Mapak egiteaz eta aztertzeaz arduratzen den zientzia da kartografia (grezierazko khartis [=mapa] eta graphein [=idatzi] hitzetatik dator). Lurralde jakin baten irudia mapa gisa adierazterakoan, kartografiak zenbait auzi ebatzi behar ditu: zein proiekzio-mota erabiliko den, zein eskala emango zaion mapari, errealitateko zein gauza irudikatuko den mapan eta zein, ez (ibaiak, mendiak, errepideak, muga politikoak, hiriak…). Kartografiak, teknika eta estetika konbinatuz, errealitate bat mapa gisa adierazten du, beraz, errealitate hori modu bisualean uler dadin. Kartografian aritzen direnei, hau da, mapak egiten dituztenei, kartografo deritze.
Kategoria: Gizarte zientziak
Mapen eskala
Eskalak mapen hegal batean agertzen dira, zenbaki-zatidura gisa (esaterako, 1: 250.000) edota erregela itxurako segmentu gisa. Eskalen helburua da mapako neurriak errealitatekoak baino zenbat aldiz txikiagoak diren adieraztea; proportzio bat erakusten dute, beraz. Eskalen adierazpena bi eratakoa izan daiteke:
- Grafikoa. Erregela moduko segmentu zatikatu bat izaten da. Segmentu bakoitzak neurri bat adierazten du (10 kilometro, adibidez), eta horixe da mapako neurrien eta errealitateko neurrien arteko harremana.
- Zenbakizkoa. Mapako unitate-neurri bakoitzak errealitatean zenbat unitate dituen adierazten du. Mapa batean 1: 88.000.000ko eskala agertzen bada, adibidez, horrek esan nahi du mapako zentimetro bat errealitatean 88.000.000 zentimetro direla, hau da, 880 kilometro.
Eskalak, beraz, baliagarri dira mapako neurriak errealitateko zer distantziari dagozkion jakiteko.
Antzinako Erroma: gizarte-antolaketa
Erromako biztanleria, oro har, oso hierarkizatua zegoela esan behar da. Hiru multzo handitan banatuta zegoen: patrizioak, plebeioak eta esklaboak. Emakumearen egoera ere, kontuan hartzekoa da.
Patrizioak. Gizartearen gailurrean zeuden. Erromako jatorrizko biztanleen oinordekoak ziren, armadako, politikako eta erlijio munduko kargu goren guztiak biltzen zituzten, eta aberastasun ikaragarriak eskuratu zituzten.
Plebeioak. Erromatar gehienak plebeioak ziren. Gehienak nekazaritzan edo artisautzan lan egiten zuten soldata txiki baten truke; nekazari txikiak, soldatapeko langileak, merkatari txikiak, artisautzako langileak… ziren gehienak. Besterik ezean, armadan sartu ohi ziren soldadu arrunt gisa.
Esklaboak. Nahiz eta Antzinaroan esklabotza ia gizarte guztietan agertu, inon ez zuen lortu Erromatar Inperioan adinako garrantzirik eta hedapenik. Esklaboak gizartearen oinarrian zeuden, baina gizartetik kanpo. Edozein familiak zituen esklaboak, bat edo beste etxe apaletan, eta ehunka edo milaka latifundio handietan. Jabearen ondasuntzat hartzen ziren, etxea, gurdia edota zakurrak bezalaxe. Esklaboei ez zitzaien inolako eskubiderik zor, erosi eta saldu egin zitezkeen, eta jabeak esklaboa hiltzeko eskubidea ere bazuen, hori ez baitzen hilketatzat jotzen. Esklaboa hiltzea zakur bat akabatzearen pareko ekintza zen.
Emakumea antzinako Erroman. Grezian baino gehiago errespetatzen zuten emakumea, askatasun gehiago ere bazuen: etxetik bakarrik atera zitekeen, jaietan senarrarekin agertzeko eskubidea zuen, ikasteko eskubidea ere bai… Baina bere lehen eginbeharra etxekoandre izatea zen: haurrak hazi, esklaboen lana bideratu eta etxeko jarduerak gainbegiratu. Legearen aurrean eskubide batzuk bazituen, dibortziatzeko eskubidea adibidez; baina ez zuen boto-eskubiderik eta ezta kargu publikoetarako hautagai izatekorik ere. Beti gizonezkoren baten mende zegoen, aitaren mendetik senarraren mendera pasatzen baitzen emakumea.
