Kategoria: Historia

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: noblezia

Nobleziak gizarte-piramidearen goi-goian jarraitu zuen, eta, oro har, botere ekonomikoari eutsi zion. Nobleziaren botere ekonomikoa lurren jabetzan eta tituluen ondorioz jasotzen zituzten errentetan oinarrituta zegoen, batik bat. Monarkei esker, gizarte talde horrek eragina eta nagusitasuna izaten jarraitu zuen. Izan ere, monarkiari emandako laguntzari esker, nobleek goi-goiko karguak zituzten politikan, armadan eta elizan.

Noblezia talde itxia zen eta jaiotzatik sartzen zen talde horretan. Baina, denborak aurrera egin ahala, maila baxuagoko beste talde batzuetako gero eta jende gehiago sartu zen nobleen taldean, zenbait merituri esker edo tituluak erosita. Behe-noblezia ere bazegon. Noble horiek ez zuten ez jabetzarik ez baliabide ekonomikorik, eta asko eta asko hirietan bizitzen jarri ziren, burgesekin eta maila baxuagoko beste pertsona batzuekin batera. Bestetik, monarkiaren absolutismorako joerak nobleen boterea mugatu zuen. Nobleek nekazariengan zuten boterea murrizten joan zen erregea.

Nobleziaren ondasunak babesteko, XVI. mendean maiorazko sistema sortu zuten Espainian. Sistema horren arabera, ezinezkoa zen familiaren ondasunak banatzea edo saltzea, eta aukeratutako oinordeko bat, gehienetan seme zaharrena, gelditzen zen lur sail guztien jabe.

XVI. mendean, Bizkaia osoan, Gipuzkoa osoan, eta Arabako nahiz Nafarroako hainbat lekutan, gizarte-berdintasun joera agertu zen. Foruetan kaparetasun unibertsal gisa agertu zen. Horren arabera, lurralde horietako biztanle guztiak nobleak ziren.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua

Aro Modernoaren hasieran, Europako gizarteak gizarte feudala izaten jarraitu zuen. Gizartea estamentuetan banatutakoa gizartea zen. Hiru taldek edo estamentuk osatzen zuten: noblezia, kleroa eta hirugarren estamentua. Baina garai hartan izandako gertaerek eragin handia izan zuten gizartean. Dena den, estamentu pribilegiodunek beren pribilegioei eutsi zieten.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: euskal lurraldeetako erakundeak

Erakundeei dagokionez, euskal lurraldeetan hiru antolamendu modu zeudela esan dezakegu.

  • Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Batzar Nagusiak
  • Nafarroako bi errealitateetako Gorteak
  • Lapurdi eta Zuberoako biltzarrak

Aipatzekoa da Hego Euskal Herriko erakundeak espainiar monarkiaren barruan aski sendoak izan ziren bitartean, Ipar Euskal Herriko erakundeak Frantziaren barruan askoz ahulagoak izan zirela; Frantziako erregearen ordezkariek botere handia zuten. Hegoaldeko foruak ere iparraldekoak baino askoz abantaila handiagoak zituzten.

Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan Batzar Nagusiak zeuden Batzar Nagusi hauek lurraldeko legebiltzar modukoak ziren.

  • Maiztasuna: Bizkaiko Batzar Nagusiak bi urtetik behin elkartzen ziren. Gipuzkoakoak urtean bitan, txandaka probintziako hainbat herritan. Arabako Batzar Nagusiak urtean birritan, behin Gasteizen eta beste behin Arabako beste kuadrillaburu edo eskualdebururen batean, txandaka. Hori ohiko bilkurei dagokionez: gerra-garaian edo bestelako larrialdietan ezohiko bilkura gehiago egiten ziren hiru herrialdeetan.
  • Partaideak: Batzar Nagusiek bi talde elkartzen zituzten: Alde batetik erregearen ordezkaria egoten zen, Bizkaian eta Gipuzkoan korrejidore izena zuena eta Araban Diputatu Nagusia zena. Bestetik, herrietako ordezkariak zeuden. Batzar Nagusietan ordezkari izateko ondasun-baldintza batzuk bete beharra zegoen.
  • Funtzioa. Batzar Nagusiek arlo askotako eskumenak zituzten: exekutiboak, judizialak eta hein batean legegileak. Berez, Batzar Nagusiek onartutako arauak lege bihurtzeko erregeak berretsi behar zituen, baina lege-proposamena egiteko eskumena zuten. Erregeak onetsitako euskal herrialdeetako legeei foruak deitu ohi zitzaien.

