. Lantegi horiek, oro har, txikiak ziren, bertako kapitalarekin sortzen ziren eta langileak gipuzkoarrak izaten ziren.

Araban eta Nafarroan, eta bereziki Ipar Euskal Herrian, industrializazioa ez zen XX. mende erdialdera arte hasi. Salbuespen bakarra Baionako Forge de l’Adour (1884) izan zen, Bizkaiko burdina eta Ingalaterrako kokea erabiltzen zituena.

XIX. mendeko iraultzak

Vienako Kongresuaren ondoren, ideia liberalak eta nazionalistak aise zabaldu ziren Europako testuinguru berrian. Matxinadak fenomeno arrunta bihurtu ziren, bereziki arazo sozioekonomikoak zeuden lurraldeetan.

1820KO IRAULTZAK

Iraultza-sail horietako lehena Espainian gertatu zen 1820an. 1812an konstituzio liberala adostu zuten (Cadizeko Konstituzioa), baina Vienako Kongresuaren ondoren, Fernando VII.a erregeak Konstituzioari entzungor egin zion. 1820an Riego jeneralaren gidaritzapean altxamendu militarra egon zen ideia liberalak berrezartzeko helburuarekin, eta Fernando konstituzioa onartzera behartu zuten. 1823an Veronako Biltzarrak soldadu frantsesak (San Luiseko 100.000 semeak) bidali zituen Fernandoren agintea berrezartzeko eta matxinoak garaitzeko.

Hala eta guztiz ere, ideia liberalak azkar zabaldu ziren Portugal, Napoles, Piemonte eta estatu alemaniar batzuetan zehar, baina toki guzti horietan armadak iraultzak zapaldu zituen.

1812an greziarrak turkiar otomandar menderatzaileen aurka matxinatu ziren —Grezia turkiarren inperioaren barruan zegoen—. Greziako Independentzia Gerrak 1829 arte iraun zuen eta 1832an Grezia estatu burujabetzat aitortu zen.

1830EKO IRAULTZAK

Frantzian 1830ean beste iraultza bat egon zen, ideia liberalek bultzatuta. “Uztaileko Iraultza” deritzaionaren bidez, Karlos X.a errege Borboi ultrakontserbadorea tronutik kendu eta liberalagoa zen Luis Filipe I.a errege izendatu zuten. Karlos absolutismoaren aldekoa zen eta Antzinako Erregimena berrezartzen saiatu zen, baina goi burgesia eta itzal handiko hainbat liberal haren aurka zeuden, eta herria haren aurka matxinatzera animatu zuten. Frantzia monarkia konstituzional bilakatu zen.

Belgika. Vienako Kongresuaren ondoren ezarritako Herbehereetako Erreinuak hegoaldean lurralde berri bat bereganatu zuen (egungo Belgika), katolikoa eta gehienbat frantsesez egiten zuena. Iparraldeak (egun Holanda) nederlanderaz egiten zuen eta protestantea (kalbinista) zen. 1830ean Bruselan matxinada hasi zen eta Belgikako independentziarekin amaitu zen (1831). Herrialde berriaren erregea Leopoldo I.a zen eta erregimen liberala ezarri zuen.

1815. urteaz geroztik, Poloniak “Poloniako Erreinua” zuen izena, baina errealitatean Errusiako Inperio handira anexionatua zegoen Nikolas I.a tsarraren gobernupean. 1831n Nikolasek tropa poloniarrak borrokatzera bidali zituen Frantziako eta Belgikako iraultzaileen aurka, baina poloniarrak iraultzaileen alde jarri ziren eta beren iraultza propioa hasi zuten! Errusiatik independente zirela aldarrikatu zuten, baina matxinada zapaldua izan zen eta Polonia are askatasun gutxiagorekin geratu zen.

Iraultza horien ondoren, gobernu liberalak Europa osoan zehar zabaldu ziren. Soilik Erdialdeko Europak, Alemaniako eta Italiako estatuek (Savoia ezik) eta Errusiako, Austriako eta Otomandar Inperioek jarraitu zuten absolutista izaten.

1848KO IRAULTZAK

1848. urtea urte berezia izan zen Europako historian, iraultzak eta altxamenduak nonahi eman baitziren. Historialariek urte horri “Nazioen Udaberria” deitzen diote. Aurreko iraultzetako faktoreez gain, honako hauek izan ziren kausak:

Aurreko iraultza batzuk eragina izaten hasi ziren, Frantzian, esaterako.
Absolutismoak indarra zuen herrialdeetan burgesia haren kontra altxa zen. Baina dagoeneko monarkia konstituzionala zuten herrialdeetan, politikari erradikalak —normalean proletarioak, demokratak deituak— beren gobernu parlamentarioentzako aldaketa handiagoak nahi zituzten (sufragio unibertsala, besteak beste).
Industrializazioaren ondorioz, gizartean aldaketa teknologikoak gertatzen ari ziren eta klase berri bat sortzen ari zen: proletariotza.
Aldaketa teknologikoek ere prentsa hedatu zuten eta ideiak azkarrago eta gizarteko pertsona gehiagoren artean zabaltzen lagundu zuten.
Nazionalismoak indarra hartzen ari ziren.
Sozialismoa agertu zen eta azkar hazi zen Marxek eta Engelsek 1848an Manifestu Komunista argitaratu eta gero.
Beste faktoreetako bat 1846an Europan izandako uzta kaxkarrak ziren. Horren ondorioz krisialdi ekonomikoa egon zen, eta nekazariengan eta langile-klase berriengan atsekabea eragin zuen.