Antzinako Egipto: emakumeen egoera
Legearen aurrean, Grezian eta Erroman ez bezala, emakumeek eta gizonek eskubide eta betebehar berdinak zituzten. Maila sozialaren arabera desberdintzen ziren eskubideak, goi mailako hiritarrak (emakume zein gizon) eskubide gehiago izanik. Legearen aurreko berdintasun hori, gaztetatik nabari zen, neskek, mutilek bezala, irakurtzen eta idazten ikasteko herriko ikastetxera joateko aukera baitzuten.
Emakumeek, armadan izan ezik, beste lanbide guztietan jardun zezaketen, gobernadore, idazle, epaile edo mediku izan zitezkeen.
Ezkontzeko orduan ere, emakumea gizonaren parekoa zen, bikotekide bakoitzak ezkondu aurretik zituen ondasunak mantentzen zituen, baita bakoitzak bere abizenak ere. Emakumeek senarra aukeratu zezaketen eta banatzeko aukera ere bazuten. Alargunduz gero, bikotearen jabetzak oinordekotzan jasotzen zituen. Berak ere bere ondasunak oinordekoei uzteko aukera izaten zuen.
Dena den emakumeek, gizonezko gehienek bezala, ez zuen botere politikorik Egipton. Egipto teokrazia bat izanik, faraoiak botere guztia bere esku zuen, eta goi mailako karguek lagunduta agintzen zuen. Historian izan dira emakumezko faraoiak: Hatseput, Nefertiti, Kleopatra, baina salbuespenak izan dira 3000 urteko historian. Era berean, funtzio erlijioso eta administratibo nagusiak, oro har, gizonen eskuetan zeuden eta emakumeak gehienetan etxeko arduretara mugatzen ziren.
Antzinako Grezia: emakumeen egoera
Atenasko emakumeek ez zuten eskubide politikorik, ezta legearen aurrean ere; beraz, ezin zuten politikan parte hartu, ezta ondasunik izan ere.
Bizitza osoan adin txikiko edo esklabo baten pareko estatusa mantentzen zuen emakumeak. Beti gizonen baten mendean bizi zen: lehendabizi aitaren mende, ondoren senarraren mende eta, alargunduz gero, semea edo beste senitartekoren bat izaten zuen tutorea.
Ezkontzea eta umeak izatea zen gizartearen aurrean emakumeak zuen eginkizun bakarra, eta, oro har, 15 eta 18 urteko adin-tartean ezkontzen zen. Handik aurrera senarrarekiko leialtasuna erabatekoa izan behar zuen; aldiz, senarrak etxean bertan beste emakume bat izan zezakeen.
Emakumeen agerpen publikoak erlijioarekin lotutakoak izaten ziren, ostean ia bizitza osoa ginezeoan, emakumeentzat berezia zen gelan, igarotzen zuen.
Emakumeen artean analfabetismoa oso hedatua zegoen; izan ere, jasotzen zuten hezkuntza apurra inguruko emakumeengandik jasotakora mugatzen zen.
Muga horiek izanda, bere eginkizuna etxeko lanetara mugatzen zen, etxea eta umeak zaindu eta etxekoen arropak ehuntzen zituen. Etxeko ekonomian laguntzeko artisautza-lanak egiten zituen eta barazki edo fruituak ekoiztu, senarrak saltzeko.
Antzinako Erroma: kultura
Erromak guregan izan duen eragina handia dela nabarmena da.
Guk erabiltzen dugun alfabetoa erromatarra da; mendeak eta beste hainbat gauza zehazteko erabiltzen ditugun zenbakiak ere erromatarrak dira (I, III, V, X, M, C); gaur egun erabiltzen dugun egutegia haiek sorturikoa da.