Batzar Nagusiak bilduta ez zeuden bitartean, haien ordezko organo bat jartzen zen martxan: Foru Aldundia edo Diputazioa. Batzar Nagusiak herrialdeetako legebiltzar modukoak ziren; eta Foru Aldundiak herrialdeko gobernu modukoak.

Gaztelako koroak Nafarroa konkistatu ondoren, Nafarroa eta Nafarroa Beherea bereizi egin ziren eta bi errealitate sortu ziren: alde batetik Nafarroako berezko erregeak Nafarroa Beherean jarraitu zuten eta Nafarroa Garaian izenez erresuma izaten jarraitu zuen, baina Espainiako koroari atxikitako erresuma gisa.

Nafarroa garaiak, Gorteak (lege-biltzarra) izaten jarraitu zuen.
* Partaideak: Gortea beste lurraldeetan ez bezala, erakunde estamentala zen. Hiru adar zituen: nobleen adarra, kleroaren adarra eta herrien adarra. Erabakiak hartzeko hiru adarrak ados jarri beharra zuten. Gorteetan Espainiako erregearen ordezkariak, erregeordeak ere parte hartzen zuen
* Maiztasuna: Bizpahiru urtetik behin elkartu ohi ziren, edo sarriago, egoerak eskatzen bazuen. Iruñean edo merindadeen hiriburuetan (eskualdeburuetan) elkartu ohi ziren. .
* Funtzioak: Nafarroak foruak zituen, hau da, oinarrizko arau idatziak. Hartutako erabakiek erregearen onespena behar izaten zuten. Gorteak elkartzen ez ziren garaian Nafarroan ere Diputazio bat jartzen zen martxan gobernu antzean funtziona zezan.

Nafarroa Beherean ere Gorteak zeuden.
* Partaideak: Gorteak izaera estamentala zuten. Nafarroa Behereko erregearen ordezkariak, baile izenekoak, gorteak hartzen zituen erabakietan eragin handia zuen.
* Maiztasuna: Nafarroa Behereko Gorteak lehenengoz 1523an bildu ziren. 1620an eta ez zuten biltzeko epe jakinik.
* Funtzioa: Frantziako koroak bereganatu egin zuen Nafarroako erresuma, eta, handik aurrera, Frantziako erregea izan zen Nafarroako erregea. Foruek eta berezko erakundeek lehenean iraun zuten hasieran, baina Paristik eskumen horiek murriztu zituzten.

Lapurdin XVI. mendean herrietako ordezkariak biltzeko parlamentu moduko bat, Lapurdiko edo Uztaritzeko Biltzarra sortu zen.
* Partaideak: Lapurdiko Biltzarra ere ez zen estamentala. Erregeak Lapurdin zuen ordezkariari bailea deitzen zitzaion eta eragin handia zuen biltzarrean.
* Maiztasuna: Epe jakinik gabe biltzen ziren.
* Funtzioa: Eskumenak, hgoaldeko erakundeenak baino apalagoak ziren. Funtsean, udalerrien arteko politika koordinatzen zuen.

Zuberoan bi biltzar zeuden. Ordako Gortea eta Silbiet herritarren biltzarra. Bi erakunde horiek elkarrekin koordinatu beharra bazuten ere, Ordako Gorteek garrantzia handiagoa zuten.
• Ordako Gortea erakunde estamentala zegoen, epe jakinik gabe elkartzen zena eta nobleak eta kleroa biltzen zituena.
• Silbiet herritarren biltzarra, Iribarneko basoan biltzen zen.
Zuberoan, Frantziako erregearen ordezkaria Mauleko gazteluko kapitaina zen eta erabaki ahalmen handia zuen.