1848ko iraultzak Europako erdialdeko eta mendebaldeko herrialde gehienetan gertatu ziren (Frantzia, Danimarka, Suedia, Suitza, Polonia, Belgika, Irlanda…), baita Hego Amerikako leku batzuetan ere, hala nola Brasilen. Altxamendu horietako batzuek elementu nazionalistak ere bazituzten, esaterako Italiako eta Alemaniako lurraldeetan.

Iturri gehiago: Iraultza burgesak

Industria Iraultzak

Lehenengo Industria Iraultza

Lehenengo Industria Iraultza ia soilik Ingalaterran gertatu zen eta Bigarren Industria Iraultza Europako beste herrialdeetara eta AEB eta Japonia bezalako herrialdeetara zabaldu zen. Hirugarrena, XX. mende erdialdean izandakoa, kolonia ohietan hedatu zen eta garatutako herrialdeen (Europaren, AEBen…) industria mota aldatu zuen ordenagailuen sorreraren ondorioz.

Lehenengo Industria Iraultza antolatu gabeko langileek Ingalaterran garatutako ehungintzan oinarritu zen hasieran. XVIII. mendea baino lehen, ehungintza etxeko ekoizpen-sisteman oinarrituta zegoen. Baina Ingalaterrako biztanleria azkar hazten hasi zen XVIII. mendean eta arropa ekoizteko beharra handitu zen. Arropa Indiatik inportatutako kotoiarekin egiten zen.

Hainbat asmaketek kotoiaren ekoizpena azkartu zuten eta azkarrago eta merkeago ekoizten hasi ziren. Berrikuntzarik handiena James Watten lurrun-motorra (1786) izan zen, kotoi-errotetan lurrunaren energia erabiltzen baitzuen. Lehenengo Industria Iraultzaren beste elementu garrantzitsu bat ikatza izan zen, lurruna ikatza erreaz lor zitekeelako.

Energia-iturrien aldaketa garrantzitsu horrek ondorio handiak izan zituen. Aldaketa hori gabe mundua ez zatekeen garatu den bezala garatuko. Lurrun-motorrik gabe, ikatza ez zatekeen hain erraz aterako. Ondoren, lurrun-motorra kotoi-errotetan, lurrun-ontzietan, lurrun-traktoreetan eta burdina eta altzairua egiteko labeetan erabiltzen hasi ziren. Lurrun-motorraren garapenak gizartearen itxura aldatu zuen, errotak edo lantegiak ez zirelako ur ondoan egon behar nahitaez.

Bigarren Industria Iraultza

Bigarren Industria Iraultzan, industriako energia-iturrietan funtsezko aldaketa gertatu zen. Kausa-ondorioei dagokienez, makinak biderkatu ziren heinean, energia gehiago beharrezkoa zen. Gehienbat langile espezializatuak zeuden eta sindikatuetan antolatuta zeuden. Ez zegoen ikatz nahikorik, beraz, poliki-poliki, petrolioa erabiltzen hasi ziren. Autoa asmatu zen eta, harekin batera, baita petrolioaren eskaera handitu zen. Autoaren asmaketak iraultza ekarri zuen garraiobideetan eta horrek, era berean, industria eta merkataritza berriak bultzatu zituen. Altzairua, esaterako, makinetan, trenbideetan, ontzietan, autoetan, burdinazko eraikinetan… behar zen. Gero eta industria-eskualde eta lantegi gehiago sortu zirenez, kapital gehiago behar zen eta, ondorioz, banketxeak handitu ziren. Elektrizitateari dagokionez, ekoizpen-elektrikoaren oinarriak Michael Faraday ingelesak ezarri zituen 1831ean, baina bonbilla Thomas Edison ipar amerikarrak asmatu zuen 1879an. Urte berean, lehenengo energia-estazio komertziala ireki zen San Franciscon (AEB). 1900eko hamarkadaren hasieran etxerako hainbat gailu elektriko asmatu ziren (labea, xurgagailua, garbigailua) eta horiek mundua goitik behera aldatu zuten.

Izan ere, Britainia Handiarekin lehiatzen hasi ziren Ipar Amerika eta Alemania bezalako industria-botere berrien sorrera izan zen Bigarren Industria Iraultzaren ezaugarri nagusia. 1870ean, Alemaniako estatua eratu zenean, Rhin eta Ruhrreko bailarek ikatz asko zuten. Horrek burdin eta altzairu-industria suspertu zuten, baina baita industria kimikoa ere, tindagaietan eta aspirinan oinarritua zegoena. Bayer enpresa protagonista nagusi bilakatu zen, eta XIX. mende amaierarako, Alemania industria kimikoko munduko nagusia zen eta munduan zehar lantegiak ezarri zituen.