Europako hizkuntza asko latinetik datoz (gaztelania, frantsesa, italiera, portugesa, katalana) eta beste hainbatek latinaren eragin handia izan dute (ingelesa, alemana, euskara).
Erromatarren garaiko hirigintza ere ezin ahaztu, haiek sortutako hirietan bizi baikara oraindik; gure zuzenbidea ere ez litzateke ezer izango oinarri erromatar guztiak kenduko bagenizkio.
Egutegia
Hasieran, erromatarrek 304 eguneko urtea zuten, martxoan hasitako hamar hilabetetan banatuta: Martius, Aprilis, Maius, Junius, Quintilis, Sextilus, September, October, November eta December, lehen laurak jainkoei eskainiak. K.a. 700. urtean beste bi hilabete erantsi zizkioten: Ianuarius eta Februarius.
K.a. 46. urtean Julio Zesarrek, urtea eguzkiaren arabera antolatu zuen, 365 egun eta sei orduko iraupena emanez. Sei ordu horiek zirela eta, lau urtetik behin egun bat gehiago erantsi zitzaion urteari otsailean. Urtea urtarrilaren batean hasi zen handik aurrera. Apirila, ekaina, iraila eta azaroak 30 egun izango zituzten, otsailak 28 eta besteek 31.
Zuzenbidea
Erromatarrak senatuan harreman pertsonal pribatuak eta publikoak arautzen hasi ziren. Legezko arau horiekin bilduma edo kode batzuk egin zituzten. Horiei esker hiritarren eskubideak babes zitezkeen, eta gainera, inperio osorako lege komunak zirenez, horrek epaileen lana asko erraztu zuen.
Zuzenbide erromatarra inperio osoan zabaldu zen, eta inperioa desagertuagatik ere mantendu egiten da, gaur egun mendebaldeko herrialde gehienen zuzenbidearen oinarri bihurtu baita.
Hizkuntza
Erromatarren jatorrizko hizkuntza latina zen. Inperioko hedapenak latina zabaldu eta sakabanatu zuen. Denborak aurrera egin ahala hizkuntza garatu eta zatitu zen. Latinezko literaturak greziar egileen eragin handia jaso zuen eta, gauza bera, musika arloan.
Erlijioa
Erromako erlijioak hainbat ezaugarri izan zituen. Oro har, K.o. IV. mendean kristautasuna onartu arte erlijioa politeista zen.
Jainko ugari zituzten, baina nagusiak Jupiter (jainkoen eta gizakien aita eta erregea), Juno (Jupiterren emaztea eta arreba, ezkontzaren babeslea) eta Minerva (jakinduriaren jainkosa) ziren.
Greziarrekin izandako harremanen ondorioz, haien jainkoak bereganatu zituzten, eta jainkoek giza irudia hartu zuten. Olinpokoak ziren jainko nagusiak, publikoak, eta estatua zen haien gurtzaren zaintzailea eta arduraduna.
Jainko bakoitzak bere eguna zuen egutegian, eta egun horretan festa eta joko ugari antolatzen ziren. Jaiak eta errituak (fruituen eta animalien sakrifizioak) apaiz berezien ardura ziren.
Augusto enperadorearen garaian, enperadore bera ere jainkotu egin zen eta horri ere festa, otoitza eta gurtza egiten zitzaizkion.
Kristautasuna. Erlijio monoteista da (mono + theos: jainko bakarrekoa) eta hori ez zetorren bat ordura arteko erlijioekin eta ohiturekin; gainera, ez zuen onartzen enperadoreari egindako gurtzarik ere. Hori zela eta, gatazka ugari izan ziren kristautasunaren eta bere jarraitzaileen aurka.
Kristautasuna ekialdeko probintzietatik sartu zen pixkanaka Erromara. Erlijio horrek hedapen handia izan zuen herri xehean, plebeioen eta esklaboen artean, batez ere; kristautasunak gizaki guztiak askeak eta berdinak direla aldarrikatzen baitzuen.
Erromako apezpikua eliza katolikoko agintari goren bihurtu zen. K.o. 313. urtean Konstantino enperadoreak kultu askatasuna onartu zuen.