Aro Modernoko gizarte-antolamendua: erakundeak

Aro Modernoko biztanleak hainbat erakundetako kide ziren. Familiatik hasi eta Elizaraino.

Lehenengo mailan, familia zegoen, pertsonen artean osatutakoa. Etxe edota baserri batean bizi ziren eta familiaburuak Etxeko jauna edo Etxeko andrea ziren. Familiaburuek erabakitzen zuten noren eskutan uzten zuten etxea edo baserria, eta horri oinordeko edo maiorazkoa deitzen zitzaion. Gehienetan jabetza guztia maiorazkoak jasotzen zuen. Ordainetan, maiorazkoak gainerako senitartekoei dotea edo senipartea izenekoa ordaindu behar izaten zien. Dotea senitartekoek beste bizimodu bati ekiteko modukoa izan behar zen.

Familiak batzarretan edo kontzejutan antolatzen ziren. Batzarretan herriko etxe guztien ordezkariak elkartzen ziren herriarentzat garrantzitsuenak ziren erabakiak hartzeko.

Batzar horiek, goragoko mailan, probintzia maila edo lurralde mailako erakundetan biltzen ziren. Erakunde horiek Batzar Nagusiak ziren. Herri guztietako ordezkariak osatzen zuten eta lurralde horretan gobernatzen zuten.

Erakundeen maila gorena errege-erreginek zuzendutakoa zen. Erregea edo erregina, erresuma edo estatu baten burua zen. Errege-erreginek erresumako herritarrei babesa eskaini behar zien eta justiziaren arduradun nagusiak ziren. Erregeek herritarren eskubideak errespetatu behar zituzten eta horregatik lurraldeetako foruak beteko zituztela zin egiten zuten.

Bazen beste erakunde esanguratsu bat: eliza. Erresuma eta garaien arabera erlijio katolikoa edo protestantea zen nagusi lurralde horietan. Elizaren arabera, Errege-erreginen gainetik zegoen bakarra jainkoa zen, eta jainkoak izendatutakoak zirela pentsatzen zen. Botere handia zuen herritarren gain.

Erlijio-sinesmenak eta kulturak Erdi Aroan: judaismoa

Sorrera

Kristo aurreko 2.000 urtean Mediterraneoaren ekialdean bizi ziren tribu nomadei hebrearrak deitzen zitzaien. Egiptotik ihes egitean, Judean edo Judako basamortuan bizitzen jarri zirenean, judu deitzen hasi zitzaien. K.a. X. mende inguruan tribu haiek Israelgo Erresuma sortu zuten Palestinan. K.a. VII. mendera arte han egon ziren, baina handik aurrera, konkistatzaile asiriarrek, persiarrek, greziarrek eta, azkenenean, erromatarrek mundu osoan zehar sakabanarazi zituzten. Jainko bakarra, Yaveh, zela sinesten zuten.

Sinesmenaren oinarriak

Judaismoa erlijio monoteista da, hau da jainko bakarra onartzen duen sinesmen erlijiosoa, eta bere jarraitzaileak juduak dira.
Biblia liburuan oinarrituta, juduek Jainkoak aukeratutako herritzat dute beren burua. Beren arbasoek jainkoarekin itun bat egin omen zuten (kristauek Itun zaharra deitzen dutena), eta itun horren arabera, juduek Jainkoak Bibliako lehen bost liburuetan emandako arauak errespetatzeko konpromisoa dute. Hori da juduek sakratutzat jotzen duten legea, Tora bilduman jasoa.
Juduek ez dute apaizik, errabinoek legearen interpretazioa egiten dute, eta sinagogetan egiten den Toraren irakurketa eta otoitzak zuzentzen dituzte.

Juduen errituei eta ohiturei dagokienean, besteak beste
• Egunean hiru bider egiten dute otoitz.
• Ezin dituzte aldi berean esnea eta haragia hartu, ezta zenbait animaliaren okela jan ere, adibidez txerria, ez baitira purutzat jotzen. Haragia jan aurretik, behar bezala sakrifikatu behar da animalia (odol guztia atera behar zaio).
• Haurrei zirkunzisioa edo erdainkuntza egiten zaie, jaio eta zortzi egunera

Ospakizun nagusiak

• Juduen bizitza urteko eta egutegiko jai erlijiosoen arabera antolatzen da. Urtean zehar juduek ospakizun asko dituzte, baina garrantzizkoenak hauexek dira: Barkamen Handia; Etxolen jaia, Argien jaia, Zorteen jaia eta Pazkoa.
• Juduentzako asteko jai nagusia larunbata da. Egun horretan Jainkoak mundua egin eta zazpigarren egunean atsedenaldia hartu zuela gogoratzen dute juduek.
• Judaismoaren sinboloa sei puntako izarra da.

Juduen ekarpena

Erdi Aroan juduen garapen kulturalik garrantzitsuena lurralde musulmanetan gertatu zen. Judu askok garrantzizko lanak egin zituzten, jakintzen ezagutza sakona zutelako eta hizkuntza asko zekizkitelako: Al Andalusko erregeen sendagile, aholkulari, administrari, etab. izan ziren.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: feudalismoa eta basailutza

Erdi Aroan, bereziki IX.-XV. mendeetan, Erromatar Inperioaren desagertzearekin, erregeek ez zuten ia botererik eta ezin zuten beren lurra erasoetatik babestu. Nekazariek erregearen babesik ezean, nobleengana jo zuten. Haiek beren armada eta gazteluak zituzten. Babesaren truke nekazariek jauntxoentzako lan egin behar zuten, eta nobleen agindupean jarri. Askotan, beren lurrak ere galtzen zituzten eta, nekazariak maizter gisa lan egin ohi zuten jaunari errenta bat ordainduz. Zenbaitetan nekazariak lurrari atxikiak zeuden, eta ez zuten jaurgotik alde egiteko eskubiderik, jaunaren basailu ziren. Eskubiderik gabeko nekazari horiek jopuak ziren. Hori izango litzateke feudalismoaren oinarria, pertsona askeen artean adostutako basailutza mendekotasun-harremana. Basailua, erregimen feudalean, zerbitzu batzuen truke, gehienetan Erdi Aroko egoera nahasian babes truke, jaun baten babes eta mendean jartzen zen gizabanako askea zen.

Feudalismoan, basailutza nobleen artean ere gertatzen zen: jauntxoak beren mendeko basailu ziren jauntxoek eskainitako leialtasunaren eta gerratan bere alde borrokatzearen truke, babesa eskaintzen zien, epaiketetan babestu egiten zituen eta feudoak ematen zizkien, hau da lursailak edo horiek lantzen zituzten nekazariak. Horregatik deitzen zaio gizarte hari gizarte feudala. Mendeko jaunek omenaldi-zeremonia baten bidez erregeari leialtasuna zin egiten zioten. Emandako lurren gainean aginduko zutela zin egiten zuten eta erregeari zaldunak eman eta bere alde borrokatu, behar zenean. Jaun haiek, era berean, beste jauntxo batzuek zituzten euren azpian, haiek ere leialtasuna zin egiten zuten eta feudo txikiagoak eskuratu.

Feudoetan jaunaren gazteluaz gain, nekazarien herrixkak egoten ziren, nekazari-lurrak, belardiak eta basoak. Jauntxoa zen bere feudo edo jaurgoan epailea eta zerga-biltzailea. Nekazariek zergak ordaindu behar zituzten errota, labea edo prentsa erabiltzeko. Era berean, jauntxoaren lurretatik pasatzen ziren merkatariek zerga bat ordaindu behar zuten, herrixkako zubitik pasatzeko (zubisaria), edota barrura sartzeko (bidesaria).