Antzinako Erroma: egitura politikoa
Erromako zibilizazioak iraun zuen hamabi mendeetan, lau aginte-modu ezagutu zituen: monarkia, errepublika, diktadura eta inperioa.
Monarkia
Erromako lehen erregea Romulo izan omen zen; batasun politikoa lortu zuen, monarkiak iraun zuen 250 urtean. Erromako azken monarka Tarkino Harroa izan zen. Bere agintaldian tirania ezarri zuen.
Errepublika
Tarkino erregeak tirania ezarri nahi zuelako, K.a. 509. urtean herritarrek kargutik bota egin zuten eta errepublika ezarri zen.
Magistratu edo senatari izendatua izateko, aberastasun propioa eduki behar zenez, Erromako Errepublika oligarkia dela esaten da eta ez demokrazia. Erromako agintari gorenak bi kontsul izaten ziren; urtero aldatzen zen bietako bat.
K.a. VI. eta K.o. II. mendeen artean Erromak Mediterraneo inguruan lurralde handiak konkistatu zituen. Konkista gerra guztien ondorioz Errepublika krisian sartu zen.
Gizartean, patrizioen eta plebeioen arteko desberdintasun sozialak areagotu egin ziren eta horrek gatazka sozial ugari sortu zituen
Testuinguru horretan ugariak ziren armadako buruen arteko gatazkak eta horiek eragindako gerra zibilak
Diktadura
Errepublikak bizi zuen giro nahasi horretan, K.a. 54an, Julio Zesarrek Erromako agintea bereganatu zuen.diktadura gisa,
Julio Zesar diktadore jarri ondoren, egonkortasuna nabaritu zen Erroman. Baina, ez zen denbora asko igaro azpijokoen bidez diktadorea erail zuten arte.
Inperioa
Julio Zesarren erailketaren ondoren, Zesar Oktavio Augustok, K.a. 27an, boterea eskuratu zuen eta enperadore bihurtu zuen bere burua..
Enperadorea botere ororen jabe egin zen. Alde batetik, botere militarra (imperator) eta politikoa (princeps) eskuratu zituen, eta bestetik, botere erlijiosoa, apaiz gorenaren kargua (maximus pontifex), jainkotasun kutsua (augusto) bereganatuz.
Europa osoko milioika pertsonarengan botere zentralizatzailea eta autoritarioa ezarri zuten bost mende luzetan laurogei enperadorek.
Augustok ezarritako pax romanari esker (zapalketa bidez lortutako bakea), Erromak garai lasaiak bizi izan zituen berrehunen bat urtetan. Haren ondorengoek mugak sendotu zituzten, Mauritania menderatu eta Britainia Handia bereganatu.
K.o. III. mendetik aurrera Inperioa krisian sartu zen: barne zatiketa handiak gertatu ziren, enperadore-aldaketa asko, estatu-kolpeak eta gerra zibilak noiznahi. Berrogeita hamar urtean hamabost enperadore egon ziren, jeneral eta soldaduek erailak guztiak. Kanpoko erasoak ere gero eta nabariagoak ziren.
395. urtean Teodosio enperadorea hiltzean, inperioa bitan banatu zen:
- Mendebaldeko Inperioa.
- Ekialdeko Inperioa.
476. urtean Romulo Augusto, azken enperadorea agintetik kendu zuten barbaroek. Erromatar Inperioa desagertzearekin batera Antzinaroari amaiera eman zitzaion. Erromatar Inperioak ekialdean iraun zuen, Bizantziar Inperioa izenarekin, 1453an turkiarren eskutan erori zen arte.
Antzinako Erroma: ekonomia-jarduerak
Bereziki nekazaritzan eta merkataritzan oinarritu zen.
Nekazaritza
Nekazaritzan mahastiak, zerealak eta olibondoak lantzen ziren bereziki. Patrizioen eskuetan zeuden lursail handiak izaten ziren gehienetan, esklaboen esku-lanaz baliatuta. Hirietatik gertu zeuden eremuetan frutak eta barazkiak ere lantzen ziren, hirietako merkatuak hornituz.