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: errege-erreginak eta noblezia

Nobleek, Erdi Aroko gizarte estamentalean, herria armekin defendatzeko ardura zuten. Talde pribilegiatuak ziren, beraz ez zuten lan egiteko ardurarik. Gerlariak ziren lanbidez, ez zuten ekoizpen-jarduerarik egiten, eta ez zuten zergarik ordaindu behar. Noble guztiak ez ziren maila berekoak. Bi noblezia mota bereizten ziren: goi-noblezia eta behe-noblezia.

Goi-mailako nobleak erregearen basailu zuzenak ziren. Erregeak emandako feudoetatik bizi ziren; jakina, feudo horiek oso handiak ziren. Dukeek eta kondeek osatzen zuten goi-mailako noblezia. Erregearen kontseiluko kideak ziren; erregeak, gobernuko erabakiak hartu baino lehen, aholkua eskatzen zien. Dukerri eta konderri bakoitzean jaun feudala lurraldeko jaun eta jabea zen. Euskal lurraldeetan goi-mailako nobleak, oro har, honako hauek ziren: jauna (Bizkaiko jauna), bizkondea (Lapurdin eta Zuberoan), kondea (Araban) eta ahaide nagusiak (oinaztarrak eta ganboarrak)

Erregea ere goi-mailako noblea zen. Erregea guztien jauna zen, eta ez inoren basailua. Bere gainetik ez zeukan inor, Jainkoa ez bazen. Erregea zen erresumako buruzagi militar gorena, gerrak zuzentzen zituena, eta bere agintepean zeuden erresumako gaztelu, gotorleku… Noble boteretsuenak (kondeak, dukeak eta markesak) erregearen zuzeneko basailuak ziren, baita elizako goi-karguak ere (gotzainak eta abadeak). Harreman-sare konplexu horren jatorria lurraldearen konkistan eta defentsan zegoen, eta baita nekazariei kendutako errenten banaketan ere. Kanpaina militarren ondoren, erregeari berari lagundu zioten nobleak saritzen zituen. Laguntzaren ordainetan, konkistatutako lurren zati bat ematen zien. Erregea goi-mailako noble bat zen eta horiekin batera gobernatzen zuen erresuma. Praktikan erregeak eskumen gutxi zituen: gerra-garaian armada zuzentzea, zerga gutxi batzuk biltzea (gerrarako, ezkontzeko eta erregea koroatzeko) edo nobleen arteko liskarrak epaitzea. Berez, noble guztiak erregearen basailuak baziren ere, eta mendekotasuna eta fideltasuna zor bazioten ere, errealitatea guztiz bestelakoa zen: zenbait noblek erregeak berak baino aberastasun eta indar militar handiagoa zuen. Egoera horretan, ez da harritzekoa nobleek beren borondatea erregeari berari ere inposatzea.

Erdi Aroko erregeek ez zuten egoitza-hiriburu finko bat. Bere jabetzako gazteluetan bizi ziren eta batetik bestera ibiltzen ziren, bere jabetzako ondasunak kontrolatzeko. Erregeari gobernu-lanetan laguntzeko gortea zegoen. Gaztelu batetik bestera gortea erregearekin batera joaten zen. Gortea erregearen aholkulari zuzenek eta armagizonek osatzen zuten. Erregea ez zen agintari bakarti bat. Aldamenean zuen bere gortea, gertuko senideek, bere konfiantzazko aristokratek osatua. Haiek ematen zioten aholku eta haien laguntzaz kudeatzen zuen erresuma. Gorte hori ibiltaria zen. Erresumak, beraz, ez zeukan hiriburu politiko-administratibo finkorik: erregea zegoen tokian han zegoen aginte gorena; adibidez, Nafarroako erregea, aldi batzuetan Iruñean egon zitekeen, beste aldi batean Naiaran, eta beste batean beste nonbaiten.

Euskal lurraldeetan errege kargua honako hauek izan zuten Erdi Aroan: Nafarroako erregeak, Gaztelako erregeak (Bizkaian, Gipuzkoan, Araban), Ingalaterra edo Frantziako erregeak (Lapurdin, Zuberoan).

Behe-mailako nobleak goi-mailako nobleen basailuak ziren. Noble handien feudo handia noble txikien artean feudo txikiagotan banatzen zuten. Euskal lurraldeetan ahaide txiki, etxeko jaun, infantzoi, zaldun, ezkutari edo kapare gisa ziren ezagunak.

Erdi Aroko gizarte-antolamendua: herri-xehea

Gizartearen zatirik handiena herri xeheak osatua zen. Herritar xeheek lan egin eta zergak ordaindu behar zituzten. Erdi Aroko gizartean herri xehearen funtzioa lan egin eta beste bi taldeak bizitzeko behar zutena hornitzea zen. Hasieran, eta hainbat mendez, nekazariek soilik osatzen zuten talde hori, eta biztanleen % 80-90 inguru hartzen zuen; gehienak feudoetan lan egiten zuten jaun feudalarentzat edo monasterioentzat.

Nekazarien artean hainbat egoera bereizten ziren. Nekazari libreak zeuden egoera onenean, baina oso gutxi ziren. Euren lurren jabe ziren eta, zenbait zerga ordaindu behar izan arren, ez zuten goi-mailakoekiko beste eginbeharrik. Erregearen esanetara zeuden, eta hark askotan deitzen zien gerrarako.

Nekazari gehienak, ordea, jopuak ziren, eta ia esklabotza-egoeran bizi ziren. Asko lurrari atxikita bizi ziren, jauntxoen mende zeuden eta ezin zuten lantzen zuten lurra utzi. Lantzen zuten lurraldean bizi behar zuten, handik alde egiteko eskubiderik gabe. Krisi-garaietan oso larria izaten zen nekazari haien egoera. Lurrak ez ziren beraienak, nobleenak eta elizarenak baizik. Nobleek edo elizak zenbait lursail uzten zizkieten, familiarentzat janaria eskura izan zezaten. Utzitako lur horien truke, errenta finkoak ordaintzeaz gain, lur-jabeen sailak landu behar izaten zituzten.

Zenbait jopu Antzinaroko esklaboen ondorengoak ziren, eta jaunak emandako lurretan (mansus) egiten zuten lan. Beste batzuk epailearen zigor baten ondorioz ziren jopu. Txiroenak, irauteko bitartekorik ez zutenak, “borondatez” bihurtu ziren jopu, beren burua jaunari entregatuta.

Beste jopu batzuk nekazariak eta lurren jabeak ziren, baina beren burua jaun bati gomendatu ziotenez, lur guztiak jaun horri eman behar izan zizkioten babes truke. Batzuetan, gainera, herri osoa gomendatzen zitzaion jaunari.

Ugariak ziren, halaber, nekazari jabe txikiak; baina jabe horiek ere ez zeuden lurraldean agintzen zuen jaunaren agindupetik kanpo, zentsu (census) ugari ordaindu behar izaten baitzituzten: uzta zati bat edo kopuru finko bat urtero, kanon bat, errotak, labeak, larreak… erabiltzeagatik. Oinordekotza-banaketa zela eta, gainera, lursailak gero eta txikiagoak ziren, eta ez zuten jaunari ordaintzeko eta familia elikatzeko adina ematen.

Joputza, jatorria edozein izanik ere, ondorengotzan jasotzen zen. Jopuen arteko desberdintasun bakarra lantzen zuten lursailaren tamainan eta nekazaritzako tresnak edo abereak izatean edo ez izatean zetzan. Horrez gain, inor ez zegoen libre jaunen gehiegikerietatik, ezta jornaleroak ere.