Artisautza
Hiriak ugaritzeak eta handitzeak artisautza ere zabaldu zuen. Landa-ingurunetan nekazaria askotan artisau ere bazen, baina hiriak denda eta lantegi txikiz beteta zeuden: zapatariak, bitxigileak, zeramikagileak, okinak, harakinak… Eraikuntza arloko artisauak ere ugari zeuden: igeltseroak, arotzak, iturginak, margolariak, harginak…
Lanbide libreetan aritzen zen jendea ere ugari zen: medikuak, irakasleak, bankariak, eta, zer esanik ez, merkatariak.
Merkataritza
Merkataritza, batez ere elikagaiena, oso garrantzitsua zen, bereziki hirietan. Arlo horretan oso kontuan hartzekoa da Erromak zuen hedadura. Europa, Asia eta Afrikako hainbat lurralde bereganatzean, Mare Nostrum (Mediterraneoa) ingurua merkataritzagune izugarria bihurtu zen. Lehorreko merkataritzak garrantzi handia hartu zuen. Erromatarrek inperio osoa elkartzen zuen 90.000 km-ko galtzada-sare handia eraiki zuten, merkataritzarako ere oso baliagarria izan zena.
Antzinaroa
K.a. 3000 urte aldera bai Mesopotamian eta bai Egipton, lehen testu idatziak agertu ziren, eta gertaera hori hartzen da Historiako hasierako une. Historiako lehen aroa da Antzinaroa , eta Erromatar Inperioaren erorketarekin batera amaitzen da. Antzinaroa oso garai ezberdinetan hasi zen lekuen arabera, honela euskal lurraldeetan Antzinaroa Erromatarren etorrerarekin ( K.a. II. mendean) hasten esaten da.
Antzinaroan zibilizazio ugari garatu ziren, besteak beste Mesopotamian (gaurko Irak), Egipton, Indo ibaiaren arroan (gaur egungo Pakistan), Txinan, Grezian eta Erroman.
Antzinaroko zibilizazio horietan gure zibilizazioaren jatorria topa dezakegu, izan ere gureak jotzen ditugun hainbat gauza haietatik jaso ditugu.
Antzinako Grezia: artea
Greziako artea izan da, erromatarrengandik hasita gaur arte, mendebaldeko zibilizazioak edertasun eredu hartu duen erreferentzia nagusia. Greziarrek artea egiteko hartu zuten erreferentzia gizakia eta bere errealitatea izan ziren.
Arkitektura
Arlo horretan bereziki tenpluak eraiki zituzten. Tenpluak maila batzuen gainean eraikitzen ziren. Ezaugarrien arabera, tenplu mota bakoitzak bere izena zuen: hipetroa, sabairik gabe; prostiloa, zutabedun sarrera edo portikoa zuena; peripteroa, zutabez inguraturik zegoena, etab.
Tenpluak eredu edo oinarri zehatz batzuen arabera eraikitzen ziren. Eredu horiek gaur arte iritsi diren ordena edo estilo arkitektonikoak dira. Bereziki eraikinetan erabiltzen diren zutabe eta kapitelen arabera sailkatzen dira hiru ordena horiek: doriarra, joniarra eta korintoarra.
Tenpluez gain beste eraikin batzuk ere aipa daitezke: antzokiak edota jauregiak, besteak beste.
Eskultura
Ezaugarririk garrantzitsuena giza gorputzaren irudikapena da. Irudikapen horretan badago edertasun eredu bat, kanon edo proportzio batean oinarritua; oro har, erreferentzia nagusia buruaren tamaina izaten zen.
Pintura
Heldu zaigun pintura zeramika-ontzietan margotu zutena da; gehienetan, irudi gorriak ontzi beltzaren gainean, nahiz irudi beltzak ontzi gorriaren gainean agertzen dira. Irudi horietan ere eskulturan agertzen diren edertasun ereduak mantentzen dira. Gaiak ere oso ugariak dira: eguneroko bizimodua, mitologia, kondairak etab.