Erdi Aroko erakundeak euskal lurraldeetan: herriak eta herrixkak

Erdi Aroan, euskal lurraldeetan, biztanleriaren gehiengo oso zabala herri txikietan bizi zen. Izatez, erromatar garaiko hirietatik gaur egun arte iraun duten bakarrak bi diren bitartean (Iruñea eta Baiona), Goiz Erdi Aroan sortu ziren nekazari herri ugarietatik gehien-gehienak egundaino mantendu dira. Goiz Erdi Aroko herrixken sorrera VIII. mende aldera hasi zen, eta IX.-XI. mendeetan indartsu segitu zuen. Batzuetan erromatarren garaiko biztanlegune zaharren bat, edo villa zaharren bat hartzen zen oinarri edo abiapuntu gisa, baina beste askotan ezerezetik abiatuz sortzen ziren herri berriak, ordura arte baso edo larre izandako eremuak lantzen hastean. Goiz Erdi Aroaren amaieraz geroztik, berriz, apenas sortu den bizigune berririk. Izatekotan ere lehengoak zabaldu eta eraldatu dira, batzuetan herrixka izatetik hiribildu izatera igaroz. Baina biztanlegune berririk apenas sortu den. Beraz 1000. urterako finkatuta zeuden, funtsean, gaur egun ezagutzen ditugun herriak. Nahiz eta, jakina, gaur egungoa baino biztanleria askoz apalagokoa izan.

Euskal kostaldean ordurako baziren Plentzia (B), Gorliz (B), Bermeo (B), Mundaka (B), Forua (B), Lekeitio (B), Getaria (G), Zarautz (G) eta beste herri batzuk, artean oso txikiak eta apalak, seguru asko Arabako herrixken heinekoak edo txikiagoak. Barnealdean aipa litezke Momoitio (B), Gerrika (B), Durango (B), Tolosa (G) eta beste batzuk. Zalantzarik gabe herrixka gehiago ere baziren, baina horiek dira oraingoz arkeologoek segurtasun apur batekin dokumentatu dituztenak X.-XI. mendeetarako. Beste batzuk berriz, hiribildu izendapena jaso eta hurrengo mendeetan asko hazi ziren (Gasteiz, Bermeo, Getaria, Zarautz, Durango, Tolosa…). Baina bai batzuk eta bai besteak Goiz Erdi Aroko beren baitako herri txikiak ziren, ez auzo soilak, ezta hiribilduak ere, eta ez zegoen jakiterik gerora bakoitza zer bihurtuko zen.

Goiz Erdi Aroko herri txikien neurriak aldaketa gutxien izan duen lurraldea ziurrenik Arabako Lautada da. Han, Gasteiz kenduta, inguruko herri txiki gehien-gehienak ez dira demografikoki askorik hazi, nahiz eta, herri horietako etxeak etengabe berritzen eta eraldatzen joan diren. Eta antzeko zerbait esan daiteke Iruñerriko herri txikiez, eta hein apalagoan Ipar Euskal Herri barnealdeko herri txikiez. Aldiz, Arabako Errioxako herriak, nafar Erribera aldekoak, eta Bizkai-Gipuzkoakoak asko aldatu dira, nagusiki hiribilduen sorreraren ondorioz (geroagoko industrializazioa ez aipatzearren).

Erdi Aroko hirien antolaketa

Erdi Aroko hiriak nahiko txikiak izaten ziren, salbuespenak salbuespen (Milan, Venezia, Florentzia, Paris…), ez ziren 10.000 biztanle baino gehiagokoak. XIII. mendetik aurrera, ikaragarri garatu ziren, etorkinak iritsi baitziren landa-eremuetatik. Hiriak segurtasuna, askatasuna eta lan-aukera ematen zizkien.

Hiriak herri harresituak izan ohi ziren, harrizko harresiz inguratuak. Sartzeko ateak zituzten. Kale estu eta bihurrietan zehar, harlangaitzez edo buztinez betetako egurrezko egiturako etxeak zeuden bata bestearen ondoan; hori zela eta, suteek ikaragarrizko txikizioak egiten zituzten. Higiene- eta osasun-baldintzak ez ziren batere onak: etxeko animaliak inolako kontrolik gabe ibiltzen ziren hirian, zaborrak eta hondakin-urak kalera botatzen ziren zuzenean, etab.